ʼE Mafola Te Akonaki ʼAia Ki Te Lotu Faka Sutea, Mo Te Keletiate, Pea Mo Te Lotu Mahometa

“Ko te lotu ʼe ina uga te hahaʼi ke nātou tali te manatu ʼaē, ʼe tonu ke nātou mamate. ʼE ina fakapapau ki te hahaʼi, ʼe lelei age anai tonatou maʼuli ʼi te hili ʼo te mate, peʼe nātou toe tutupu anai, peʼe nātou maʼu anai te ʼu faʼahi lualua ʼaia.”—KO GERHARD HERM, KO TE TAGATA FAITOHI SIAMANI.

1. Koteā te akonaki ʼaē ʼe fakatafito kiai e te ʼu lotu tanatou ʼui ʼaē, ʼe ʼi ai he maʼuli ʼi te hili ʼo te mate?

KAPAU ʼe ʼui e te ʼu lotu ʼe ʼi ai he tahi maʼuli ʼi te hili ʼo te mate, pea ʼe tonu ke nātou fakatafito ki te akonaki ʼaē ʼe ina ʼui, ko te tagata ʼe ʼi ai tona nefesi ʼe maʼuli tuputupua pea ʼe mavae ʼi te mate ʼo ʼalu ki te tahi potu peʼe maʼuli ʼi te tahi sino. Ohage ko te meʼa ʼaē neʼe tou vakaʼi ʼi te kapite ʼaē neʼe hoki ʼosi atu, neʼe kua maʼu te akonaki ʼo ʼuhiga mo te maʼuli tuputupua ʼi te ʼu lotu ʼo te Potu Hahake ʼi te temi ʼaē neʼe fakatuʼu ai nātou. Kae e feafeaʼi ʼo ʼuhiga mo te Lotu Faka Sutea, mo te Keletiate, pea mo te lotu Mahometa? Neʼe hū feafeaʼi te akonaki ki te ʼu lotu ʼaia?

ʼE Tali e Te Lotu Faka Sutea Te ʼu Manatu Faka Keleka

2, 3. ʼO mulimuli ki te tohi Encyclopaedia Judaica, neʼe maʼu koa ʼi te ʼu Tohi Faka Hepeleo te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi?

² Neʼe fakatuʼu te lotu faka Sutea ʼi te temi ʼo Apalahamo, kua hili kiai taʼu e 4 000. Neʼe kamata fai te ʼu Tohi Faka Hepeleo taputapu ʼi te 16 sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, pea neʼe fakaʼosi ʼi te temi ʼaē neʼe fakahā ai e Socrate pea mo Platon te akonaki ʼo ʼuhiga mo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi. Neʼe maʼu koa ʼi te ʼu Tohi ʼaia te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi?

³ ʼE tali fēnei e te tohi Encyclopaedia Judaica: “Ko te tui ʼa te hahaʼi ki te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi, neʼe hoki hā lelei ʼi te hili ʼo te temi ʼaē neʼe tohi ai te Tohi-Tapu . . . pea neʼe liliu ko he akonaki tāfito ʼo te Lotu Faka Sutea pea mo te Lotu Faka Kilisitiano.” ʼE toe ʼui fēnei e te tohi ʼaia: “ ʼI te ʼu temi ʼaē neʼe tohi ai te Tohi-Tapu, ko he tahi neʼe faka ʼuhiga ki te tagata katoa. Koia, neʼe mole fakakeheʼi te nefesi pea mo te sino.” ʼE fakahā mai e te tohi ʼaia, ko te kau Sutea ʼo te temi ʼāfea neʼe nātou faka tui ki te fakatuʼuake ʼo te kau mate, pea “ ʼe kehekehe ia mo te tui ki . . . te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi.”

4-6. Neʼe liliu feafeaʼi te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi, ko “he akonaki tāfito” ʼo te Lotu Faka Sutea?

⁴ Kae ko te temi fea koa ʼaē neʼe liliu ai te akonaki ʼaia “ko he akonaki tāfito” ʼo te Lotu Faka Sutea? ʼE tou maʼu tona tali ʼi te Hisitolia. ʼI te taʼu 332 ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe mole tuai te ʼohofiʼi e Alexandre le Grand te ʼu fenua ʼo te Potu Hahake. ʼI tana tau ki Selusalemi, neʼe tali leleiʼi ia ia e te kau Sutea. ʼE ʼui e te tagata fai hisitolia Sutea ʼo te ʼuluaki sēkulō ko Flavius Josèphe, neʼe nātou fakahā kia ia te lea faka polofeta ʼo Taniela ʼaē neʼe tohi ia taʼu e 200 ki muʼa atu, ʼaē neʼe fakahā lelei ai te ʼu tau ʼaē neʼe tonu ke fai e Alexandre, ʼi tona tuʼulaga “hau ʼo Heleni.” (Taniela 8:5-8, 21) Ko nātou ʼaē neʼe hoa kia Alexandre, neʼe nātou fakahoko atu tana fakatuʼutuʼu ʼaē ke mafola te mālohi faka Keleka, pea neʼe nātou fakahū ki te ʼu potu fenua fuli ʼo te puleʼaga te lea faka Keleka, mo tonatou ʼu agaʼi fenua, pea mo tanatou filosofia. Neʼe mole feala ke tāʼofi te fefioʼaki ʼo te ʼu agaʼi fenua ʼa te kau Keleka pea mo te kau Sutea.

⁵ ʼI te kamata ʼo te tolu sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe kamata fai te ʼuluaki fakaliliu ʼo te ʼu Tohi Faka Hepeleo ki te lea faka Keleka, pea neʼe fakahigoa te fakaliliu ʼaia ko te Septante. ʼAki te tohi ʼaia, ko te tokolahi ʼo te kau Senitile neʼe nātou kamata fakaʼapaʼapaʼi pea mo nātou mālama lelei ki te Lotu Faka Sutea, pea ko ʼihi neʼe nātou tafoki ki te lotu ʼaia. ʼI te tahi faʼahi, ko te kau Sutea neʼe nātou kamata ʼiloʼi lelei te manatu faka Keleka, pea ko ʼihi neʼe nātou liliu ko he ʼu hahaʼi fai filosofia, ʼaē neʼe ko he meʼa foʼou ki te kau Sutea. Ko Philo mai Alexandrie neʼe ko he tagata Sutea fai filosofia ʼo te ʼuluaki sēkulō ʼo totatou temi.

⁶ Ko Philo neʼe fakaʼapaʼapa ʼaupito kia Platon, pea neʼe ina faiga ke ina fakamahino te Lotu Faka Sutea ʼaki te ʼu manatu ʼo te filosofia faka Keleka. ʼE ʼui fēnei e te tohi Heaven—A History, “ ʼI tana fakatahiʼi te filosofia ʼa Platon pea mo te talatisio faka Tohi-Tapu, neʼe teuteuʼi e Philo te ala ki te kau Kilisitiano [pea mo te kau Sutea] ʼaē neʼe fai filosofia ki muli age.” Neʼe koteā te manatu ʼa Philo ʼo ʼuhiga mo te nefesi? ʼE hoko atu fēnei e te tohi ʼaia: “Kia ia, ko te mate ʼe ina toe foaki ki te nefesi tona ʼuluaki ʼaluʼaga, te tuʼulaga ʼaē neʼe ina maʼu ʼi muʼa ʼo tana tupu ʼi he sino. Mai tona ʼuhiga ʼaē ko te nefesi ʼe haʼu ia mai he mālama fakalaumālie, koia ko tona maʼuli ʼi te sino ʼe faka temi pe ia, pea ʼi te agamāhani ʼe mole fakafiafia ia.” ʼI te hahaʼi fai filosofia Sutea ʼaē neʼe faka tui ki te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi, neʼe kau ki ai ia Isaac Israeli, te tōketā Sutea ʼiloa ʼo te 10 sēkulō, pea mo Moses Mendelssohn, ko te tagata fai filosofia Siamani mo Sutea ʼo te 18 sēkulō.

7, 8. (a) Koteā te ʼui ʼa te Talmud ʼo ʼuhiga mo te nefesi? (b) Koteā ʼaē ʼe ʼui e te ʼu tohi faka Sutea ʼaē neʼe fai ki muli age ʼo ʼuhiga mo te nefesi?

⁷ Ko te tohi ʼaē neʼe toe malave ʼaupito foki ki te manatu pea mo te maʼuli faka Sutea ʼe ko te Talmud—ʼe ko he tohi ʼe fakahā ai te lao ʼaē neʼe akoʼi gutu, pea mo te ʼu fakamahino ʼaē neʼe fai ki muli age ʼo ʼuhiga mo te lao ʼaia, pea neʼe tānaki te ʼu meʼa fuli ʼaia e te kau lapi mai te lua sēkulō ʼo totatou temi ʼo aʼu ki te Moyen-Âge. ʼE ʼui fēnei e te tohi Encyclopaedia Judaica, “ko te kau lapi ʼo te Talmud neʼe nātou faka tui, ko te nefesi ʼe hoko atu tona maʼuli ʼi te hili ʼo te mate.” ʼE toe talanoa foki te Talmud ki te kau mate ʼaē ʼe nātou palalau mo te hahaʼi maʼuli. ʼE ʼui fēnei e te tohi Encyclopædia of Religion and Ethics, “lagi ʼuhi ko te manatu ʼa Platon, neʼe faka tui [te kau lapi], ʼe maʼuli te nefesi ʼi muʼa ʼo tona maʼuli ʼi he sino.”

⁸ Ko te Kabbale, te tohi ʼaē neʼe fai ki muli age ʼo ʼuhiga mo te ʼu misitelio faka Sutea, ʼe talanoa ki te réincarnation. ʼO ʼuhiga mo te akonaki ʼaia, ʼe ʼui fēnei e te tohi The New Standard Jewish Encyclopedia: “ ʼE ʼui neʼe tupu te manatu ʼaia ʼi Initia. . . . ʼI te Kabbale, ʼe ʼuluaki hā te akonaki ʼaia ʼi te tohi Bahir, pea ʼo kamata mai te tohi Zohar, neʼe faka tui ki te réincarnation te tokolahi ʼo te hahaʼi ʼaē ʼe nātou leleiʼia te ʼu meʼa faka misitelio, pea neʼe maʼuhiga ʼi te lotu pea mo te ʼu tohi Hassidiques.” ʼI Iselaele ia ʼaho nei, ʼe ʼui ko te réincarnation ʼe ko he akonaki faka Sutea.

9. Ia ʼaho nei, koteā te manatu ʼa te ʼu lotu Sutea ʼo ʼuhiga mo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi?

⁹ Koia, ko te manatu ʼo ʼuhiga mo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi neʼe hū ki te Lotu Faka Sutea ʼaki te filosofia faka Keleka, pea ʼi te temi nei kua tali te manatu ʼaia e te ʼu lotu Sutea kehekehe. Kae neʼe hū feafeaʼi te akonaki ʼaia ki te Keletiate?

Ko Te Keletiate ʼe Ina Tali Te ʼu Manatu ʼa Platon

10. Koteā te ʼui ʼa te tagata sivi Tohi-Tapu Sepania ʼiloa ʼo ʼuhiga mo te manatu ʼa Sesu ki te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi?

¹⁰ Ko te Lotu Faka Kilisitiano moʼoni neʼe kamata ʼaki ia Kilisito Sesu. Ko te tagata sivi Tohi-Tapu Sepania ʼiloa ʼo te 20 sēkulō ko Miguel de Unamuno, neʼe ina tohi fēnei ʼo ʼuhiga mo Sesu: “Neʼe faka tui ia ki te fakatuʼuake ʼo te kakano ʼo mulimuli ki te talatisio faka Sutea, ka mole ki te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi, ʼaē ʼe mulimuli ki te talatisio [faka Keleka] ʼa Platon. . . . ʼE feala ke tou maʼu he ʼu fakamoʼoni ʼo te faʼahi ʼaia ʼi te ʼu tohi fuli ʼaē ʼe nātou fakamahino fakalelei te Tohi-Tapu.” Neʼe ina toe ʼui fēnei: “Ko te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi . . . ʼe ko he akonaki faka filosofia pagani.”

11. Neʼe kamata hū ʼanafea te filosofia faka Keleka ki te Lotu Faka Kilisitiano?

¹¹ Neʼe hū feafeaʼi te “akonaki faka filosofia pagani” ʼaia ki te Lotu Faka Kilisitiano, pea neʼe hoko ʼi te temi fea? ʼE ʼui fēnei e te tohi New Encyclopædia Britannica: “Talu mai te vaelua ʼo te lua sēkulō ʼo totatou temi, ko te kau Kilisitiano ʼaē neʼe kua māhani ki te filosofia faka Keleka, neʼe nātou fia fakahā tanatou tui ʼo nātou mulimuli ki te filosofia ʼaia, koteʼuhi ke fīmālie ai tonatou ʼatamai pea ke feala ai hanatou fakatafoki he ʼu hahaʼi pagani popoto. Ko te filosofia ʼaē neʼe nātou leleiʼia tāfito neʼe ko te filosofia ʼa Platon.”

12-14. Koteā te meʼa ʼaē neʼe fakahoko e Origène pea mo Augustin ʼi tanā fakafio te filosofia ʼa Platon pea mo te Lotu Faka Kilisitiano?

¹² Ko te ʼu tagata fai filosofia ʼe toko lua ʼo te temi ʼaia neʼe nā fakahoko he ʼu fetogi maʼuhiga ʼi te ʼu akonaki ʼo te Keletiate. Ko te ʼuluaki tagata neʼe ko Origène dʼAlexandrie (ʼi te teitei taʼu 185 ʼo aʼu ki te taʼu 254 ʼo totatou temi), pea ko te lua tagata neʼe ko Augustin d’Hippone (mai te taʼu 354 ʼo aʼu ki te taʼu 430 ʼo totatou temi). Neʼe ʼui fēnei e te tohi New Catholic Encyclopedia ʼo ʼuhiga mo nāua: “Neʼe ko Origène ʼi te Potu Hahake pea mo Sagato Augustin ʼi te Potu Hihifo, ʼaē neʼe nā ʼuluaki ʼui ko te nefesi ʼe ko he meʼa fakalaumālie pea nā fakaliliu ko he akonaki faka filosofia.” Koteā ʼaē neʼe fakatafito kiai e Origène pea mo Augustin tanā ʼu akonaki ʼo ʼuhiga mo te nefesi?

¹³ Ko Origène neʼe ko he tisipulo ʼo Clément dʼAlexandrie, ʼaē ʼe ʼui e te tohi New Catholic Encyclopedia, neʼe “ko te ʼuluaki Tāmai [ʼo te ’Ēkelesia] ʼaē neʼe ina fakaʼaogaʼi fakahāhā te ʼu akonaki faka Keleka ʼo ʼuhiga mo te nefesi.” Ko te ʼu manatu ʼa Platon ʼo ʼuhiga mo te nefesi neʼe lagi malave ʼaupito kia Origène. Neʼe ʼui fēnei e te tagata fai teolosia ko Werner Jaeger ʼi te nusipepa The Harvard Theological Review: “Neʼe faʼufaʼu [e Origène] tana akonaki faka Kilisitiano ʼo fakatafito ki te ʼu akonaki ʼa Platon ʼo ʼuhiga mo te nefesi.”

¹⁴ Ko ʼihi ʼi te Keletiate ʼe nātou ʼui ko Augustin ʼe ko te tagata fai filosofia ʼaē neʼe lahi tokotahi ʼi te ʼu temi ʼāfea. ʼI muʼa ʼo tana tafoki ki te “Lotu Faka Kilisitiano” ʼi tona taʼu 33, neʼe leleiʼia ʼaupito e Augustin te filosofia pea neʼe liliu ko he Néo-platonicien.a ʼI tana ʼosi tafoki, neʼe kei ina taupau te ʼu manatu ʼa te kau Néo-platoniciens. ʼE ʼui fēnei e te tohi The New Encyclopædia Britannica, “ ʼi tona ʼatamai neʼe fefioʼaki ai te lotu ʼo te Tauhi Foʼou pea mo te talatisio ʼo te filosofia faka Keleka.” ʼE ʼui fēnei e te tohi The New Catholic Encyclopedia, “ko te akonaki [ʼa Augustin ʼo ʼuhiga mo te nefesi], ʼaē neʼe maʼuhiga ʼi te ʼu fenua ʼo te Potu Hihifo ʼo aʼu ki te fakaʼosi ʼo te 12 sēkulō, neʼe haʼu tāfito . . . mai te Néo-platonisme.”

15, 16. Ko te leleiʼia e te hahaʼi ʼo te 13 sēkulō te ʼu akonaki ʼa Aristote, neʼe tupu ʼaki ai koa he fetogi ʼi te akonaki ʼa te ʼēkelesia ʼo ʼuhiga mo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi?

¹⁵ ʼI te 13 sēkulō, neʼe leleiʼia e te hahaʼi ʼo te Eulopa te ʼu akonaki ʼa Aristote, he neʼe maʼu e te hahaʼi te ʼu tohi ʼi te lea faka Latina ʼa te ʼu hahaʼi sivi Tohi-Tapu Alape, ʼaē neʼe nātou talanoa ki te ʼu tohi ʼa Aristote. Ko te tagata sivi Tohi-Tapu Katolika ko Tomasi Akino neʼe ina leleiʼia ʼaupito te manatu ʼa Aristote. ʼAki te ʼu tohi ʼaē neʼe fai e Akino, neʼe lave mālohi age te ʼu manatu ʼa Aristote ki te ʼēkelesia, ʼi te ʼu akonaki ʼa Platon. Kae neʼe mole fetogi ai te akonaki ʼo ʼuhiga mo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi.

¹⁶ Neʼe ʼui e Aristote, ko te nefesi ʼe mole feala ke maʼuli kehe mo te sino pea ʼe mole maʼuli tokotahi ʼi te hili ʼo te mate, pea kapau ʼe ʼi ai he meʼa ʼe maʼuli ʼi tuʼa ʼo te tagata, pea ʼe ko he meʼa ʼe mole feala ke kita fāfā kiai, pea ʼe ko he ʼatamai ʼe mole pipiki ia ki he sino. Ko tana manatu ʼaia ʼo ʼuhiga mo te nefesi neʼe mole ʼalutahi mo te akonaki ʼo te ʼēkelesia ʼaē neʼe ina ʼui ʼe maʼuli te nefesi ʼi te hili ʼo te mate. Koia, neʼe fetogi ai e Akino te manatu ʼa Aristote ʼo ʼuhiga mo te nefesi, ʼo ina ʼui kapau ʼe kita fakakaukauʼi fakalelei te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi, pea ʼe kita tui anai kiai. Koia, neʼe mole fetogi ai te akonaki ʼo te ʼēkelesia ʼo ʼuhiga mo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi.

17, 18. (a) Neʼe fetogi koa te akonaki ʼo ʼuhiga mo te nefesi ʼuhi ko te ʼu fetogi lahi ʼaē neʼe hoko ʼi te lotu ʼi te 16 sēkulō? (b) Koteā te manatu ʼa te ʼu lotu ʼo te Keletiate ʼo ʼuhiga mo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi?

¹⁷ Lolotoga te 14 sēkulō pea mo te 15 sēkulō, ʼi te kamata ʼo te temi ʼaē ʼe higoa ko te Renaissance, neʼe toe fia ʼiloʼi e te hahaʼi te ʼu akonaki ʼa Platon. Māʼiape la mo te famili Italia ʼiloa ko Médicis neʼe nātou lagolago ki te fakatuʼu ʼo he faleako ʼi te kolo ʼo Florence moʼo fakahaʼele ki muʼa te filosofia ʼa Platon. Lolotoga te 16 pea mo te 17 sēkulō, neʼe mole kei faʼa tokagaʼi e te hahaʼi ia Aristote. Tahi ʼaē, ko te ʼu fetogi maʼuhiga ʼaē neʼe hoko ʼi te lotu ʼi te 16 sēkulō neʼe mole nātou fetogi te akonaki ʼo ʼuhiga mo te nefesi. Logope la neʼe fefihiʼiʼaki te kau takitaki Polotesita ʼo ʼuhiga mo te akonaki ʼo te pulekatolio, kae neʼe nātou tali te ʼui ʼaē ʼe ʼi ai te tautea heʼegata peʼe ko te fakapale heʼegata.

¹⁸ Koia, ʼe maʼuhiga tāfito te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi ʼi te teitei lotu fuli ʼo te Keletiate. ʼO ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia, neʼe tohi fēnei e te tagata fai filosofia Amelika: “ ʼI tona fakahagatonu, ki te tokolahi ʼo totatou hahaʼi, ko te lotu ʼe faka ʼuhiga pe ia ki te maʼuli tuputupua. Ko te ʼAtua ʼe ko te tupuʼaga ʼo te maʼuli tuputupua.”

Te Maʼuli Tuputupua Pea Mo Te Lotu Mahometa

19. Ko te temi fea ʼaē neʼe fakatuʼu ai te lotu Mahometa, pea ko ai ʼaē neʼe ina fakatuʼu te lotu ʼaia?

¹⁹ Neʼe fakatuʼu te lotu Mahometa ʼi te temi ʼaē neʼe hinoʼi ai ia Muḥammad ke liliu ko he polofeta ʼi tona taʼu 40. ʼE ʼui e te kau Mahometa, neʼe hā te ʼu meʼa makehe ki te tagata ʼaia lolotoga taʼu e 20 peʼe 23, mai te taʼu 610 ʼo totatou temi ʼo aʼu ki tona mate ʼi te taʼu 632 ʼo totatou temi. Ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe hā kia ia, ʼe maʼu ʼi te Coran, te tohi taputapu ʼa te kau Mahometa. ʼI te temi ʼaē neʼe fakatuʼu ai te lotu Mahometa, neʼe hū ki te Lotu Faka Sutea pea mo te Keletiate te akonaki ʼa Platon ʼo ʼuhiga mo te nefesi.

20, 21. Koteā te manatu ʼa te kau Mahometa ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate?

²⁰ ʼE faka tui te kau Mahometa, ko tonatou lotu ʼe ko te ʼu meʼa fuli ʼaē neʼe fakahā ki te kau Hepeleo agatonu pea mo te kau Kilisitiano ʼo te temi muʼa. ʼE maʼu ʼi te Coran he ʼu vaega ʼo te Tauhi ʼĀfea pea mo te Tauhi Foʼou. Kae ko te akonaki ʼo te Coran ʼo ʼuhiga mo te nefesi, ʼe mole tatau mo te akonaki ʼo te ʼu tohi ʼaia. ʼE ʼui e te Coran, ko te tagata ʼe ʼi ai tona nefesi ʼe hoko atu tona maʼuli ʼi te hili ʼo te mate. ʼE toe talanoa foki ki te fakatuʼuake, mo te ʼaho ʼo te fakamāu, pea mo te ikuʼaga fakaʼosi ʼo te nefesi—ko te maʼuli ʼi te palatiso ʼaē ʼi selo, peʼe ko te tautea ʼi he ʼifeli kakaha.

²¹ ʼE ʼui e te kau Mahometa, ko te nefesi ʼo he tahi kua mate ʼe ʼalu ki te Barzakh, peʼe ki te “ ʼĀ,” “te potu peʼe ko te ʼaluʼaga ʼaē ʼe nofo ai te hahaʼi ʼi te hili ʼo te mate pea ʼi muʼa ʼo te fakamāu.” (Sourate 23:99, 100, Le Coran, nota) ʼE kei maʼuli ai te nefesi, pea ʼe hoko ai te meʼa ʼaē ʼe higoa ko “Te Tautea ʼo Te Falemaka,” mo kapau neʼe kita agakovi ʼi tokita maʼuli, peʼe kita maʼuli fiafia mo kapau neʼe kita agatonu. Kae ʼe toe tonu foki ke tauteaʼi mo nātou agatonu ʼuhi ko te ʼu kiʼi agahala ʼaē neʼe nātou fai ʼi te temi ʼaē neʼe kei nātou maʼuli ai. ʼI te ʼaho ʼo te fakamāu, ʼe nātou tahi ʼolo ki tona ikuʼaga heʼegata ʼaē ʼe hinoʼi age kia nātou, ʼo fakagata ai te ʼaluʼaga faka temi ʼaē neʼe nātou nonofo ai.

22. Koteā te ʼu manatu kehekehe ʼaē neʼe fakahā e ʼihi tagata fai filosofia Alape ʼo ʼuhiga mo te ikuʼaga ʼo te nefesi?

²² Ko te manatu ʼo ʼuhiga mo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi neʼe hā ʼi te Lotu Faka Sutea pea mo te Keletiate ʼuhi ko te manatu ʼa Platon, kae neʼe kua maʼu te manatu ʼaia ʼi te lotu Mahometa talu mai tona kamataʼaga. Kae ʼe mole faka ʼuhiga leva, neʼe mole faiga e te kau popoto Alape ke nātou faka ʼalutahi te ʼu akonaki Mahometa pea mo te filosofia faka Keleka. ʼI tona fakahagatonu, neʼe malave ʼaupito te gāue ʼa Aristote ki te sosiete Alape. Tahi ʼaē, ko te ʼu tagata popoto Alape ʼiloa ohage ko Avicenne pea mo Averroës, neʼe nā fakatafito tanā ʼu akonaki ki te ʼu manatu ʼa Aristote. Kae ʼi tanā faiga ʼaē ke nā faka ʼalutahi te manatu faka Keleka pea mo te akonaki ʼo te lotu Mahometa ʼo ʼuhiga mo te nefesi, neʼe tupu ai te ʼu manatu kehekehe ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia. Ohage la, neʼe ʼui e Avicenne ʼe maʼuli tuputupua te nefesi. Kae neʼe fakafeagai ia Averroës ki te manatu ʼaia. Logope la te ʼu manatu kehekehe ʼaia, kae ʼe kei faka tui pe te kau Mahometa ki te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi.

23. Koteā te manatu ʼa te Lotu Faka Sutea, mo te Keletiate, pea mo te lotu Mahometa ʼo ʼuhiga mo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi?

²³ Koia, ʼe hā lelei mai, ko te Lotu Faka Sutea, mo te Keletiate, pea mo te lotu Mahometa ʼe nātou faka tui ki te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi.

[Nota]

[Paki ʼo te pasina 14]

Ko te ʼu tau ʼaē neʼe takitaki e Alexandre le Grand neʼe tupu ai te fefioʼaki ʼo te ʼu agaʼi fenua ʼa te kau Keleka mo te kau Sutea

[Paki ʼo te pasina 15]

Ko Origène mo Augustin neʼe nā faiga ke nā fakafio te filosofia ʼa Platon mo te Lotu Faka Kilisitiano

[Paki ʼo te pasina 16]

Ko Avicenne, ʼaē ʼi ʼoluga, neʼe ina ʼui ko te nefesi ʼe maʼuli tuputupua. Ko Averroës neʼe fakafeagai ki te faʼahi ʼaia