Tafitoʼaga ʼo Te Kaupepa Ako Te Maʼuli Fakakilisitiano Mo Te Faifakamafola
VAHAʼA ʼO TE ʼAHO 1-7 ʼO OKETOPELI
TE ʼU KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU | SOANE 9-10
“ ’E Tokaga Lelei e Sesu Ki ʼAna Faga Ovi”
(Soane 10:1-3) “ ʼE au tala moʼoni atu kia koutou, ko ʼae ʼe mole hu ki te lotoʼa ovi ʼi te matapa kaʼe kake age ia ʼi he tahi faʼahi, ʼe ko he tagata kaihaʼa pea mo faʼao koloa. 2 Kaʼe ko ʼae ʼe hu ʼi te matapa, ʼe ko ia te tagata tauhi ovi. 3 ʼE avahi ki ai e te tagata leʼo matapa, pea ʼe fakalogo te ʼu ovi ki tona leʼo. ʼE ina pauʼi ʼana ovi ʼaki ʼonatou higoa pea ʼe ina taki natou ki tuʼa.
(Soane 10:11) Ko au ko te tagata tauhi ovi lelei, pea ʼe foaki e te tagata tauhi ovi lelei tona maʼuli maʼa te ʼu ovi.
(Soane 10:14) Ko au ko te tagata tauhi ovi lelei. ʼE au iloʼi ʼaku ovi pea ʼe iloʼi au e ʼaku ovi,
nwtsty pāki mo ʼata viteo
Lotoʼa ovi
Neʼe faʼu he lotoʼa ovi moʼo puipui te faga ovi mai te kau kaihaʼa pea mo te ʼu manu fekai. Pea ko te kau tauhi ovi ʼae neʼe leʼoleʼo mo puipui ia te faga ovi lolotoga te poʼuli. ʼI te ʼu temi muʼa, neʼe mole ʼi ai he ʼato ʼo te ʼu lotoʼa ovi pea neʼe kehekehe tona faʼu mo tona laulahi. Neʼe faʼu te ʼu ʼa ʼaki te maka pea neʼe ko te huʼaga pe ʼe tahi. (Nu 32:16; 1Sa 24:3, MN; Sof 2:6) ʼE talanoa ia Soane ki te hu ki te lotoʼa ovi “ ʼi he matapa” ʼe leʼo ai he “tagata leʼo.” (Soa 10:1, 3) ʼI te lotoʼa ovi ʼae ʼe fa lahi, neʼe feala ke fakatahiʼi ki ai e te ʼu tagata tauhi ovi kehekehe ʼanatou faga ovi ʼi te poʼuli. Pea neʼe ko te tagata leʼo matapa ʼae ka leʼo anai ʼo puipui natou. ʼI te uhu, ko te tagata leʼo ʼae ka ina avahi anai te matapa ki te kau tauhi ovi. Pea ʼe natou tahi pauʼi anai ʼanatou ovi ʼo fakatahiʼi natou. Pea ʼe iloʼi pe anai e te ʼu ovi te leʼo ʼo ʼanatou tagata tauhi ovi pea natou ʼomai ai. (Soa 10:3-5) Neʼe talanoa ia Sesu ki te aluʼaga ʼaia moʼo fakata tana tokaga lelei ʼae ki ʼana tisipulo.—Soa 10:7-14.
ʼU Fāmili Kilisitiano, ‘Kotou Nonofo ʼAlaʼala’
5 Tou vakaʼi age muʼa peʼe koteā ʼaē ʼe lava ako e he pule fāmili mai te faʼifaʼitaki ʼa Kilisito. Tou toʼo he fakatā: ʼe fia fakaovi te faga ovi ki te tauhi ovi heʼe natou ʼiloʼi lelei tonatou tauhi ovi pea mo natou falala ki ai. ʼE ʼiloʼi lelei e te tauhi ovi te ʼu agaaga kehekehe ʼo tana faga ovi. ʼE natou ʼiloʼi pea mo fakalogo ki tona leʼo. Neʼe ʼui fēnei e Sesu: “ ʼE au ʼiloʼi taku faga ovi pea ko taku faga ovi ʼe natou ʼiloʼi au.” ʼE ina ʼiloʼi lelei ia te kōkelekāsio. Ko te kupu Fakakeleka ʼaē neʼe fakaliliu ʼaki te kupu “ ʼiloʼi” ʼe fakaʼuhiga ki te “ ʼiloʼi lelei ʼo he tahi.” ʼEī, ʼe ʼiloʼi lelei e te Tauhi Ovi Lelei ia tana faga ovi takitahi. ʼE ina ʼiloʼi te ʼu meʼa ʼaē ʼe ʼaoga kiā nātou takitahi, mo tonatou ʼu vaivaiʼaga pea mo te ʼu faʼahi ʼaē ʼe natou mālolohi ai. ʼE mole puli ki totatou Faʼifaʼitakiʼaga ia he meʼa ʼo ʼuhiga mo tana faga ovi. Pea ko te faga ovi ʼe natou ʼiloʼi lelei ia tonatou tauhi ovi pea mo natou falala ki tana takitaki.
(Soane 10:4, 5) ʼI tana ʼave ki tuʼa ʼana ovi fuli, ʼe alu ia ʼi muʼa, pea ʼe mulimuli te ʼu ovi ia ia, koteʼuhi ʼe natou iloʼi tona leʼo. 5 ʼE mole natou mulimuli anai ʼi he tahi kehe kaʼe ʼe natou feholaki anai mai ia ia, koteʼuhi ʼe mole natou iloʼi te leʼo ʼo te hahaʼi kehe.”
cf-F 124-125 ¶17
“Neʼe Palalau Tuʼumaʼu Pe Ia Kia Natou ʼAki Ni Lea Fakatata”
Koʼeni te fakamatala mai ia George A. Smith ʼi tana tohi Géographie historique de la Terre sainte (Fakapilitania), ʼe ina ui fenei: “ ʼI ʼihi temi neʼe matou malolo ʼi te fetapa ʼi te tafa ʼo te vai keli ʼi Sutea, pea neʼe ʼomai ki ai ni tagata tauhi ovi ʼe toko tolu peʼe toko fa mo ʼanatou faga ovi. Neʼe fefioʼaki ai te ʼu ovi, pea neʼe matou feʼekeʼaki pe ʼe feafeaʼi anai te toe iloʼi e te ʼu tagata tauhi ovi ʼanatou ovi. Kae ʼi te ʼosi iinu mo gaoʼi ʼa te ʼu manu, neʼe tahi alu leva te ʼu tagata tauhi ovi ki te ʼu faʼahi kehekehe ʼo te mafa, pea natou tahi pauʼi leva tana ovi. Pea neʼe mavetevete atu aipe te ʼu ovi ʼo tahi alu ki tana tagata tauhi ovi, ʼo toe feia pe mo tanatou liliu. Neʼe fakaʼaogaʼi e Sesu te faʼifaʼitaki ʼaia moʼo fakaha tana manatu. Kapau ʼe tou fakamoʼoni mo fakalogo ki ʼana akonaki pea kapau ʼe tou mulimuli ki tana takitaki, ʼe tokaga lelei anai kia tatou ia te “tagata tauhi ovi lelei.”
(Soane 10:16) “Pea ʼe ʼi ai ʼaku ʼihi atu ovi, ʼe mole natou kau ki te lotoʼa ʼaeni. Mo natou foki ʼe tonu ke au taki mai, pea ʼe natou fakalogo anai ki toku leʼo. ʼE natou liliu anai ko he faga ovi ʼe tahi, pea ʼe ʼi ai anai he tagata tauhi ovi ʼe tahi.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 10:16
taki mai: Peʼe “taki.” Ko te fakaʼuhiga ʼo te kupu Fakakeleka aʹgo ʼae ʼe fakaʼaogaʼi ʼi heni “taki (mai)” peʼe “taki,” ʼe mulimuli pe ki te aluʼaga ʼae ʼe tuʼu ai. ʼI te tohi ʼafeā Fakakeleka neʼe tohi ʼi te taʼu teitei 200 H.T.S., neʼe fakaʼaogaʼi ai te kupu Fakakeleka ʼe tatau (sy·naʹgo), ʼe tau fakaliliu “fakatahi.” ʼI tona ʼuhiga Tagata Tauhi Ovi Lelei, ʼe fakatahiʼi e Sesu mo takitaki mo puipui pea mo fafaga te ʼu ovi ʼae ʼe kau ki te lotoʼa ʼaia (pea ʼe toe fakaʼuhiga ki te “kiʼi faga ovi” ia Luk 12:32) pea mo ʼana ʼihi atu ovi. ʼE natou liliu ai ko he he faga ovi ʼe tahi ʼe taki e he tagata tauhi ovi ʼe tahi. ʼE fakamaʼuhigaʼi ʼi te fakata ʼaia te logo tahi ʼa natou ʼae ʼe mulimuli ia Sesu.
Kumi Te ʼu Koloa ʼi Te Tohi-Tapu
(Soane 9:38) Neʼe ina ui fenei age: “ ʼE au tui kia te ia, ʼAliki.” Pea neʼe hu kia te ia.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 9:38
hu kia te ia: Peʼe “tulolo kia te ia.” Ka fakaʼaogaʼi te kupu Fakakeleka proskunéô ki te tauhi ki he ʼatua peʼe ki he taula ʼatua, ʼe fakaliliu ʼaki te kupu “atolasio.” (Mat 4:10; Luk 4:8) Kae, ʼi te aluʼaga ʼaeni, ʼe ko te tagata neʼe tupu kivi pea kua fakamalolo, neʼe ina fakamoʼoni ko Sesu neʼe ko te fakafofoga ʼo te ʼAtua, pea ko te tupuʼaga ʼaia ʼo tana hu kia Sesu. Kia ia, ko Sesu neʼe mole ko he ʼAtua peʼe ko he taula ʼatua, kae ohage ko tona fakakikite neʼe ko te “Foha ʼo te tagata,” te Mesia mo he pule fakaʼatua. (Soa 9:35) ʼI tana hu ʼae kia Sesu, neʼe ina faʼifaʼitaki te faʼahiga fai ʼa te ʼu hahaʼi ʼae ʼe talanoa ki ai ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo. Neʼe natou tulolo moka natou felaveʼi mo he ʼu polofeta, mo he ʼu hau pea mo ʼihi fakafofoga ʼo te ʼAtua. (1Sa 25:23, 24; 2Sa 14:4-7; 1Ha 1:16; 2Ha 4:36, 37) Neʼe hu te hahaʼi kia Sesu moʼo fakaha ai tanatou lotofakafetaʼi ki he logo mai te ʼAtua peʼe ko he fakamoʼoni ʼe natou maʼu te ʼofa ʼo te ʼAtua.—Vakaʼi te ʼu tokoni ki te ako ʼo Mat 2:2; 8:2; 14:33; 15:25.
(Soane 10:22) ʼI te temi ʼaia, neʼe fai te ʼAho Lahi ʼo Te Fakatapu ʼi Selusalemi. Neʼe ko te temi momoko ʼaia,
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 10:22
te ʼAho Lahi ʼo Te Fakatapu: Ko te kupu Fakahepeleo Hanuka ki te ʼaho lahi ʼaia ʼe fakaʼuhiga “Fakatapu.” Neʼe fai lolotoga ʼaho ʼe valu ʼo kamata mai te ʼaho 25 ʼo te mahina ʼo Kiseleve, ʼi te temi momoko, (vakaʼi te tokoni ki te ako temi momoko ʼo te vaega ʼaia mo te sgd 19) moʼo fakamanatu te toe fakatapu ʼo te fale lotu ʼo Selusalemi ʼi te taʼu 165 I.M.T.S. Ko te Hau Silia ko Atioko 4 Epifano neʼe ina ’ulihi te fale lotu ʼuhi ko tana fehiʼa ʼae kia Sehova te ʼAtua ʼo te kau Sutea. Ohage la, neʼe ina laga he ʼaletale ʼi te fuga ʼaletale lahi, ʼae neʼe momoli ai te ʼu holokoseta ʼi te ʼaho fuli. ʼI te ʼaho 25 ʼo Kiseleve ʼo te taʼu 168 I.M.T.S., neʼe sakilifisioʼi e Atioko te faga puaka ʼi te ʼaletale pea neʼe ina teuteuʼi te kanoʼi puaka mo te huhua moʼo afuhi te fale lotu ʼo Sehova ke ulihi katoa. Neʼe ina tutu te ʼu matapa ʼo te fale lotu, mo maumauʼi te ʼu koga fale ʼo te kau pelepitelo. Pea neʼe natou ave te aletale aulo, te laupapa ʼo te pane taputapu mo te tuʼulaga malama. Neʼe ina toe fakatapuʼi te fale lotu ʼo Sehova ki te ʼatua pagani ʼo Olympe ko Seusi. Hili ki ai taʼu ʼe lua, neʼe toe maʼu e Judas Maccabée te kolo pea mo te fale lotu ʼo ina toe fakamaʼa ai. Hili te fakamaʼa ʼo te fale lotu, neʼe ina toe fakatapuʼi ʼi te ʼaho 25 ʼo Kiseleve ʼi te taʼu 165 I.M.T.S., ʼo to tonu pe mo te ʼaho ʼae neʼe momoli ai e Atioko tana sakilifisio fakalialia ʼae kia Seusi kua hili ki ai taʼu ʼe tolu. Neʼe kua toe feala ai leva te fai ʼo te ʼu holokoseta kia Sehova. ʼE mole ʼi ai he fakamoʼoni ʼi te Tohi-Tapu ʼe ui fakahagatonu ai neʼe foaki e Sehova te malo kia Judas Maccabée pea mo hinoʼi ia ia ke ina toe fakatuʼu te fale lotu. Kae, neʼe kua fakaʼaogaʼi e Sehova he ʼu tagata mai he ʼu puleʼaga matapule, ohage ko Silusi ʼo Pelesi ke natou fakahoko ʼihi fakatuʼutuʼu ʼo ʼuhiga mo Tana tauhi. (Esa 45:1, MN) Koia, ʼe feala pe ke ui neʼe fakaʼaogaʼi e Sehova he tagata ʼi tana hahaʼi moʼo fakahoko Tona finegalo. ʼE ui ʼi te Tohi-Tapu neʼe tonu ke tuʼu te fale lotu pea ke tokalelei ke feala ke hoko moʼoni te ʼu lea fakapolofeta ʼo ʼuhiga mo te Mesia, tona minisitelio pea mo tona sakilifisio. Pea tahi, neʼe tonu foki ke momoli te ʼu sakilifisio fakapelepitelo ʼo kaku ki te temi ʼae ka foaki ai e te Mesia tona maʼuli maʼa te malamanei katoa, te sakilifisio ʼae ʼe lahi age. (Tan 9:27; Soa 2:17; Hep 9:11-14) Neʼe mole fakatotonu kia natou ʼae ʼe mulimuli ia Kilisito ke natou fakamanatu te ʼAho Lahi ʼo Te Fakatapu. (Kol 2:16, 17) Pea ʼe mole maʼu he fakamatala ʼe ui ai neʼe tapuʼi e Sesu peʼe ʼana tisipulo te fakahoko ʼo te ʼaho lahi ʼaia.
VAHAʼA ʼO TE ʼAHO 8-14 ʼO OKETOPELI
TE ʼU KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU | SOANE 11-12
“Tou Faʼifaʼitakiʼi Te Manavaʼofa ʼo Sesu”
(Soane 11:23-26) Neʼe ui fenei e Sesu ki ai: “ ʼE toe maʼuli ake anai tou tokolua.” 24 Neʼe ui fenei e Maleta kia te ia: “ ʼE au iloʼi ʼe toe maʼuli ake anai ʼi te temi ʼo te fakatuʼuake ʼi te ʼaho fakamuli.” 25 Neʼe ui fenei e Sesu ki ai: “Ko au te fakatuʼuake pea mo te maʼuli. Ko ʼae ʼe tui kia te au, tatau aipe pe ʼe mate, ʼe toe maʼuli anai. 26 Pea ko ʼae ʼe maʼuli pea mo tui kia te au, ʼe mole mate anai ʼi he temi. ʼE ke tui koa ki ai?”
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 11:24, 25
ʼE au iloʼi ʼe toe maʼuli ake anai: Neʼe manatu ia Maleta neʼe palalau ia Sesu ki te fakatuʼuʼake ʼae ʼi te ka haʼu, ʼi te ʼaho fakamuli. (Vakaʼi te tokoni ki te ako ʼo Soa 6:39.) Neʼe tui malohi ia Maleta ki te fakatuʼu ake. Ko ʼihi kau takitaki lotu ʼo te temi ʼaia, te kau Satuseo, neʼe mole natou tui ki te fakatuʼuʼake, logo la neʼe ko he akonaki tasilo ʼo te ʼu Tohi taputapu. (Tan 12:13; Mko 12:18) Ko te kau Faliseo ia, neʼe tui natou ki te maʼuli tuputupua ʼo te laumalie. Kae neʼe iloʼi e Maleta neʼe fai akonaki ia Sesu ki te ʼamanaki ki te fakatuʼuʼake, pea neʼe kua fakahoko e Sesu he ʼu fakatuʼuʼake. Neʼe ko he ʼu hahaʼi neʼe kua mamate kae neʼe mole fualoa ia ohage ko Lasalo.
Ko au te fakatuʼuake pea mo te maʼuli: ʼAki te mate ʼa Sesu mo tona fakatuʼuʼake neʼe feala ai ki te kau mate ke toe maʼuʼuli. Hili te fakatuʼuake ʼo Sesu, neʼe mole foaki pe e Sehova kia ia ia te malohi ʼae ke ina fakatuʼuʼake te kau mate, kae ke ina toe foaki foki mo te maʼuli heʼe gata. (Vakaʼi te tokoni ki te ako ʼo Soa 5:26.) Ia Fkh 1:18, ʼe fakahigoaʼi e Sesu ia ia totonu ko “ia ʼae ʼe maʼuli,” ’ae ’e ina maʼu “te ʼu kalavi ʼo te mate pea mo te Faitoka.” Koia, ko Sesu ʼe ko te ʼamanaki ʼo natou ʼae ʼe maʼuʼuli pea mo te kau mate. Neʼe fakapapau e Sesu ʼe ina avahi anai te ʼu tanuma mo toe fakamaʼuli ake te kau mate, ki selo kia natou ʼae ka kaugā hau anai mo ia, peʼe ʼi te kele foʼou ʼae ka puleʼi anai e tona puleʼaga mai selo.—Soa 5:28, 29; 2Pe 3:13.
(Soane 11:33-35) ʼI te sio ʼa Sesu ki tana tagi pea mo te fetagihi ʼa te kau Sutea ʼae neʼe ʼomai mo ia, neʼe lotomamahi ʼaupito mo lotohoha. 34 Neʼe ina ui fenei: “Neʼe kotou tuku ia ia ʼifea?” Neʼe natou tali fenei kia te ia: “ ʼAliki, haʼu ʼo sio.” 35 Neʼe tagi leva ia Sesu.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 11:33-35
tagi: Ko te kupu Fakakeleka ʼae ʼe fakaliliu ʼaki te kupu “tagi” ʼe tau fakaʼuhiga ki he tagi laulau. Pea neʼe toe fakaʼaogaʼi te kupu ʼaia ʼi te fakakikite ʼae e Sesu te maumauʼi ʼo Selusalemi.—Luk 19:41.
lotomamahi ʼaupito mo lotohoha: Ko te fakafehoanaki ʼo te ʼu kupu Fakakeleka ʼaeni, ʼe ha ai te mamahi ʼaupito ʼae neʼe logoʼi e Sesu ʼi te lakaga ʼaia. Ko te kupu Fakakeleka ʼae ʼe fakaliliu ʼaki “lotomamahi” (émbrimaomaï) ʼe tau fakaʼuhiga ki te malohi ʼo he meʼa ʼe tou logoʼi. Kae, ko te aluʼaga leva ʼaeni, neʼe malave loloto kia Sesu ʼo tupu ai tona lotomamahi. Ko te kupu Fakakeleka tarassô “lotohoha” ʼe fakaʼuhiga totonu ki te hoha. ʼO mulimuli ki te sivi neʼe fai e te tagata sivi Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te aluʼaga ʼaeni, ʼe fakaʼuhiga “ ʼe tupu he lotohoha ʼi te loto; peʼe lotomamahi ʼaupito.” ʼE toe fakaʼaogaʼi te kupu ʼaia ia Soa 13:21 moʼo fakaha te meʼa ʼae neʼe logoʼi e Sesu ’i tana ilo’i ’ae e lavakiʼi anai ia ia e Sutasi.—Vakaʼi te tokoni ki te ako ʼo Soa 11:35.
Neʼe tagi leva: Ko te kupu Fakakeleka dakruô ʼae ʼe fakaʼaogaʼi ʼi heni ʼe fakaʼuhiga ki te ʼu lo’imata, pea ʼe tuʼu ʼi te ʼu vaega ʼo Luk 7:38; Gau 20:19, 31; Hep 5:7; Fkh 7:17; 21:4. ʼE fakahuʼu tafito te manatu ʼaia ki he tagi lo’imata kae mole ki he tagi laulau. ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka, ʼe fakaʼaogaʼi pe te kupu ʼaia ʼi te vaega ʼaeni pea ʼe kehe ia mo ʼae ʼe tuʼu ia Soa 11:33 (vakaʼi te tokoni ki te ako) moʼo fakaha te fetagihi ʼa Malia mo te kau Sutea. Neʼe iloʼi e Sesu ʼe ina fakatuʼuʼake anai ia Lasalo. ʼI tana sio ki te putu ʼo ʼona kaumeʼa ʼofaina neʼe lotomamahi ʼaupito ai. Pea, ʼi tana ʼofa mamahi mo lotomanavaʼofa ki ʼona kaumeʼa neʼe tagi ai leva. ʼE mahino lelei mai ʼi te fakamatala ʼaia, ʼe lotomahino ia Sesu kia natou ʼae kua mamate ʼanatou hahaʼi neʼe ʼoʼofa mamahi ai.
(Soane 11:43, 44) ʼI tana ʼosi fai te ʼu palalau ʼaia, neʼe kalaga fenei: “Lasalo, haʼu ki tuʼa!” 44 Pea neʼe hu mai ki tuʼa te tagata ʼae neʼe kua mate. Neʼe haʼihaʼi ʼona vaʼe mo ʼona nima ʼaki he ʼu moʼi kie, pea neʼe pulouʼi tona fofoga ʼaki te kie. Neʼe ui fenei e Sesu kia natou: “Kotou vevete ia ia pea kotou tuku age ke alu.”
Kumi Te ʼu Koloa ʼi Te Tohi-Tapu
(Soane 11:49) Kaʼe ko te tahi ia natou, ko Kaifa, neʼe ko te pelepitelo lahi ʼi te taʼu ʼaia, pea neʼe ina ui fenei kia natou: “ ʼE mole kotou iloʼi he meʼa,
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 11:49
pelepitelo lahi: Lolotoga te pule faitaliha ʼo te puleʼaga ʼo Iselaele, neʼe tonu ke fakahoko e te pelepitelo lahi ia tana gaue ʼo kaku ki tona mate. (Nu 35:25) Kae ʼi te lolotoga puleʼi leva e Loma ia Iselaele, neʼe hinoʼi he kau pule ke natou fakanofo pea mo fakahifo te pelepitelo lahi. (Vakaʼi Te ʼu Kupu Mo ʼOna Fakaʼuhiga, “Pelepitelo lahi.”) Ko Kaifa, ʼae neʼe fakanofo e te kau Loma, neʼe ko he tagata faiva mo maʼu tuʼulaga. Pea neʼe gaue fualoa age ʼi te ʼu pelepitelo lahi ki muʼa atu. Neʼe fakanofo ʼi te teitei taʼu 18 H.T.S. ʼo kaku ki te vaʼevaʼe taʼu 36 H.T.S. ʼI te ui ʼae e Soane ko Kaifa neʼe ko te pelepitelo lahi ʼo te taʼu ʼaia, te taʼu 33 H.T.S., neʼe ina fia fakamahino mai ko Kaifa ʼae neʼe pelepitelo lahi ʼi te taʼu ʼae neʼe matehi ai ia Sesu.—Vakaʼi te sgd 16 te koga meʼa ʼae neʼe lagi tuʼu ai te ʼapi ʼo Kaifa.
(Soane 12:42) Kaʼe, maʼia mo te kau pule, tokolahi neʼe natou tui kia te ia, kaʼe ʼuhi ko te kau Faliseo, neʼe mole natou fakaha tanatou tui ʼaia naʼa fakamavae natou mai te sinakoka.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 12:42
te kau pule: Ko te kupu Fakakeleka ʼae ʼe fakaliliu ʼaki te kupu “te kau pule” ʼe fakaʼuhiga kia natou ʼae neʼe kau ki te fakamauʼaga lahi ʼo te kau Sutea, te Sanetualio. Ko te kupu ʼaia ʼe fakaʼaogaʼi ia Soa 3:1 kia Nikotemo, ʼae neʼe kau ki te telepinale lahi ʼaia.—Vakaʼi te tokoni ki te ako ʼo Soa 3:1.
fakamavae natou mai te sinakoka: Peʼe “tapuʼi ʼi te sinakoka.” Ko te kupu Fakakeleka a·po·sy·naʹgo·gos ʼe fakaʼaogaʼi pe ʼi heni ia Soa 12:42 pea ʼi te 16:2. Ko he tahi neʼe fakamavae ʼi te sinakoka neʼe fehiʼaʼinaʼi pea neʼe liʼakina e te hahaʼi. Pea neʼe ʼi ai ʼona nunuʼa kovi ʼi te faʼahi fakapaʼaga ki tona famili. Neʼe fakaʼaogaʼi te ʼu sinakoka ki te faiako tafito. Pea neʼe toe fakaʼaogaʼi ki te ʼu faifakamau ʼae ʼe iku ki he huipiʼi mo he fakamavae ʼo he tahi.—Vakaʼi te tokoni ki te ako ʼo Mat 10:17.
VAHAʼA ʼO TE ʼAHO 15-21 ʼO OKETOPELI
TE ʼU KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU | SOANE 13-14
“Neʼe Au Tuku Atu Te Faʼifaʼitaki”
(Soane 13:5) Hili ia, neʼe ina huaʼi he moʼi vai ki he pesini pea ina kamata fufulu leva te ʼu vaʼe ʼo te kau tisipulo pea mo ina holoholoʼi ʼaki te tauveli ʼae neʼe ina hulu.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 13:5
fufulu [ . . . ] te ʼu vaʼe ʼo te kau tisipulo: ʼI te Iselaele ʼafea, ko te ʼu sulie ʼae neʼe ʼai mahani e te hahaʼi neʼe ko he ʼu taka neʼe fai ʼaki he ʼu haʼi ki te ʼu vaʼe mo te ʼu tapuga vaʼe. Koia ko he tahi neʼe faifolau neʼe ʼuli ʼona vaʼe ʼuhi ko te efu peʼe ko te pela ʼo te ʼu ala mo te ʼu gaueʼaga. Neʼe ko he agamahani te huʼi ʼo te ʼu taka moka hu he tahi ki he ʼapi. Pea ko ia ʼae ʼe tali kaiga neʼe tokaga ʼo fufulu te ʼu vaʼe ʼo ʼana kau fakaafe. ʼE lahi te ʼu fakamatala ʼi te Tohi-Tapu ʼe talanoa ai ki te agaʼi fenua ʼaia. (Sen 18:4, 5; 24:32; 1Sa 25:41; Luk 7:37, 38, 44) ʼI te fufulu e Sesu te ʼu vaʼe ʼo ʼana tisipulo, neʼe ina fakahoko te aga’i fenua ʼaia ke natou ako ai te agavaivai pea mo te fetauhiʼaki.
(Soane 13:12-14) ʼI tana ʼosi fufulu ʼonatou vaʼe pea mo tui ʼona kofu tuʼa, neʼe toe heka ia ʼi te laupapa pea neʼe ina ui fenei kia natou: “ ʼE kotou mahino koa ki te meʼa ʼae neʼe au fai kia koutou? 13 ʼE kotou ui ko au ko he tagata faiako pea mo kotou fakahigoaʼi au ‘ ʼAliki,’ pea ʼe kotou moʼoni 14 Koia, kapau ko au, ʼae ko te ʼAliki pea mo te tagata faiako, neʼe au fufulu ʼokotou vaʼe, pea ʼe tonu foki mo koutou ke kotou fefufuluʼaki ʼokotou vaʼe.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 13:12-14
tonu foki: Peʼe “ ʼe fakamaʼua ke natou.” Ko te kupu Fakakeleka ʼaeni ʼe tau fakaʼaogaʼi ʼi te faʼahi fakapaʼaga, ʼe ko tona fakaʼuhiga tafito, ko te “tuʼu maʼua ki he tahi; peʼe ko he liufaki ʼo he meʼa ki he tahi.” (Mat 18:28, 30, 34; Luk 16:5, 7) ʼI te aluʼaga ʼaeni pea mo ʼihi ʼatu, ʼe fakaʼuhiga leva ʼe maʼua peʼe ʼe fakamaʼua ke fai he meʼa.—1Soa 3:16; 4:11; 3Soa 8.
Soane 13:15) Koteʼuhi neʼe au tuku atu te faʼifaʼitaki, ohage pe ko taku fai kia koutou, ke kotou toe fai feia mo koutou.
Ko Te Tagata ʼAē ʼe Lahi Tokotahi ʼe Ina Fakahoko Te Gāue Faka Agavaivai
ʼI tana fufulu te ʼu vaʼe ʼo tana kau tisipulo, neʼe tuku mai kia tatou e Sesu he ako mālohi ʼo ʼuhiga mo te agavaivai. ʼE moʼoni, ko te kau Kilisitiano ʼe mole tonu ke nātou manatu ʼe nātou maʼuhiga ʼo maʼua ai ke tauhi age kia nātou te ʼu tēhina mo tuagaʼane, pea ʼe mole tonu ke nātou fia maʼu tuʼulaga pea ke faka maʼuhigaʼi nātou. Kae ʼe tonu ke nātou mulimuli ki te faʼifaʼitaki ʼo Sesu, ʼaē neʼe “mole haele mai ke tauhi kia te ia, kae ke ina tauhi mo foaki tona mauli moʼo totogi aki o te tokolahi.” (Mateo 20:28) Ei, ko te kau tisipulo ʼa Sesu ʼe tonu ke nātou lotolelei ke nātou fai te ʼu gāue faka agavaivai maʼa tonatou ʼu tēhina mo tuagaʼane.
Kumi Te ʼu Koloa ʼi Te Tohi-Tapu
(Soane 14:6) Neʼe tali fenei age e Sesu: “Ko au te ala, mo te moʼoni pea mo te maʼuli. ʼE mole he tahi ʼe haʼu ki te Tamai kaʼe ʼe mole fakalaka ia te au.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 14:6
Ko au te ala, mo te moʼoni pea mo te maʼuli: Ko Sesu ko te ala koteʼuhi ʼaki ia ia tokotahi pe, ʼe feala ke tou fakaovi ai ki te ʼAtua ʼi te faikole. Pea tahi, ʼe ko ia te ala ke feala ai te fakatokatoka ʼo te hahaʼi mo te ʼAtua. (Soa 16:23; Lom 5:8) Ko Sesu ko te moʼoni ʼi ana palalau, pea ʼi tona faʼahiga maʼuli. Pea neʼe lahi te ʼu lea fakapolofeta neʼe ina fakahoko. ʼE tou mahino ai ki te gaue tafito ʼa Sesu ʼi te ʼu fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua. (Soa 1:14; Fkh 19:10) Neʼe liliu ʼo “ ʼio” [peʼe neʼe hoko moʼoni] te ʼu lea fakapolofeta ʼaki ia Sesu.” (2Ko 1:20) Ko Sesu ko te maʼuli koteʼuhi ʼaki te totogi neʼe ina fakafealagia ke maʼu e te hahaʼi “te maʼuli moʼoni,” ia te “maʼuli heʼe gata.” (1Ti 6:12, 19; Efe 1:7; 1Soa 1:7) Pea ʼe ina toe fakaha anai ko ia “te maʼuli” moka ina fakatuʼuʼake anai te toko miliona hahaʼi ki te maʼuli heʼe gata ʼi te Palatiso.—Soa 5:28, 29.
(Soane 14:12) ʼE au tala moʼoni atu kia koutou, ko ʼae ʼe tui kia te au, ʼe ina fakahoko anai te ’u gaue ʼae ʼe au fai. Pea ʼe ina fakahoko anai he ’u gaue ʼe lalahi age ʼi ʼaeni, koteʼuhi ʼe au alu ki te Tamai.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 14:12
he ’u gaue ʼe lalahi age ʼi ʼaeni: Neʼe mole ui e Sesu ko te ʼu milakulo ʼae neʼe fakahoko e ʼana tisipulo ʼe lalahi age anai ʼi ʼae ʼa ia. Kae, ʼaki he agavaivai, neʼe ina fakaha ʼe lahi age anai te gaue faifakamafola mo te faiako ʼae ka natou fakahoko ʼi ʼae neʼe ina fai. ʼE lahi anai he ʼu telituale ʼe natou faifakamafola ai mo he hahaʼi ʼe natou maʼu, pea ʼe loaloaga anai te faifakamafola ʼi ʼae neʼe ina fai. ʼE ha lelei mai ʼi te ʼu palalau ʼa Sesu neʼe fakaʼamu ke fakahoko e ʼana tisipulo tana gaue.
VAHAʼA ʼO TE ʼAHO 22-28 ʼO OKETOPELI
TE ʼU KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU | SOANE 15-17
“ ʼE Mole Kotou Kau Ki Te Malama ʼAeni”
(Soane 15:19) Ka na pau la neʼe kotou kau ki te malama ʼaeni, ʼe natou leleiʼia anai koutou. Kaʼe ʼe fehiʼa ia te malama ʼaeni ia koutou koteʼuhi ʼe mole kotou kau ia natou pea neʼe au filifili koutou mai ai.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 15:19
malama ʼaeni: ʼI te vaega ʼaeni, ko te kupu Fakakeleka kosmos ʼe fakaʼuhiga ki te hahaʼi heʼe faitotonu ʼo te malamanei, ʼae ʼe mamaʼo mai te ʼAtua. ʼE mole kau ai te ʼu tisipulo ʼa te ʼAtua. ʼE ko Soane tokotahi pe ʼae neʼe ina tohi te ʼu palalau ʼaia ʼa Sesu ʼi te ʼu Evaselio, ʼi tana ui ʼae ʼe mole kau ʼana tisipulo ki te malamanei. Neʼe toe fai tuʼa lua e Sesu te ʼu palalau ʼaia ʼi tana faikole fakaʼosi mo ʼana apositolo agatonu.—Soa 17:14, 16.
(Soane 15:21) Kaʼe ʼe natou fai anai ia te ʼu meʼa fuli ʼaia kia koutou ʼuhi ko toku huafa, koteʼuhi ʼe mole natou iloʼi ia Ia ʼae neʼe ina fekauʼi mai au.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 15:21
ʼuhi ko toku huafa: ʼI te Tohi-Tapu, ʼe tau fakaʼuhiga te kupu “huafa” ki he tahi mo tona ʼuhiga. (Vakaʼi te tokoni ki te ako ʼo Mat 6:9) ʼE feala pe ke fakaʼuhiga te huafa ʼo Sesu ki te malohi mo te tuʼulaga ʼae neʼe foaki age e tana Tamai. (Mat 28:18; Flp 2:9, 10; Hep 1:3, 4) ʼI te vaega ʼaeni, ʼe fakamahino ai e Sesu te tupuʼaga ʼo te gaohi koviʼi anai ʼo ʼana tisipulo e te hahaʼi ʼo te malamanei: koteʼuhi ʼe mole natou iloʼi ia Ia ʼae neʼe ina fekauʼi mai. Ko tanatou iloʼi ia te ʼAtua, ʼe tokoni anai ke natou mahino ki te fakaʼuhiga ʼo te higoa ʼo Sesu. (Gau 4:12) Ko tona fakaʼuhiga ko Sesu te Hau ʼo te ʼu hau, te Pule ʼae neʼe hinoʼi e te ʼAtua, ia ia ʼae ʼe tonu ke fakalogo ki ai te hahaʼi fuli ke natou maʼu ai te maʼuli.—Soa 17:3; Fkh 19:11-16; Pes 2:7-12.
(Soane 16:33) Neʼe au fakaha atu ia te ʼu faʼahi ʼaia, ke feala ke kotou maʼu ia te tokalelei ʼaki ia au. ʼI te malama ʼaeni, ʼe kotou tau anai mo ni mamahi, kaʼe kotou kataki. Kua au malo ʼi te malama ʼaeni.”
it-1-F 555
Kataki
Ko te kataki ʼe ʼaoga ki te kau Kilisitiano, ke natou fakamamaʼo ai mai te faʼahiga manatu mo te ʼu aga ʼo te malama fakafeagai kia Sehova ʼAtua. Pea ke natou haga nonofo agatonu kia Sehova logo la tonatou fehiʼaʼinaʼi. Neʼe ui e Sesu ki ʼana tisipulo: “ ʼI te malama ʼaeni, ʼe kotou tau anai mo ni mamahi, kaʼe kotou kataki. Kua au malo ʼi te malama ʼaeni.” (Soa 16:33) Neʼe malo te ʼAlo ʼo te ʼAtua ʼi tana fakamamaʼo mai te ʼu aga kovi fuli pe ʼo te malama. Neʼe tuku mai e Sesu he faʼifaʼitaki lelei ki te kau Kilisitiano ke feala hanatou kataki mo fakamamaʼo mai te malama.—Soa 17:16.
Kumi Te ʼu Koloa ʼi Te Tohi-Tapu
(Soane 17:21-23) ke feala hanatou liliu fuli ʼo tahi, ohage ko koe Tamai, ʼe ke fakatahi mo au pea ʼe au fakatahi mo koe, pea ke feala mo natou ke natou fakatahi mo taua, ke tui ia te malama ʼaeni neʼe ke fekauʼi mai au. 22 Neʼe au foaki age kia natou ia te kololia ʼae neʼe ke foaki mai, ke feala hanatou liliu ʼo tahi, ohage ko taua ʼe ta tahi. 23 ʼE au fakatahi mo natou pea ʼe ke fakatahi mo au, ke feala hanatou logo tahi moʼoni, ke iloʼi e te malama ʼaeni neʼe ke fekauʼi mai au pea neʼe ke ʼofa ia natou ohage pe ko tau ʼofa ia te au.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 17:21-23
tahi: Neʼe faikole ia Sesu ke liliu ʼana tisipulo ʼo “tahi,” mo gaue fakatahi ki he fakatuʼutuʼu pe ʼe tahi ohage pe ko tana fai mo tana Tamai. (Soa 17:22) Ia 1Ko 3:6-9, ʼe palalau ia Paulo ki te logo tahi ʼa te kau Kilisitiano ʼi te faifakamafola. ʼE natou gaue tahi mo te ʼAtua.—Vakaʼi ia 1Ko 3:8 mo te tokoni ki te ako ʼo Soa 10:30; 17:11.
logo tahi moʼoni: ʼE fakapipiki e Sesu te logo tahi ki totatou ʼofainaʼi e te Tamai. ʼE huʼu mo te manatu ʼae ʼe tuʼu ia Kol 3:14: Ko “te ʼofa . . . ʼe ina fakatahiʼi te hahaʼi ʼi hona faʼahiga aluʼaga ʼe lelei tukupau.” ʼE lagi mata faigataʼa te logo tahi ʼuhi he ʼe tahi alu pe te Kilisitiano mo tona agaaga, tona leʼo ʼo loto, ʼona fealagia mo ʼana agamahani. Kae ʼe logo tahi aipe te ʼu tisipulo ʼa Sesu ʼi te tui, ʼi te gaue mo te fai akonaki.—Lom 15:5, 6; 1Ko 1:10; Efe 4:3; Flp 1:27.
(Soane 17:24) Tamai, ʼe au loto ʼo ʼuhiga mo natou ʼae neʼe ke foaki mai ke natou fakatahi mo au ʼi te faʼahi ʼae ʼe au nofo ai, ke feala hanatou sisio ki toku kololia ʼae neʼe ke foaki mai, koteʼuhi neʼe ke ʼofa ia te au ʼi muʼa ʼo te kamataʼaga ʼo te malamanei.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 17: 24
kamataʼaga ʼo te malamanei: Ia Hepeleo 11:11, ko te kupu Fakakeleka ʼae neʼe fakaliliu “kamataʼaga” ʼe fakaʼuhiga “fuafatuʼi,” ʼe ko he talanoa ki he “hakoga.” Ko “te kamataʼaga ʼo te malamanei” ʼe fakaʼuhiga ki te tupu ʼa te ʼu fanau ʼa Atama mo Eva. ʼI tana ui “te kamataʼaga ʼo te malamanei,” neʼe manatu ia Sesu kia Apele, te ʼuluaki tagata agatonu ʼae neʼe ‘tohi tona higoa ʼi te takaiga tohi ʼo te maʼuli talu mai te kamataʼaga ʼo te malamanei.’ (Luk 11:50, 51; Fkh 17:8) ʼE ha ʼi te faikole ʼaia ʼa Sesu, talu mai fualoa mo te ʼofa ʼa te ʼAtua ki tona Alo ulutokotahi, ʼi muʼa ʼo te maʼu fanau ʼa Atama mo Eva.
VAHAʼA ʼO TE ʼAHO 29 ʼO OKETOPELI– 4 ʼO NOVEPELI
TE ʼU KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU | SOANE 18-19
“Neʼe Fakamoʼoni Ia Sesu ʼo ʼUhiga Mo Te Moʼoni”
(Soane 18:36) Neʼe tali fenei e Sesu: “ ʼE mole kau toku Puleʼaga ʼi te malama ʼaeni. Ka na pau la neʼe kau toku Puleʼaga ʼi te malama ʼaeni, neʼe tau taku hahaʼi ke mole ʼave au ki te kau Sutea. Kaʼe ʼe mole kau toku Puleʼaga ʼi te malama ʼaeni.”
(Soane 18:37) Neʼe ui fenei leva e Pilato kia te ia: “Pea ta ko koe ko te hau?” Neʼe tali fenei e Sesu: “ ʼE ko koe totonu ʼae ʼe ke ui ko au ko te hau. Neʼe au tupu ʼuhi ko te faʼahi ʼaeni, pea neʼe au haʼu ki te malama ʼaeni ʼuhi ko te faʼahi ʼaeni, ke au fakamoʼoni ʼo ʼuhiga mo te moʼoni. Ko ʼae ʼe kau ki te moʼoni ʼe fakalogo ia ki toku leʼo.”
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 18:37
fakamoʼoni ʼo ʼuhiga mo: ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka ʼe lahi te ʼu fakaʼuhiga ʼo te kupuʼi palalau “fakamoʼoni” ʼi te Fakakeleka (martyreo; martyria; martys). Ko te kupu ʼaia ʼe fakaʼaogaʼi moʼo fakamoʼoni he ʼu aluʼaga neʼe tou sisio tonu ki ai pea ʼe toe fakaʼuhiga foki “ke tala, ke palalauʼi.” Neʼe tala e Sesu te ʼu moʼoni ʼae neʼe tui pau ki ai ʼo ina fakamoʼoni, ʼaki tona faʼahiga maʼuli mo tana lagolago te moʼoni ʼo te ʼu lea fakapolofeta mo te ʼu fakapapau ʼo tana Tamai. (2Ko 1:20) Neʼe kua fualoa te fakakikite ʼo te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua ʼo ʼuhiga mo te Puleʼaga mo tana Pule Fakamesia. Lolotoga te maʼuli ʼo Sesu ʼi te kele mo tana mate fakasakilifisio neʼe hoko fuli ai te ʼu lea fakapolofeta ʼo ʼuhiga mo ia, ʼo toe feia ki ni ʼata ʼo te Lao ʼa Moisese. (Kol 2:16, 17; Hep 10:1) Koia, ʼaki ʼana palalau mo ʼana gaue neʼe fakamoʼoni ai ia Sesu ki te moʼoni.
te moʼoni: Neʼe palalau ia Sesu ki te moʼoni ʼo ʼuhiga mo te ʼu fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua. Ko te koga maʼuhiga ʼo te fakatuʼutuʼu ʼaia ʼe ko te ʼuhiga Pelepitelo Lahi ʼo Sesu, te “foha ʼo Tavite” mo Pule ʼo te Puleʼaga ʼa te ʼAtua. (Mat 1:1) Neʼe ui e Sesu ko te tupuʼaga ʼo tana hifo mai ki te kele mo tona minisitelio ʼe ko te tala ʼo te Puleʼaga. Neʼe toe fai pe te ʼu palalau ʼaia e te ʼu ʼaselo ʼi muʼa ʼo te tupu ʼa Sesu pea ʼi te temi ʼae neʼe tupu ai ʼi Petelehemi ʼi Sutea, te kolo ʼae neʼe tupu ai ia Tavite.—Luk 1:32, 33; 2:10-14.
(Soa 18:38 ʼuluaki koga) Neʼe ui fenei e Pilato kia te ia: “Kotea ia te moʼoni?”
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 18:38 (ʼuluaki koga)
Kotea ia te moʼoni?: Neʼe mole pe fia iloʼi ia e Pilato ia “te moʼoni” ʼae neʼe talanoa tafito ki ai ia Sesu. (Soa 18:37) Neʼe feala pe ke tali age e Sesu mo ka na pau la neʼe ko hana fehuʼi fakamalotoloto. Kae neʼe mole fia iloʼi pe ia e Pilato te moʼoni. Neʼe ina fai tana fehuʼi he neʼe mole tui ia ʼe ʼi ai he moʼoni. Neʼe hage pe neʼe ina fehuʼi fenei kia Sesu: “Kotea koa te moʼoni ʼaia? ʼE mole he moʼoni!” Neʼe mole fia logo pe la ke fai age e Sesu he tali. Kae neʼe alu ki tuʼa ki te kau Sutea.
Kumi Te ʼu Koloa ʼi Te Tohi-Tapu
(Soane 19:30) ʼI tana kua ʼahiʼahi ia te vino, neʼe ui fenei e Sesu: “ ʼE kua hoko ia!” pea neʼe maleʼe ifo tona ʼulu, pea neʼe mate leva.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 19:30
15 ʼI te tautau ʼa Sesu ʼi te pou fakamamahi pea mo tana ʼamanaki mate, neʼe ina ʼui fēnei: “Ko te meʼa ʼaia kua hoko!” (Soa. 19:30) ʼE ko te ʼu meʼa lalahi ʼaia ʼaē neʼe lava fakahoko e Sesu ʼaki te tokoni ʼa te ʼAtua lolotoga te ʼu taʼu e tolu vaelua, talu mai tana papitema ʼo aʼu ki tana mate! ʼI te mate ʼa Sesu, neʼe hoko ia te mafuike mālohi, pea ko te ofisie Loma ʼaē neʼe ina fakahoko te tūʼā ʼo Sesu, neʼe ina ʼui fēnei: “ ʼE moʼoni ia, ko ia nei neʼe ko te ʼAlo ʼo te ʼAtua.” (Mat. 27:54) ʼE mahino ia neʼe sio ia te ofisie ʼaia ki te manukiʼi e te hahaʼi ia Sesu ʼi tana ʼui ko ia te ʼAlo ʼo te ʼAtua. Logolā ia te ʼu mamahi fuli ʼaē neʼe kātakiʼi e Sesu, kae neʼe ina taupau tana agatonu pea mo fakamoʼoni ai ko Satana ʼe gutuloi. ʼO ʼuhiga mo nātou fuli ʼaē ʼe natou lagolago ki te pule faʼitaliha ʼa te ʼAtua, neʼe fai e Satana ia te fakafifihi ʼaenī: “Ko meʼa fuli ʼaē ʼe maʼu e te tagata, ʼe ina foaki anai ia moʼo haofaki tona maʼuli.” (Sopo 2:4) ʼAki tana nofo agatonu, neʼe fakahā ai e Sesu neʼe feala pē kiā Atama mo Eva ke nā nonofo agatonu ʼi tonā ʼahiʼahiʼi, ʼaē neʼe mole faigataʼa. Ko te meʼa ʼaē ʼe maʼuhiga tāfito, heʼe ko te maʼuli pea mo te mate ʼa Sesu neʼe ina hikihiki pea mo fakakolōliaʼi ia te faitotonu ʼo te pule faʼitaliha ʼa Sehova. (Lau ia Tāʼaga Lea 27:11.) Neʼe hoko koa he tahi age ʼu meʼa ʼaki te mate ʼo Sesu? ʼEī!
(Soane 19:31) Neʼe ko te ʼaho ʼaia ʼo te Tokonaki. Pea ke mole tautau te ʼu sino ʼi te ʼu pou fakamamahi ʼi te Sapato (koteʼuhi ko te Sapato ʼaia neʼe ko te Sapato lahi), neʼe kole ai e te kau Sutea kia Pilato ke fasifasiʼi te ʼu vaʼe ʼo natou ʼae ʼi te ʼu pou pea ke toʼo te ʼu sino.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 19:31
te Sapato ʼaia neʼe ko te Sapato lahi: ʼI te ʼaho 15 ʼo Nisani, ʼi te ʼosi pe ʼo te Pasikate, neʼe ko he sapato, tatau aipe pe neʼe to ʼi he ʼaho ʼo te vahaʼa. (Le 23:5-7) Ko te Sapato makehe ʼaia ka to tahi mo te Sapato mahani (te fitu ʼaho ʼo te vahaʼa ʼi te kaletalio Fakasutea ʼae neʼe kamata mai te Feliaono ʼi te ʼosi to ʼo te laʼa ki te Moeaki ʼi te ʼosi to ʼo te laʼa), neʼe higoaʼi ko te Sapato “lahi.” Ko te Sapato ʼaia neʼe fai ʼi te ʼaho ake ʼo te Feliaono, ʼaho mate ʼo Sesu. Mai te taʼu 29 ki te taʼu 35 H.T.S., neʼe ko te taʼu 33 H.T.S. pe ʼae neʼe to tonu ai te ʼaho 14 ʼo Nisani mo he Feliaono. Koia, ʼe ko he fakamoʼoni ʼaia neʼe mate ia Sesu ʼi te ʼaho 14 ʼo Nisani ʼi te taʼu 33 H.T.S.