Tafitoʼaga ʼo Te Kaupepa Ako Te Maʼuli Fakakilisitiano Mo Te Faifakamafola

VAHAʼA ʼO TE ʼAHO 5-11 ʼO NOVEPELI

TE ʼU KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU | SOANE 20-21

“ ʼE Ke ʼOfa Koa Ia Au ʼo Lahi Age ʼi Te ʼu Meʼa ʼAeni?”

(Soane 21:1-3) Hili te faʼahi ʼaia, neʼe toe ha ia Sesu ki te kau tisipulo ʼi te matatai ʼo Tipeliate. Neʼe hoko fenei tana ha ʼae kia natou. ² Neʼe fakatahi ai ia Simone Petelo, mo Tomasi (ʼae neʼe toe higoa ko Mahagā), mo Natanaele mai Kana ʼi Kalilea, mo te ʼu foha ʼo Sepeteo, pea mo ʼana tahi tisipulo ʼe toko lua. ³ Neʼe ui fenei e Simone Petelo kia natou: “ ʼE au alu ʼo gelu.” Neʼe natou ui fenei ki ai: “ ʼE matou olo mo koe.” Neʼe natou olo ʼo heheka ki te vaka, kaʼe ʼi te po katoa ʼaia neʼe mole natou maʼu he meʼa.

(Soane 21:4-14) ʼI te mafoa ake ʼo te ʼaho, neʼe tuʼu ia Sesu ʼi te matatai, kaʼe neʼe mole mahino te kau tisipulo neʼe ko Sesu. ⁵ Pea neʼe fakalavelave fenei age e Sesu kia natou: “ ʼU fanau, ʼe ʼi ai koa hakotou meʼa kai?” Neʼe natou tali fenei: “Kailoa!” ⁶ Neʼe ina ui fenei kia natou: “Kotou ʼaʼau te kupega ʼi te faʼahi mataʼu ʼo te vaka pea ʼe kotou maʼu anai ni ika.” Neʼe natou ʼaʼau leva te kupega, pea neʼe mole feala hanatou toho ake koteʼuhi neʼe lahi te ʼu ika. ⁷ Ko te tisipulo ʼae neʼe ʼofa ai ia Sesu neʼe ina ui fenei kia Petelo: “ ʼE ko te ʼAliki!” ʼI te logo ʼa Simone Petelo ko te ʼAliki, neʼe ina tui tona kofu tuʼa, koteʼuhi neʼe talakofu, pea neʼe fakato ki te tai. ⁸ Kaʼe neʼe tau age te tahi ʼu tisipulo ʼi te kiʼi vaka, ʼo natou toho ia te kupega ʼae neʼe fonu ika, he neʼe mole natou faʼa mamaʼo mai te matatai, ia meta ʼe teitei 90. ⁹ ʼI tanatou hake ake ki ʼuta, neʼe natou sisio ki he afi kua mamala kakaha neʼe tunu ai te ʼu ika, pea mo he ʼu foʼi pane. ¹⁰ Neʼe ui fenei e Sesu kia natou: “Kotou ʼaumai ni ika ʼi te ʼu ika ʼaena neʼe hoki kotou maʼu mai.” ¹¹ Koia neʼe alu ai ia Simone Petelo ki te vaka ʼo toho ake ki te matatai ia te kupega kua fonu ko te ʼu ika lalahi ʼe 153. Pea logo la te lahi ʼaupito ʼo te ʼu ika, kaʼe neʼe mole mahae ia te kupega. ¹² Neʼe ui fenei e Sesu kia natou: “Kotou ʼomai ʼo kakai.” Neʼe mole he tahi ʼi te ʼu tisipulo neʼe lototoʼa ke ina fehuʼi fenei age kia te ia: “Ko ai ia koe?” koteʼuhi neʼe natou iloʼi neʼe ko te ʼAliki. ¹³ Neʼe haʼu ia Sesu ʼo toʼo te ʼu foʼi pane pea ina foaki age kia natou, ʼo toe feia mo te ʼu ika. ¹⁴ Neʼe ko te tuʼa tolu ʼaia ʼo te ha ʼa Sesu ki te kau tisipulo ʼi tona ʼosi fakatuʼuake mai te kau mate.

(Soane 21:15-19) ʼI tanatou ʼosi kakai, neʼe fehuʼi fenei leva e Sesu kia Simone Petelo: “Simone, foha ʼo Soane, ʼe ke ʼofa koa ia au ʼo lahi age ʼi te ʼu meʼa ʼaeni?” Neʼe ina tali fenei kia te ia: “ ʼEi ʼAliki, ʼe ke iloʼi ʼe au ʼofa ia koe.” Neʼe ina ui fenei ki ai: “Fafaga ʼaku akeno.” ¹⁶ Pea neʼe ina toe fehuʼi fenei ki ai, ko tona tuʼa lua ʼaia: “Simone, foha ʼo Soane, ʼe ke ʼofa koa ia au?” Neʼe ina tali fenei: “ ʼEi ʼAliki, ʼe ke iloʼi ʼe au ʼofa ia koe.” Neʼe ina ui fenei: “Tauhi ʼaku kiʼi ovi.” ¹⁷ Neʼe ina fehuʼi fenei ki ai, ko tona tuʼa tolu ʼaia: “Simone, foha ʼo Soane, ʼe ke ʼofa koa ia au?” Neʼe lotomamahi ia Petelo ʼi tana fehuʼi tuʼa tolu age: “ ʼE ke ʼofa koa ia au?” Koia, neʼe ina tali fenei kia te ia: “ ʼAliki, ʼe ke iloʼi lelei ia meʼa fuli, pea ʼe ke iloʼi ʼe au ʼofa ia koe.” Neʼe ui fenei e Sesu ki ai: “Fafaga ʼaku kiʼi ovi. ¹⁸ ʼE au tala moʼoni atu kia koe, ʼi tau kei tupulaga, neʼe ke teuteu tokotahi pea mo ke alu ki he faʼahi pe neʼe ke loto ki ai. Kaʼe ka ke matuʼa, ʼe ke faoʼi anai ʼou nima pea ʼe teuteuʼi anai koe e he tahi age ʼo ina ʼave koe ki he faʼahi ʼe mole ke loto ki ai.” ¹⁹ Neʼe ina fai te ʼu palalau ʼaia moʼo fakaha te faʼahiga mate ʼa Petelo ʼae ka fakakololiaʼi ai anai te ʼAtua. ʼI tana ʼosi fai te ʼu palalau ʼaia, neʼe ina ui fenei ki ai: “Haga mulimuli mai ia te au.”

nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 21:15, 17

neʼe fehuʼi fenei leva e Sesu kia Simone Petelo: Ko te faipalalau ʼaeni ʼa Sesu mo Petelo neʼe fai kae heʼeki faʼa fualoa te fakafisi tuʼa tolu ʼa Petelo kia Sesu. Neʼe fakafehu’i tu’a tolu e Sesu ia Petelo ke ina iloʼi pe ʼe ʼofa ia ia, ’o tupu ai te ‘lotomamahi ’a Petelo.’ (Soa 21:17) Ko Soane ʼi tona Evaselio ʼi te kapite 21:15-17, ʼe fakaʼaogaʼi ai te ʼu kupu Fakakeleka ʼe lua agapaô mo philéô ʼo fakaʼuhiga ʼofa. Neʼe fehuʼi tuʼa tolu fenei e Sesu kia Petelo: “ ʼE ke ʼofa koa ia au?” Pea neʼe tuʼa tolu te ui fakamalotoloto e Petelo ʼe “ ʼofa” moʼoni kia Sesu. ʼI te tali tuʼa tolu ʼaia ʼa Petelo ʼe ʼofa mamahi ia Sesu, neʼe fia fakatokagaʼi age e Sesu kia Petelo, ko te ʼofa ʼaia ʼae ʼe ka ina uga ia ia ke ina “fafaga” mo “tauhi” te ʼu tisipulo ʼi te faʼahi fakalaumalie, ʼae ʼe ko ʼana akeno, peʼe ko ʼana “kiʼi ovi.” (Soa 21:16, 17; 1Pe 5:1-3) Neʼe fakafealagia ʼe Sesu kia Petelo ke ina fakamoʼoni age tuʼa tolu tona ʼofa pea mo ina tuku age ai te maʼua ʼae ke tokoni ki te ʼu ovi. ʼE ha mai ai, neʼe fakamolemole katoa e Sesu te fakafisi tuʼa tolu ʼa Petelo kia te ia.

ʼe ke ʼofa koa ia au ʼo lahi age ʼi te ʼu meʼa ʼaeni?: ʼE feala ke kehekehe te mahino ʼae ki te falasisi “ ʼE ke ʼofa koa ia au  ʼo lahi age ʼi te ʼu meʼa ʼaeni”. ʼE leleiʼia e ʼihi kau poto te kupusiga palalau ʼaeni: “ ʼE ke ʼofa koa ia au  ʼo lahi age ʼi tau ʼofa ki te ʼu tisipulo ʼae?” peʼe “Ko tou ʼofa ʼae ia au ʼe lahi age koa ʼi te ʼofa ʼo te ʼu tisipulo ʼae ia au? Kae koʼeni te fakaʼuhiga ʼo te fehuʼi: “ ʼE ke ʼofa koa ia au ʼo lahi age ʼi te ʼu meʼa ʼaeni?” ʼae ko te ʼu ika ʼae neʼe natou maʼu peʼe ko te ʼu gaue ʼae ʼe pipiki ki te gelu. Koia ko te manatu totonu ʼo te vaega: ‘ ʼE ke ʼofa koa ia au ʼo lahi age ʼi te ʼu koloa moʼo ʼihi atu fekumi? Kapau ʼe ko ia, fafaga ʼaku kiʼi ovi.’ Neʼe to tonu te fehuʼi ʼaia mo Petelo ʼuhi ko tona maʼuli ki muʼa atu. Logo la neʼe kau ia Petelo ʼi te ʼu ʼuluaki tisipulo ʼae neʼe filifili e Sesu (Soa 1:35-42), kae neʼe mole ina muliʼi atu aipe ia Sesu, he neʼe toe liliu ʼo gelu. ʼI te ʼu mahina ki muli mai, neʼe kole age e Sesu kia Petelo ke mavae ʼi tana gaue ʼae neʼe maʼu ai tona maʼuli ʼo liliu ko he ‘tagata tautai.’ (Mat 4:18-20; Luk 5:1-11) Pea tahi, neʼe mole faʼa fualoa ki te mate ʼo Sesu, neʼe tala age e Petelo ʼe toe liliu ʼo gelu pea neʼe olo fuli ai mo te ʼu apositolo. (Soa 21:2, 3) Koia, ʼi heni neʼe alu ia Sesu kia Petelo ke fakakaukau ʼo ina filifili he tonu: peʼe ʼe ina fakamuʼamuʼa tana gelu, ʼae neʼe fakata e te tuʼuga ika ʼae neʼe ʼi ʼonatou muʼa, peʼe ke ina fakamuʼamuʼa te gaue fakalaumalie, ʼae ko te fafaga ʼo te ʼu kiʼi akeno ʼa Sesu peʼe ko ʼana ʼu tisipulo.—Soa 21:4-8.

tona tuʼa tolu: Neʼe fakafisi tuʼa tolu ia Petelo ki tona ʼAliki; pea neʼe tuku ai leva e Sesu kia Petelo te faigamalie ʼae ke ina fakaha age tuʼa tolu tona ʼofa ʼae kia te ia. Koia neʼe toʼo e Petelo te faigamalie ʼaia, pea neʼe ui age e Sesu ke ina fakaha te ʼofa ʼaia ʼaki hana fakamuʼamuʼa te gaue taputapu ia meʼa fuli pe. Ko Petelo mo ʼihi ʼatu tehina fotufotuʼa ʼae ka natou fafaga anai, mo fakamalohiʼi pea mo tokakaga ki te ʼu ovi agatonu ʼa Kilisito. Ko natou ʼaia neʼe ko te kau fakanofo kae neʼe ʼaoga pe foki ke natou toe kakai mo natou ʼi te faʼahi fakalaumalie.—Luk 22:32.

Kumi Te ʼu Koloa ʼi Te Tohi-Tapu

(Soane 20:17) Neʼe ui fenei e Sesu ki ai: “Tuku tau tapiki mai kia te au, koteʼuhi ʼe heʼeki au hake ki te Tamai. Kaʼe ke ke alu ki ʼoku tehina ʼo ke ui fenei kia natou: ‘ ʼE au hake ki taku Tamai pea ko takotou Tamai, pea ki toku ʼAtua pea ko tokotou ʼAtua.’ ”

nwtsty tokoni ki te ako ’o Soa 20:17

Tuku tau tapiki mai kia te au: ʼE feala ke fakaʼuhiga fenei te kupu Fakakeleka haʹpto·mai “fāfā, tapiki ki,” peʼe “tapiki maʼu.” Ko ʼihi fakaliliu ʼe tuʼu fenei ai te ʼu palalau ʼaeni ʼa Sesu: “Tuku tau fāfā mai.” Kae, neʼe mole fakaʼuhiga leva neʼe mole loto ia Sesu ke fāfā age ia Malia Maketalena. Koteʼuhi he neʼe mole fakafisi ia Sesu ki te ʼu fafine ʼae neʼe sisio mo “kapa ki ʼona vaʼe” hili tona fakatuʼuake.” (Mat 28:9) Neʼe mataku ia Malia Maketalena he neʼe ina ui ko te hake ʼae ʼa Sesu ki selo. Koia ʼi tana loto ʼaupito ʼae ke nofo mo tona ʼAliki, neʼe ina puke maʼu ia Sesu ke ʼaua naʼa alu. Pea ke iloʼi e Malia ʼe mole hake nei ia Sesu, neʼe ina fakatotonu age ke tuku tana tapiki age, kae ke alu ki ʼana tisipulo ʼo tala tona fakatuʼuake.

(Soane 20:28) Neʼe ui fenei e Tomasi kia te ia: “Toku ʼAliki mo toku ʼAtua!”

nwtsty tokoni ki te ako ’o Soa 20:28

Toku ʼAliki mo toku ʼAtua!: ʼE ui e ʼihi kau sivi Tohi-Tapu ʼe ko te kupusiga palalau fakaʼofolele ʼaia, neʼe fai kia Sesu, kae ’i tona fakahagatonu neʼe fakahagahaga ia ki te ʼAtua, tana Tamai. Ko ʼihi ia ʼe natou ui, ʼo mulimuli ki te lea Fakakeleka, neʼe ko he ʼu palalau neʼe fakahuʼu kia Sesu. Kapau la ʼe koia, ʼe hoki tou mahino lelei anai ki te fakaʼuhiga ʼo te kupusiga palalau “toku ʼAliki mo toku ʼAtua” moka ʼe tou vakavakaʼi te tahi ʼu vaega ʼo te Tohi-Tapu. Koia, neʼe kua fakaha ʼi muʼa atu e Sesu ki ʼana tisipulo te logo ʼaeni ‘ ʼE au hake ki taku Tamai pea ko takotou Tamai, pea ki toku ʼAtua pea ko tokotou ʼAtua.’ ʼE tou mahino ai neʼe iloʼi e Tomasi ko Sesu neʼe mole ko te ʼAtua Mafimafi (Soa 20:17.) Pea, neʼe kua logo pe ia Tomasi ki te faikole ʼae ʼa Sesu ki tana “Tamai,” ʼe ko ia “te ʼAtua moʼoni pe ʼe tahi.” (Soa 17:1-3) Ko te lagi tupuʼaga la ʼaia ʼo te ui e Tomasi kia Sesu “toku ʼAtua”: Neʼe ina iloʼi ko Sesu ʼe ‘natula ʼatua’ kae ʼe mole ko ia te ʼAtua Mafimafi. (Vakaʼi te tokoni ki te ako ʼo Soa 1:1.) Peʼe neʼe faʼifaʼitaki pe e Tomasi te faʼahiga palalau ʼae neʼe fai e te ʼu kaugana agatonu ki te ʼu ʼaselo ʼave logo ʼa Sehova ʼae ʼe fakamatala ʼi Te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo. Neʼe iloʼi lelei pe e Tomasi te ʼu fakamatala Fakatohi-tapu ʼae ʼe talanoa ai ki te ʼu hahaʼi, peʼe ʼi ʼihi aluʼaga ko ia totonu pe ʼae neʼe ina tohi te fakamatala, neʼe natou faipalalau mo he ʼaselo, ohage pe ko hanatou palalau kia Sehova ʼAtua. (Vakaʼi Sen 16:7-11, 13, MN; 18:1-5, 22-33; 32:24-30, MN; Tfm 6:11-15, MN; 13:20-22, MN.) Ko te tupuʼaga la ʼaia ʼo te ui e Tomasi kia Sesu “toku ʼAtua,” ʼo ina fakaha ai ko Sesu ʼe ko te fakafofoga mo tagata ʼave logo ʼa te ʼAtua.

VAHAʼA ʼO TE ʼAHO 12-18 ʼO NOVEPELI

TE ʼU KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU | GAUE 1-3

“Neʼe Foaki Te Laumalie Maʼoniʼoni Ki Te Kokelekasio Fakakilisitiano”

(Gaue 2:1-8) ʼI te ʼAho Lahi ʼo Te Penikosite, neʼe natou fakatahitahi fuli ʼi te koga meʼa pe ʼe tahi. ² Fokifa pe neʼe natou logo ki he logoaʼa neʼe haʼu mai te lagi, neʼe hage ko he tuʼani matagi. Neʼe logo ʼi te ʼapi katoa ʼae neʼe natou nonofo ai. ³ Pea neʼe natou sisio ki he ʼu ʼalelo neʼe hage ko he ʼu uloʼi afi, neʼe tufatufa ia natou, ʼo tahi tuʼu ia natou takitokotahi. ⁴ Neʼe natou fonu fuli ai ʼi te laumalie maʼoniʼoni pea mo natou kamata palalau ai ʼi te ʼu lea kehekehe, ʼo mulimuli pe ki tona fakafealagia age kia natou e te laumalie ke natou palalau. ⁵ ʼI te temi ʼaia, neʼe nonofo ʼi Selusalemi ia te kau tauhi lotu Sutea mai te ʼu fenua kehekehe ʼi te lalo lagi. ⁶ Pea ʼi te logo ʼa te hahaʼi tokolahi ki te logoaʼa ʼaia, neʼe natou fakatahitahi pea neʼe natou punamaʼuli, koteʼuhi neʼe natou tahi logo ki tanatou palalau ʼi tana lea totonu. ⁷ Koia, neʼe natou punamaʼuli ai ʼo natou ui fenei: “Ko natou fuli ʼaeni ʼe palalau, ʼe mole koa la ko he kau Kalilea? ⁸ Kaʼe ʼe lava feafeaʼi hatatou tahi logo ki tana lea totonu?

(Gaue 2:14) Kaʼe neʼe tuʼu ake ia Petelo mo te toko Hogofulu-ma-tahi pea neʼe palalau leʼo lahi fenei kia natou: “ ʼU tagata ʼo Sutea pea mo koutou fuli, hahaʼi ʼo Selusalemi, ke kotou iloʼi te faʼahi ʼaeni pea mo kotou fagono fakalelei ki ʼaku palalau.

(Gaue 2:37, 38) ʼI tanatou logo ki te ʼu palalau ʼaia, neʼe natou fakahemala ʼaupito, pea mo natou ui fenei kia Petelo mo te tahi ʼu apositolo: “ ʼU tagata mo tehina, kotea ʼae ʼe tonu ke matou fai?” ³⁸ Neʼe ui fenei e Petelo kia natou: “Kotou fakahemala pea mo kotou tahi papitema ʼi te huafa ʼo Sesu Kilisito ke fakamolemole ai ʼakotou agahala, pea ʼe kotou maʼu noa anai te meʼa ʼofa ʼo te laumalie maʼoniʼoni.

(Gaue 2:41) Koia, ko natou ʼae neʼe natou tali fakafiafia ʼana palalau, neʼe natou papitema pea ʼi te ʼaho ʼaia, ko te teitei toko 3 000 hahaʼi neʼe liliu ko ni tisipulo.

(Gaue 2:42-47) Pea neʼe hoko atu tanatou tokakaga tafito ki te faiakonaki ʼa te kau apositolo, mo natou fakatahitahi, mo kakai fakatahi pea mo faikole tuʼumaʼu. ⁴³ Neʼe natou manavasiʼi fuli pea neʼe lahi ia te ʼu meʼa fakaofoofo mo te ʼu milakulo neʼe fakahoko e te kau apositolo. ⁴⁴ Ko te kau tisipulo foʼou fuli ʼaia neʼe natou fakatahitahi pea mo natou fevaevaeʼaki te ʼu meʼa fuli ʼae neʼe natou maʼu, ⁴⁵ pea neʼe natou fakatau ʼonatou kele mo ʼonatou koloa fuli, pea neʼe natou tufa leva te falā, ʼo mulimuli ki te meʼa ʼae neʼe ʼaoga kia natou takitokotahi. ⁴⁶ Pea ʼi te ʼaho fuli neʼe natou fakatahitahi ʼi te fale lotu, mo natou kakai ʼi he ʼu loto fale kehekehe pea mo natou fevaevaeʼaki ʼanatou meʼa kai ʼaki he fiafia lahi mo he loto ʼe lelei, ⁴⁷ ʼo natou fakavikiviki ki te ʼAtua, pea neʼe tali leleiʼi natou e te hahaʼi fuli. ʼI te ʼaho fuli neʼe haofaki e Sehova te hahaʼi pea neʼe natou liliu ko ni tisipulo.

w86-F 1/12 29 ¶4-5, 7

Te ʼu Meʼa ʼOfa ʼAe Fakatupu Fiafia

ʼI te ʼaho pe ʼae neʼe fakatuʼu ai te kokelekasio Fakakilisitiano, ʼi te taʼu 33 H.T.S., neʼe ko te toko 3 000 hahaʼi ʼae neʼe hoki papitema age, neʼe natou fakatahitahi mo kakai fakatahi pea mo faikole.’ Kotea tona tupuʼaga? Ke fakamalohiʼi tanatou tui ʼae neʼe kei foʼofoʼou ʼaki hanatou ‘tokakaga tafito ki te faiakonaki ʼa te kau apositolo.’—Gaue 2:41, 42.

Ko te kau Sutea mo te kau poloselite ʼae neʼe ʼomai ki Selusalemi neʼe natou fakatuʼutuʼu ke natou nonofo pe ki te ʼAho Lahi ʼo te Penikosite. Kae ko natou ʼae neʼe papitema neʼe natou fia hoko atu leva tanatou nonofo ke lahi age tanatou ako mo fakamalohiʼi tanatou tui. Koia ʼae neʼe ʼaoga ai ke fakaʼapi foki te hahaʼi ʼaia pea mo he meʼa kai fakavilivili. Ko ʼihi hahaʼi folau neʼe mole feʼauga ʼanatou kiʼi foʼi fala, kae ko ʼihi neʼe lahi fau. Koia neʼe natou fakatahiʼi ai ʼonatou koloa fuli ke natou fevaevaeʼaki mo natou ʼae neʼe ʼaoga ki ai.—Gaue 2:43-47.

Ko te fakatau ʼo ʼonatou kele pea mo te vaevae ʼo ʼonatou koloa neʼe ko he fakatuʼutuʼu ʼo fakalogo pe ki te loto. Neʼe mole fakamaʼua ki he tahi ke ina fakatau peʼe ke ina foaki ʼona koloa. Neʼe mole ko he aluʼaga ke iloʼi ai pe ko ai ʼae ʼe masiva. Pea neʼe mole fakaʼuhiga leva ki te kau Kilisitiano koloaʼia ke natou fakatau ʼonatou koloa fuli, kae natou masisiva. Kae neʼe ko he fakatuʼutuʼu manavaʼofa ki ʼonatou kaumeʼa ʼi te tui, ʼae neʼe fakaʼofaʼofa ke natou maʼu te ʼu meʼa ʼae ʼe ʼaoga moʼo lagolago ki te tuputupu ʼo te ʼu gaue ʼo te Puleʼaga ʼo te ʼAtua.—Vakaʼi ia 2 Kolonito 8:12-15.

Kumi Te ʼu Koloa ʼi Te Tohi-Tapu

(Gaue 3:15) Neʼe kotou matehi ia Ia ʼae neʼe fakanofo ke ina foaki te maʼuli. Kaʼe neʼe fakatuʼuake ia ia e te ʼAtua mai te kau mate, pea neʼe matou mamata ki ai.

it-2-F 25 ¶2

Sesu Kilisito

“ia Ia ʼae neʼe fakanofo ke ina foaki te maʼuli.” Ko te sakilifisio ʼo te maʼuli haohaoa ʼo Sesu Kilisito, neʼe ko te fakaha ʼaia ʼo te ʼofa makehe ʼa Sehova tana Tamai. ʼAki te sakilifisio ʼaia, neʼe fakafealagia ai ki te ʼu tisipulo ʼae neʼe filifili e Kilisito, ke kaugā hau mo ia ʼi tona Puleʼaga ʼi selo pea ki te hahaʼi ke natou maʼuʼuli anai ʼi te kele. (Mat 6:10; Soa 3:16; Efe 1:7; Hep 2:5; vakaʼi TOTOGI.) Ko te fakaʼuhiga la ʼaia ʼo te ui ʼae ko Sesu neʼe liliu ko “Ia ʼae neʼe fakanofo ke ina foaki te maʼuli” ki te malamanei. (Gau 3:15.) Ko te kupu Fakakeleka ʼae neʼe fakaʼaogaʼi ʼi heni, ko tona ʼuluaki fakaʼuhiga “pule takitaki”, pea neʼe ko he kupu neʼe fakaʼaogaʼi kia Moisese (Gau 7:27, 35), te “pule” ʼo Iselaele.

(Gaue 3:19) “Koia, kotou fakahemala pea mo kotou maliu mai, ke molehi ai ʼakotou agahala, pea ʼe foaki anai e Sehova he fimalie

cl-F 265 ¶14

He ʼAtua ʼe “lotofakamolemole”

¹⁴ Ia Gaue 3:19 ʼe toe talanoa ai ki te lotofakamolemole ʼa Sehova. ʼE ui fenei: “Koia, kotou fakahemala pea mo kotou maliu mai, ke molehi ai ʼakotou agahala.” Ko te kupu “molehi” ʼe alu tahi mo te kupu Fakakeleka “holoholoʼi, fakaʼauha”. Ko te manatu ʼa ʼihi kau sivi Tohi-Tapu ʼe ko te molehi ʼo he meʼa neʼe tohi. ʼO feafeaʼi? Ko te vaitohi ʼae neʼe fakaʼaogaʼi mahani ʼi te temi muʼa neʼe ko te vai neʼe fio ʼaki te carbone mo te gomme. Neʼe feala pe ki he tagata faitohi ke ina molehi te meʼa ʼae neʼe ina tohi ʼaki he foʼi eposi palapala. ʼE ko he faʼifaʼitaki lelei ʼaia ʼo te manavaʼofa ʼo Sehova. ʼI tana fakamolemole ʼo ʼatatou agahala ʼe hage pe ko hana molehi ʼaki he foʼi eposi.

VAHAʼA ʼO TE ʼAHO 19-25 ʼO NOVEPELI

TE ʼU KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU | GAUE 4-5

“Neʼe Natou Haga Palalau Ki Te Folafola ʼa Te ʼAtua ʼAki He Lototoʼa”

(Gaue 4:5-13) ʼI te ʼaho ake neʼe fakatahitahi ʼi Selusalemi ʼonatou pule pea mo ʼanatou sekelipa, ⁶ mo te pelepitelo pule ko Anasi, mo Kaifa, mo Soane, mo Alesatelo pea mo te ʼu kaiga fuli ʼo te pelepitelo pule. ⁷ Neʼe natou fakatuʼu ia Petelo mo Soane ʼi te lotolotoiga ʼo natou pea mo fehuʼi fenei kia naua: “Ko te malohi fea peʼe ko te huafa ʼo ai ʼae neʼe kolua fai ai te meʼa ʼaia?” ⁸ Pea ko Petelo, ʼae neʼe fonu ʼi te laumalie maʼoniʼoni, neʼe ina ui fenei kia natou: “ ʼU pule ʼo te hahaʼi, ⁹ kapau ʼe fakafehuʼi maua ʼi te ʼaho nei ʼo ʼuhiga mo he gaue lelei neʼe ma fai ki te tagata maʼimoa, pea kapau ʼe kotou fia iloʼi pe ko ai ʼae neʼe ina fakamalolo te tagata ʼaeni, ¹⁰ ke kotou iloʼi e koutou fuli pea mo te hahaʼi fuli ʼo Iselaele ia te faʼahi ʼaeni: ʼE tuʼu ia te tagata ʼaeni ʼi ʼokotou muʼa pea kua malolo ʼuhi ko te huafa ʼo Sesu Kilisito te tagata Nasaleti, ʼae neʼe kotou tutuki ki te pou kaʼe neʼe fakatuʼuake ia ia e te ʼAtua mai te kau mate. ¹¹ ʼE ko ‘te maka ʼaia ʼae neʼe kotou meʼa noaʼi, kau tufuga, kua liliu ko te maka tafito ʼo te agele.’ ¹² Pea tahi, ʼe mole maʼu te haofaki ʼi he tahi age, koteʼuhi ʼe mole ʼi ai ʼi te lalo lagi he tahi age higoa neʼe kua foaki ki te tagata, ʼe tonu ke haofaki ai tatou.” ¹³ ʼI tanatou tokagaʼi ia te palalau fakahagatonu ʼa Petelo mo Soane, pea mo mahino neʼe mole nā ako pea neʼe ko he ʼu tagata neʼe mole maʼuhiga, neʼe natou punamaʼuli ai. Pea neʼe natou mahino leva neʼe nā fakatahi mo Sesu.

w08-F 1/9 15, ʼa takai

Te ʼu Tohi Taputapu Mai Te ʼu Fakamatala Taʼofi—Te ʼu ʼUluaki Kilisitiano Mo Te Faitohi

Neʼe Mole Popoto Koa Te Kau Apositolo ʼi te Lautohi?

ʼI te tokagaʼi e te kau pule mo te kau takitaki lotu ʼo Selusalemi ‘te palalau fakahagatonu ʼa Petelo mo Soane, pea mo tanatou iloʼi ʼae neʼe ko he ʼu tagata neʼe mole ako pea neʼe mole maʼuhiga, neʼe natou punamaʼuli ai.’ (Gaue 4:13) Ko tona fakaʼuhiga koa neʼe mole popoto ʼi te lautohi mo te faitohi te ʼu apositolo? ʼE tohi fenei ʼi te tikisionalio ʼo te ʼu kupu Fakatohi-tapu (The New Interpreter’s Bible) ʼo ʼuhiga mo te manatu ʼaia: “ ʼE mole tonu ke tou ui neʼe mole ako ia Petelo mo Soane pea neʼe mole nā popoto ʼi te lautohi pea mo te faitohi. Kae ʼe ha ʼi te ʼu palalau ʼaia, ʼe kehe ʼaupito te tuʼulaga fakasosiale ʼo natou ʼae neʼe fakafeagai pea mo ʼae ʼo te kau apositolo.”

w08 1/5 30-31 ¶6

Ko He ʼu Puani ʼAoga ʼo Te Tohi ʼo Gāue

4:13—Neʼe mole popoto koa ia Petelo mo Soane ʼi te lautohi pe neʼe mole nā ako? Kailoa ia, neʼe nā popoto ʼi te lautohi. Neʼe higoaʼi nāua ko te ʼu tagata ‘neʼe mole ako pea ʼe nā hagē ko te hahaʼi fuli’ koteʼuhi neʼe mole nā ako te ʼu akonaki fakalotu ʼi te ʼu faleako ʼa te kau lapi.

(Gaue 4:18-20) Pea neʼe natou pauʼi naua pea mo fakatotonu age ke ʼaua naʼa nā toe palalau pea mo faiakonaki ʼi te huafa ʼo Sesu. ¹⁹ Kaʼe neʼe tali fenei age e Petelo pea mo Soane kia natou: “ ʼA koutou pe tona vakaʼi pe ʼe totonu ia muʼa ʼo te ʼAtua ke ma fakalogo atu, ʼi hamā fakalogo ki te ʼAtua. ²⁰ Kaʼe kia maua, ʼe mole feala ke ma tuku tamā palalau ki te ʼu meʼa ʼae neʼe ma sisio mo logo ki ai.”

(Gaue 4:23-31) ʼI tonā ʼosi tuku age, neʼe nā olo ki te tahi ʼu tisipulo ʼo nā fakamatala age te meʼa ʼae neʼe ui age kia naua e te kau pelepitelo pule mo te kau takitaki Sutea. ²⁴ ʼI tanatou logo ki te faʼahi ʼaia, neʼe natou faikole fakatahi ki te ʼAtua, ʼo natou ui fenei: “Tuʼi ʼAliki, ʼe ko koe ʼae neʼe ke fakatupu te lagi, mo te kele, mo te tai pea mo te ʼu meʼa fuli ʼe maʼu ai, ²⁵ pea ʼaki tou laumalie maʼoniʼoni neʼe ke uga ai tau tagata faifekau ko Tavite, tamatou kui, ke palalau maʼa koe ʼo ina ui fenei: ‘He koʼe ʼe gatutu te ʼu puleʼaga pea mo fakakaukauʼi e te hahaʼi he ʼu meʼa noa? ²⁶ Kua malaga ake te ʼu hau ʼo te kele pea kua fakatahitahi te kau pule ke natou fakafeagai kia Sehova pea mo tana fakanofo.’ ²⁷ ʼE moʼoni, ko Helote mo Posio Pilato pea mo te ʼu tagata ʼo te ʼu puleʼaga pea mo te ʼu hahaʼi ʼo Iselaele neʼe natou fakatahitahi ʼi te kolo ʼaeni ʼo fakafeagai ki tau tagata faifekau maʼoniʼoni ko Sesu, ʼae neʼe ke fakanofo, ²⁸ ke natou fakahoko te meʼa ʼae neʼe fakatuʼutuʼu fakatomuʼa e tou nima pea mo tou finegalo. ²⁹ Pea ʼi te temi leva ʼaeni Sehova, ke ke tokagaʼi ʼanatou fakamatakutaku, pea ke ke fakafealagia ki ʼau kaugana ke natou haga palalau ki tau folafola ʼaki he lototoʼa, ³⁰ mo ke haga faoʼi tou nima moʼo fakamalolo pea mo fakahoko he ʼu milakulo mo he ʼu meʼa fakaofoofo ʼi te huafa ʼo tau tagata faifekau maʼoniʼoni ko Sesu.” ³¹ Pea ʼi tanatou ʼosi fai tanatou kole mamahi ʼaia, neʼe galulu te koga meʼa ʼae neʼe natou fakatahitahi ai, pea neʼe natou fonu fuli ʼi te laumalie maʼoniʼoni, ʼo natou tala te folafola ʼa te ʼAtua ʼaki he lototoʼa.

it-1-F 141 ¶1

Apositolo

Gaue ʼi Te Kokelekasio Fakakilisitiano. Neʼe lotomalohi te kau apositolo ʼi te hifo ifo ʼa te laumalie ʼo te ʼAtua ʼi te ʼaho ʼo te Penikosite. ʼE ha ʼi te kapite ʼuluaki ʼo te tohi Gaue ki te kapite nima, te lototoʼa mo te faʼa kataki ʼa te ʼu apositolo ʼi tanatou fakamafola te logo lelei mo te fakatuʼuake ʼo Sesu. Neʼe mole natou tuʼania te pilisoni mo te ta ʼo natou mo te ʼu fakamatakutaku ʼa te kau pule. ʼI te ʼu ʼaho ʼae neʼe hoa mai ki te Penikosite, neʼe takitaki e te laumalie maʼoniʼoni te kau apositolo ke tupu ai he ʼomai ʼa he tokolahi ki te kokelekasio Fakakilisitiano. (Gau 2:41; 4:4) Neʼe mole kei gata pe tanatou gaue faifakamafola ʼi Selusalemi kae neʼe kua kaku leva ki Samalia. Pea ʼaki te temi neʼe mafola ʼi te malamanei katoa ʼi te temi ʼaia.—Gau 5:42; 6:7; 8:5-17, 25; 1:8.

Kumi Te ʼu Koloa ʼi Te Tohi-Tapu

(Gaue 4:11) ʼE ko ‘te maka ʼaia ʼae neʼe kotou meʼa noaʼi, kau tufuga, kua liliu ko te maka tafito ʼo te agele.’

it-2-F 591 ¶2

Maka Agele

ʼE ui ʼi te Pesalemo 118:22, MN ʼe liliu anai te maka ʼae neʼe liʼaki e te kau tufuga ko te “maka tafito o te agele” (Hep: roʼsh pin·nahʹ). Neʼe Fakaʼuhiga e Sesu te lea fakapolofeta ʼaia kia ia totonu. Neʼe ina fakahigoaʼi ia ia ko te “maka tafito ʼo te agele” (Keleka: képhalê gônias). (Mat 21:42; Mko 12:10, 11; Luk 20:17) Ohage pe ko te ha lelei ʼo he maka agele ʼe tuʼu maʼoluga ʼi he fale, pea ʼe toe feia pe mo Sesu, ʼe ko ia te maka tafito ʼo te kokelekasio Fakakilisitiano ʼo te kau fakanofo, ʼae ʼe fakatatau ki he fale lotu fakalaumalie. Neʼe toe fakapipiki e Petelo te Pesalemo 118:22, MN kia Kilisito, ʼo ina ui ai ʼe ko Sesu “te maka” ʼae neʼe liʼaki e te tagata, kae neʼe filifili e te ʼAtua ke liliu ko te “maka tafito ʼo te agele.”—Gau 4:8-12; vakaʼi ia 1Pe 2:4-7.

(Gaue 5:1) Kaʼe neʼe ʼi ai te tagata neʼe higoa ko Ananiasi pea mo tona ʼohoana ko Safila, neʼe nā fakatau tonā moʼi kele.

w13-F 1/3 15 ¶4

Neʼe Loi Ia Petelo Pea Feia Mo Ananiasi—Kotea Te Ako Kia Tatou?

Neʼe fakatau e Ananiasi mo tona ʼohoana tonā moʼi kele. Pea neʼe nā fia foaki te foʼi falā ʼaia kia natou ʼae neʼe hoki papitema. Neʼe fakatoʼo leva e Ananiasi te falā ki te kau apositolo mo ina ui age ʼe ko te katoa pe ʼaena ʼo te foʼi falā. Kae neʼe mole ko ia. Neʼe ina toʼo fakafufu te kiʼi vaega paʼaga maʼa ia. Neʼe fakaha e te ʼAtua kia Petelo. Pea neʼe ui fenei e Petelo kia Ananiasi: “Neʼe mole ke loi ki te tagata, kaʼe ki te ʼAtua.” Neʼe mate atu aipe ia Ananiasi. Hili ki ai hola ʼe tolu, neʼe haʼu leva tona ʼohoana. Neʼe mole heʼeki ina iloʼi kua mate ia Ananiasi. Neʼe ina toe lohiʼi aipe te kau apositolo, ʼo toe mate ai mo ia.

VAHAʼA ʼO TE ʼAHO 26 ʼO NOVEPELI–2 ʼO TESEPELI

TE ʼU KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU | GAUE 6-8

“Neʼe ʼAhiʼahiʼi Te ʼUluaki Kokelekasio”

(Gaue 6:1) Pea ʼi te temi ʼaia, neʼe tuputupu ʼo kaugā malie te kau tisipulo. Neʼe muhumuhu leva te kau Sutea ʼae neʼe palalau Fakakeleka ki te kau Sutea ʼae neʼe palalau Fakahepeleo, koteʼuhi neʼe mole tokagaʼi ʼanatou vitua ʼi te tufa ʼo te ʼaho takitahi.

bt-F 41¶17

“ ʼE Tonu Ke Matou Fakalogo Ki Te ʼAtua ʼi Tona ʼUhiga Pule”

¹⁷ Neʼe hoko te fihifihia ʼi te loto kokelekasio neʼe tonu ke tauʼi. Neʼe kotea te fihifihia ʼaia? Neʼe papitema te ʼu tisipulo ʼe tokolahi neʼe ʼomai fakatemi pe ki Selusalemi. Pea neʼe natou fia hoko atu tanatou ako te moʼoni ʼi muʼa ʼo hanatou mavae. Neʼe foaki age e te ʼu tisipulo ʼae neʼe maʼuʼuli ʼi Selusalemi ʼanatou foʼi falā moʼo toʼo ʼaki he meʼa kai mo ʼihi atu meʼa neʼe ʼaoga ki tonatou maʼuli. (Gaue 2:44-46; 4:34-37) Kae neʼe hoko leva te fihifihia. “ ʼI te tufa ʼo te ʼaho takitahi” ʼo te meʼa kai, “neʼe mole tokagaʼi” te ʼu vitua palalau Fakakeleka. (Gaue 6:1) Kae neʼe tokagaʼi pe te ʼu vitua palalau Fakahepeleo ia. ʼE mahino mai, ko ʼihi neʼe fakapalatahi. Ko te fihifihia ʼaia neʼe fakamataku he neʼe feala ke vaelua ai te kokelekasio.

(Gaue 6:2-7) Koia, neʼe fakatahiʼi e te toko Hogofulu-ma-lua te kau tisipulo fuli pea mo natou ui fenei: “ ʼE mole tonu ke matou tuku te folafola ʼa te ʼAtua kaʼe matou tokakaga ki te tufa ʼo te meʼa kai. ³ Koia, ʼu tehina, kotou filifili maʼa koutou he ʼu tagata ʼe toko fitu ia koutou ʼe fakaʼapaʼapaʼi, pea mo fonu ʼi te laumalie maʼoniʼoni mo te poto, ke matou fakanofo natou ki te gaue ʼaoga ʼaia. ⁴ Kaʼe ʼe matou tokakaga tafito pe anai ki te faikole pea mo te minisitelio ʼo te folafola ʼa te ʼAtua.” ⁵ Neʼe leleiʼia e te kau tisipulo fuli ia tanatou palalau ʼaia. Neʼe natou filifili leva ia Setefano, te tagata ʼae neʼe tui malohi pea mo fonu ʼi te laumalie maʼoniʼoni, mo Filipo, mo Polokole, mo Nikanole, mo Timone, mo Palemenasi pea mo Nikola, te tagata mai Atiokia ʼae neʼe tafoki ki te lotu Sutea. ⁶ Neʼe natou taki leva natou ki te kau apositolo. Pea ʼi te ʼosi faikole ʼa te kau apositolo, neʼe natou hili ʼonatou nima ki te ʼu tagata ʼaia neʼe filifili. ⁷ Koia, neʼe hoko atu te mafola ʼo te folafola ʼa te ʼAtua, pea neʼe haga tuputupu ʼo kaugā malie age ia te ʼu tisipulo ʼi Selusalemi. Pea neʼe tokolahi te kau pelepitelo ʼae neʼe liliu ʼo tui.

bt-F 42 ¶18

“ ʼE Tonu Ke Matou Fakalogo Ki Te ʼAtua ʼi Tona ʼUhiga Pule”

¹⁸ Neʼe kau te ʼu apositolo ʼi te kolesi pule ʼo te kokelekasio ʼae neʼe hoki faʼufaʼu age pe. Neʼe natou iloʼi ʼe mole ko he aga fakapotopoto hanatou ‘tuku te folafola ʼa te ʼAtua kae natou tokakaga ki te tufa ʼo te meʼa kai.’ (Gaue 6:2) Neʼe natou fakatotonu ai ki te ʼu tisipulo ke natou kumi he foʼi toko fitu ʼe “fonu ʼi te laumalie maʼoniʼoni mo te poto.” ʼE fakanofo anai natou e te ʼu apositolo ki te “gaue ʼaoga ʼaia.” (Gaue 6:3) Neʼe ko he ʼu tagata popoto ʼae neʼe ʼaoga ki ai koteʼuhi, neʼe mole gata ʼaki pe te tufa ʼo te meʼa kai. Neʼe tonu ke natou toe fakaalualu lelei te foʼi falā, ki te toʼo ʼo te meʼa kai mo tohi fakalelei tona fakaʼaogaʼi. Ko te ʼu tagata ʼae neʼe filifili neʼe higoa Fakakeleka fuli. Neʼe faigafua ai ke fakalogo age te ʼu vitua ʼae neʼe mole tokagaʼi. ʼI te ʼosi faikole ʼa te kau apositolo, neʼe natou fakanofo leva te toko fitu ki te “gaue ʼaoga ʼaia.”

(Gaue 7:58–8:1) Neʼe natou ʼave ia ia ki te tuʼa kolo ʼo taumakaʼi ia ia. Ko te kau fakamoʼoni ʼae neʼe natou tukugakoviʼi ia ia, neʼe natou tuku ʼonatou kofu tuʼa ʼi te ʼu vaʼe ʼo te tupulaga neʼe higoa ko Saulo. ⁵⁹ ʼI tanatou lolotoga taumakaʼi ia Setefano, neʼe ina fai tana kole ʼaeni: “ ʼAliki Sesu, ʼe au tuku atu ki ʼou nima toku maʼuli.” ⁶⁰ Pea neʼe tuʼutuli ifo ʼo kalaga fenei: “Sehova, ʼaua naʼa ke tauteaʼi natou ʼuhi ko tanatou agahala ʼaeni.” ʼI tana ʼosi fai te palalau ʼaia, neʼe mate leva.

8 Neʼe lagolago ia Saulo ki te fakapogi ʼo Setefano. ʼI te ʼaho ʼaia, neʼe kamata fakatagaʼi lahi ai te kokelekasio ʼae neʼe tuʼu ʼi Selusalemi. Neʼe natou mavetevete fuli ʼi te ʼu potu fenua ʼo Sutea pea mo Samalia, gata pe ki te kau apositolo.

Kumi Te ʼu Koloa ʼi Te Tohi-Tapu

(Gaue 6:15) Ko natou fuli ʼae neʼe heheka ʼi te Sanetualio neʼe natou sioʼi fakamamaʼu ia ia, pea neʼe natou tokagaʼi neʼe hage tona fofoga ko te fofoga ʼo he ʼaselo.

bt-F 45 ¶2

Setefano—“Fonu ʼi Te ʼOfa ʼo Te ʼAtua Pea Mo Te Malohi”

² Neʼe fakaofoofo te fofoga ʼo Setefano ʼi te moʼi temi ʼaia. Neʼe hage ki te ʼu tui fakamau “ko te fofoga ʼo he ʼaselo.” (Gaue 6:15) ʼE mole matataku te kau ʼaselo pea ʼe tokatokalelei pe natou, koteʼuhi ʼe ko te kau ʼave logo ʼa Sehova ʼAtua. Pea neʼe toe feia pe mo Setefano. Ko te faʼahi la ʼaia ʼae neʼe tokagaʼi e te kau tui fakamau. He koʼe koa neʼe mata fifimalie pe ia Setefano?

(Gaue 8:26-30) Kaʼe neʼe palalau age ia te ʼaselo ʼa Sehova kia Filipo, ʼo ina ui fenei: “Tuʼu ake pea ke alu ki te potu saute, ki te ala ʼae ʼe hifo mai Selusalemi ki Kasa.” ʼE ko te ala ʼaia ʼi te toafa. ²⁷ Neʼe tuʼu ake ai ʼo alu, pea neʼe felaveʼi mo te tagata Etiopea, neʼe ko te enuke. Neʼe ko te tagata maʼu tuʼulaga ʼa te fineʼaliki ʼo te kau Etiopea ko Kanetase pea neʼe tokaga ki ʼona koloa fuli. Neʼe alu ʼo tauhi ʼi Selusalemi, ²⁸ pea ʼi tana toe liliu mai ai, neʼe heka ʼi tana saliote ʼo lau leʼo lahi ia te tohi ʼa te polofeta ko Isaia. ²⁹ Koia neʼe ui fenei e te laumalie maʼoniʼoni kia Filipo: “Fakaovi ki te saliote ʼaena.” ³⁰ Neʼe lele ia Filipo ia tafa ʼo te saliote, pea neʼe logo ki tana lau leʼo lahi ia te tohi ʼa te polofeta ko Isaia. Neʼe ina fehuʼi fenei ki ai: “ ʼE ke mahino koa ki te meʼa ʼae ʼe ke lau?”

bt-F 58-59 ¶16

Tala “Te Logo Lelei ʼo ʼUhiga Mo Sesu”

¹⁶ ʼE maʼu e te kau Kilisitiano ʼi te temi nei ia he pilivilesio makehe. ʼE natou fakahoko te gaue ʼae neʼe fai e Filipo. ʼI ʼihi temi ʼe natou maʼu te faigamalie ʼae ke natou palalau ki te Puleʼaga ʼo te ʼAtua mo he tahi pe ʼe natou felaveʼi, ohage la moka ʼe natou faifolau. Pea neʼe lahi tonatou felaveʼi mo te ʼu hahaʼi loto fakamalotoloto, neʼe mole hoʼi hoko feia pe, ʼo ha mai ai ʼe takitaki e te kau ʼaselo te gaue faifakamafola, ke kaku te logo “ki te ʼu puleʼaga fuli, mo te ʼu telepi fuli, mo te ʼu lea fuli, pea mo te hahaʼi fuli.” (Fkh 14:6) Pea ʼe hoko pe ohage ko tona fakakikite e Sesu. ʼI te lea fakata ʼo te fulumeto mo te vao kovi, neʼe ui ai e Sesu ʼi te lolotoga ʼo te taʼukai, ʼae ʼe fakata ki te fakaʼosi ʼo te tuʼu ʼaeni, ko te ʼu “tagata tanaki taʼukai ʼe ko te kau ʼaselo.” Pea ʼe natou “taʼaki anai mai tona Puleʼaga ia meʼa fuli ʼae ʼe fakatupu higa pea mo te hahaʼi ʼae ʼe natou maumauʼi te lao.” (Mat 13:37-41) ʼI te temi pe ʼaia ʼe toe fakatahiʼi ai e te kau ʼaselo ia natou ʼae ka kaugā hau ʼi te Puleʼaga ʼo selo. Pea hili ia, ʼe taki mai leva e Sehova ki tona kautahi “ ʼihi atu ovi” ʼae ʼe kau ai “he toe hahaʼi tokolahi”.—Fkh 7:9; Soa 6:44, 65; 10:16.