Ko Te ʼu Fagana ʼi Te Malamanei ʼo ʼUhiga Mo Te Tulivio

KO TE tulivio ʼaē neʼe hoko ʼi te temi ʼo Noe neʼe fakatatau ki he tuʼutāmaki fakamataku ʼe mole feala ke galoʼi. Ia taʼu e 2 400 ki muli mai, neʼe palalau ia Sesu Kilisito ki te meʼa ʼaia, ko te meʼa neʼe hoko moʼoni ʼi te hisitolia (Mateo 24:37-39). ʼI te fakaʼiloga ʼe te meʼa fakamanavahe ʼaia ki te hahaʼi, ko ia ʼe tou maʼu ai te fakamatala ʼaia ʼi te atu ʼu fagana ʼo te malamanei.

ʼI te tohi Les légendes de la Création, ko Philippe Freund neʼe ina fakafuafua ʼe laka ʼi te 500 fagana ʼo ʼuhiga mo te tulivio, pea ʼe laka ia ʼi te 250 fakamatala feiā ʼe fakamatala ʼi te ʼu telepi pea mo te atu ʼu hahaʼi. ʼAki te temi, ko te ʼu fagana ʼaia neʼe hilifaki leva ki ai ʼihi ʼaluʼaga mo ni ʼu hahaʼi loʼi moʼo nā fakamataleleiʼi. ʼI te ʼu fagana fuli ʼaia, ʼe tou maʼu takitokotahi aipe ia natou te ʼu fakamatala ʼe natou tatau ai.

Te ʼu tatau fakaofoofo

ʼI te femavaevaeʼaki ʼa te hahaʼi ʼi te ʼosi ʼo te tulivio ʼi Mesopotamia, neʼe natou fakamatala haʼele foki te tuʼutāmaki ʼaia ʼi te potu fuape ʼo te kele. Ko ia, ohage la ko te ʼu hahaʼi ʼo Asia, ʼo feiā ki te ʼu motu ʼo te Pasifika ʼo te potu Toga, mo te potu Tokelau ʼo Amelika, mo te Lotomalie ʼo Amelika, pea mo te potu Toga ʼo Amelika ʼe maʼu ai te ʼu fakamatala ʼo te ʼaluʼaga mamalu ʼaia. ʼI muʼa ʼo te ʼiloʼi e te hahaʼi te Tohi-Tapu neʼe kua ʼi ai te atu ʼu fagana ʼo ʼuhiga mo te tulivio kae ʼe lahi ʼaupito te ʼu fahaʼi ʼe tatau ai te ʼu fagana ʼo ʼuhiga mo te tulivio pea mo te fakamatala ʼa te Tohi-Tapu.

Tokolahi te ʼu fagana ʼe palalau ki te ʼu tagata lalahi agakovi neʼe natou maʼuli ʼi te kele ia muʼa ʼo te tulivio. ʼE tatau aipe, ko te Tohi-Tapu ʼe ina fakahā mai ia muʼa ʼo te tulivio neʼe ko te ʼu ʼaselo neʼe talagataʼa ʼonatou kofu te ʼu sinoʼi tagata, ʼo nonofo mo te ʼu fafine, pea natou fakatupu te hākoga ʼo te ʼu tagata lalahi neʼe higoaʼi ko te ʼu Nefilime. — Senesi 6:1-4; 2 Petelo 2:4, 5.

Ko te ʼu fagana ʼo te tulivio ʼe natou fakahā ko te tagata pe e tahi neʼe fakahā fakatomuʼa ki ai te tulivio, ko te tupuʼaga fakaʼatua. Ohage pe ko te ʼui ʼa te Tohi-Tapu, ko Sehova ʼAtua neʼe ina fakahā kia Noe ʼe ina pulihiʼi ānai te ʼu tagata aga. Neʼe ʼui e te ʼAtua kia Noe: “Te fakaʼosi ʼo te kakano fuli kua aʼu mai ki ʼoku muʼa, heʼe ko te kele kua fonu ʼi te agakovi ʼuhi ko natou; pea koʼeni ʼe ʼau fakaʼauhi natou mo te kele.” — Senesi 6:13.

Ko te ʼu fagana ʼo ʼuhiga mo te tulivio neʼe natou fakahā neʼe ina ʼauhi te kele katoa. ʼE toe feiā pe mo te Tohi-Tapu ʼe ina ʼui: “Pea ko te ʼu vai, neʼe natou lofia te kele katoa ʼo liliu ai te ʼu moʼuga maʼoluga fuli ʼaē neʼe tuʼu ʼi te lalo lagi ʼonatou ʼo lōmaki. Ko meʼa fuli neʼe gāue ai te ʼaele ʼo te mālohi ʼo te maʼuli ʼi te ʼu ihu, ia natou fuli ʼi te kele neʼe mamate.” — Senesi 7:19, 22.

ʼE lahi te ʼu fagana ʼo te tulivio ʼe natou tala neʼe ʼi ai te tagata mo ʼihi ake neʼe natou hāo ʼi te tulivio. Tokolahi te ʼu fagana ʼe natou ʼui ko te tagata ʼaia neʼe natou fakatauga ki te vaka ʼaē neʼe faʼu e te tagata, pea neʼe tau te vaka ki te kele ʼo hili ʼi te fuga moʼuga. Ohage, ko te fakamatala, ko te Tohi-Tapu ʼe ina tala ko Noe neʼe ina faʼu te aleka. ʼE ina toe tala foki: “Neʼe ko Noe pe pea mo natou ʼaē neʼe ʼi te aleka neʼe maʼuʼuli.” (Senesi 6:5-8; 7:23). ʼE toe fakahā e te Tohi-Tapu, ʼi te kua ʼosi ʼo te tulivio “ko te aleka neʼe tau ki te ʼu moʼuga ʼo Alalate,” ʼaē neʼe fakahifohifo ai ia Noe mo tana famili (Senesi 8:4, 15-18). Pea toe tala foki e te ʼu fagana, ko natou ʼaē neʼe hāo ʼi te tulivio neʼe natou toe kamata fakahahaʼi te kele, ohage ko tona fakahā e te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te famili ʼo Noe. — Senesi 9:1; 10:1.

Te ʼu fagana ʼafea ʼo te tulivio

ʼAki te ʼu puani ʼaeni neʼe kua tou vakaʼi, tou sivisivi age muʼa te ʼu fagana ʼe talanoa ki te tulivio. Tou kamata age muʼa mo te kau Sumériens, ko te hahaʼi ʼaia ʼafea neʼe nonofo ʼi Mesopotamia. Ko tanatou talanoa ʼo ʼuhiga mo te tulivio neʼe tohi ʼi te koga maka neʼe maʼu age ʼi te huke ʼo te kele ʼi te ʼu toega ʼo te kolo ʼo Nippour. Ko te koga maka ʼaia ʼe ina tala ko te ʼu ʼatua ko Anu pea mo Enlil neʼe nā fakatotonu ke fakaʼauhi te malamanei ʼaki he tulivio lahi. Fakahā fakatomuʼa leva ia e te ʼatua ko Enki, ʼo hāo ai leva ia Ziusudra pea mo tana famili ʼi te vaka lahi.

ʼI te temi ʼo Gilgamesh, tagata papilone neʼe maʼu lahi ai te atu ʼu agaaga. ʼE fakamatala ko Gilgamesh neʼe ʼalu ʼo ʼaʼahi ki tona hāko ko Outa-Napishtim, ʼaē neʼe ina maʼu te maʼuli heʼe gata ʼi tana hāo ʼi te tulivio. Lolotoga ʼo tanā felogoʼi, ko Outa-Napishtim neʼe ina fakamahino age, neʼe ina faʼu te vaka pea mo toʼo he ʼu manu, ko he ʼu manu kanivao, pea mo tana famili ʼonatou hu ki te vaka. Neʼe ina faʼu te vaka ohage ko he puha lahi ʼo meta 60 tona fahaʼi, pea mo lau fata e ono. Neʼe ina ʼui age kia Gilgamesh ko te afā neʼe ʼaho ono pea mo po e ono tona to, pea neʼe ina toe ʼui age: “Pea ʼi te aʼu mai ʼo te ʼaho fitu, neʼe gona te afā, te tulivio, ʼaē neʼe hage ko he tau. Ko te tai kua tofu, ko te afā kua malū, ko te tulivio kua ʼosi. ʼI te temi neʼe ʼau sio leva ki te tai kua gogona meʼa fuli, kae ki te hahaʼi katoa kua liliu natou ʼo pela.”

Pea neʼe tau te vaka ki te moʼuga ʼo Nisir, ko Outa-Napishtim neʼe ina tuku age te lupe pea neʼe toe liliu age ia ki te aleka ʼi tana mole maʼu he meʼa ke mālōlō ki ai. Pea neʼe toe hoko pe ʼo feiā ʼo ʼuhiga mo te pekapeka, neʼe toe liliu age ia mo ia. Pea toe tuku age te kāleva, pea ʼi tana mole liliu age, neʼe ina ʼiloʼi ai leva kua hifo te vai. Ko Outa-Napishtim neʼe ina haga leva ʼo tuku ki tuʼa te ʼu manu pea ina momoli leva te sakilifisio.

Ko te fagana ʼafea ʼaia ʼe teitei tatau pe mo te fakamatala ʼo te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te tulivio. Kae ʼe tōtō te ʼu ʼihi faʼahiga ʼaluʼaga ʼe tou maʼu ʼi te Tohi-Tapu, pea ko te ʼu fua ʼo te aleka ʼe mole gali poto ʼo feiā mo te temi ʼe mole tatau mo te temi ʼe tuʼu ʼi te Tohi-Tapu. Ohage la, ko te temi ʼo Gilgamesh neʼe ina ʼui ko te afā neʼe to ia ʼo ʼaho e ono pea mo po e ono, kae ʼe ʼui ia e te Tohi-Tapu neʼe “ ʼua mālohi ʼi te kele lolotoga ʼaho e fagofulu pea mo po e fagofulu.” — ʼo ʼua hoholo ai ʼo aʼu ki te lōmaki ʼo te kele katoa. — Senesi 7:12.

Pea ko te Tohi-Tapu ʼe ina fakahā ko te toko valu neʼe hāo ʼi te tulivio, kae ʼi te fagana keleka ko te tokolua pe ia. Ko Deucalion pea mo tana ʼohoana, ko Pyrrha, ʼaē neʼe hāo (2 Petelo 2:5). ʼI te fakahā ʼo te fagana ʼaia, ʼi muʼa ʼo te tulivio, neʼe ko te kele neʼe nofoʼi e te ʼu tagata agakovi ʼe higoaʼi ko te ʼu tagata ʼo te “bronze”. Ko te ʼatua ko Zeus neʼe ina fakatotonu ke ʼina fakaʼauhi ia natou, ʼaki he tulivio mālohi pea mo ʼui age kia Deucalion ke ina faʼu he puha lahi pea mo ʼulu ki loto. Pea ʼi te hifo ʼo te vai ʼo te tulivio, ko te puha neʼe tau ʼo hili ʼi te moʼuga ʼo Parnasse. Ko Deucalion pea mo Pyrrha neʼe nā hihifo mai te moʼuga ʼo toe kamata fanaunau.

Ko te ʼu fagana ʼo te Faʼahi Mata Laʼa

ʼI Initia ʼe ʼi ai foki mo te fagana ʼo ʼuhiga mo te tulivio, ko te tagata ko Manu ʼaē neʼe hāo. Neʼe liliu ʼo kaumeʼa mo te kiʼi ika ʼo fakatoka age te kiʼi ika ʼo ʼuhiga mo te tulivio fakamataku. ʼO faʼu ai e Manu te vaka, pea toho ai e te ʼika, ʼo aʼu ki te moʼuga ʼo Himalaya. ʼI te hifo ʼo te vai ʼo te tulivio, neʼe hifo leva Manu mai te moʼuga pea mo Idā, ko te fakatā ʼaia ʼo te fai sakilifisio, ko nāua ʼaia tokolua neʼe nā toe fakahahaʼi te malamanei.

ʼI te fagana ʼo ʼuhiga mo te tulivio ʼi Siaina, ko te ʼatua ko mana neʼe ina foaki te nifo ki te ʼu tamasiʼi e lua, ko Niu-koua pea mo Fou-hi. Neʼe ina ʼui age kia nāua ke nā to pea nā fenonoʼi ānai ʼi te foʼi ipu ka fua mai te nifo. Tupu leva mai te nifo te fuʼu ʼakau ʼo fua te fuaʼi ipu. ʼI te temi leva neʼe tuku ifo e te ʼatua ko mana te ʼua mālohi ʼaupito, neʼe feholaki te ʼu tamaliki ʼo fenonoʼi ʼi te loto foʼi ipu. Ko te tulivio neʼe ina fakamalemoʼi fuli te hahaʼi ʼo te kele, ko Niu-koua pea mo Fou-hi ʼaē neʼe nā hāo ʼo nā toe fakahahaʼi ai te kelekele.

ʼI te kau Amelika

Ko te ʼu initia ʼo te potu Toga ʼo Amelika ʼe ʼi ai tanatou ʼu fagana kehekehe ʼe fakatafito ki te tulivio ʼaē neʼe ina ʼauhi te meʼa fuli kae hāo pe ʼihi kiʼi hahaʼi. Ohage la, ko te kau Arikaras, ko te ʼu hahaʼi ʼo Caddo, ʼe natou ʼui ko te kele neʼe nofoʼi e te ʼu hahaʼi mālohi ʼaupito neʼe natou manukiʼi te ʼu ʼatua. Ko te ʼatua ko Nesaru neʼe ina ʼauhi te ʼu tagata lahi ʼaia ʼaki te tulivio kae neʼe ina fakahāo tana hahaʼi, te ʼu manu, pea mo te tūlina ʼi te lauʼana. Ko te hahaʼi ʼo Havasupai ʼe natou ʼui ko te ʼatua ko Hokomata neʼe ina fakato te tulivio moʼo ʼauhi te malamanei. Kae, ko te tagata ko Tochopa neʼe ina fakahāo tona ʼofafine ko Pukeheh ʼi tana nonoʼo ʼi te pu ʼo te fuʼu ʼakau.

ʼI te Lotomalie ʼo Initia pea mo te potu Toga ʼo Amelika ʼe teitei tatau ʼanatou ʼu fagana. Ko te kau Maya ʼo te Lotomalie ʼo Amelika ʼe natou tui ko te gata lahi ʼo te ʼua neʼe ina ʼauhi te malamanei ʼaki te ʼu toe vai tatafe. ʼI Mexico ko te kau Chimalpopoca ʼe natou ʼui ko te tulivio neʼe ina lōmaki te ʼu moʼuga. Ko te ʼatua ko Tezcatlipoca neʼe ina fakatokaga ki te tagata ko Nata, ʼo keli ai e te tagata ʼi te fuʼu ʼakau te pu ʼo feala ai kia ia pea mo tona hoa ko Nena ke nā fenonoʼi ai ʼo aʼu ki te temi ʼaē ʼe hifo ai te vai.

Ko te kau Chincha ʼi Pelu ʼe natou maʼu te fagana ʼo te tulivio neʼe ʼaho nima tana ʼauhi te hahaʼi fuli kae ko te tokotahi pe neʼe hāo ia ia ʼaē neʼe palalau ki ai lama ʼo ina taki ia ia ki te moʼuga fakatauga. Ko te kau Aymara ʼo Pelu pea mo Polivia ʼe natou ʼui ko te ʼatua ko Viracocha neʼe haʼu mai ʼi te Vai ko Titicaca pea neʼe ina fakatuʼu te mālama katoa pea mo te ʼu hahaʼi tagata lalahi ʼaupito pea mo mālohi. ʼI tana ʼita ki te ʼuluaki lanu ʼaia, neʼe ʼauhi e Viracocha ia natou ʼaki te tulivio.

Ko te kau Initia Tupinamba ʼo Pelesile neʼe natou talanoa ki te temi ʼaē neʼe hoko ai te tulivio mālohi ʼo malemo ai tanatou ʼu kui fuli ʼumaʼa ia natou ʼaē neʼe hāo ʼi te vaka pe ʼe ʼi te ʼu tumutumu ʼo te ʼu fuʼu ʼakau maʼoluga. Ko te kau Cashinaua ʼo Pelesile, ko te kau Macusi ʼo Kuiana, ko te kau Carib ʼo te potu Lotomalie ʼo Amelika, pea mo te kau Ona pea mo te kau Yahgan ʼo te Kele ʼo te Afi ʼo te potu Toga ʼo Amelika, ko natou ʼaia ʼe kau ki te ʼu telepi tokolahi ʼaē ʼe natou maʼu te ʼu fagana ʼo ʼuhiga mo te tulivio.

Ko te potu Toga ʼo te Pasifika pea mo Asia

Ko te ʼu fagana ʼo ʼuhiga mo te tulivio neʼe maʼuli ai te toko siʼi, ʼe lahi ʼi te ʼu motu ʼo te potu Toga ʼo te Pasifika. Ohage la, ʼi te ʼu motu ʼo Samoa ʼe ʼi ai te fagana ʼo te tulivio ʼo te ʼu ʼuluaki temi neʼe ina ʼauhi te ʼu meʼa fuli ʼumaʼa ia Pili mo tona ʼohoana. Neʼe nā fenonoʼi ʼi te foʼi maka, pea ʼi te ʼosi ʼo te tulivio neʼe nā toe fakahahaʼi leva te kele. ʼI Havaʼi, neʼe fakafeagaʼi te ʼu tagata ki te ʼatua ko Kane ʼo ʼita ai ia Kane ʼo ina fakato ifo te tulivio moʼo ʼauhi ia natou. Ko Nuʼu pe neʼe hāo ʼi te vaka lahi neʼe tau ki te moʼuga.

ʼI te motu ko Mindanao ʼi Filipine, ko te kau Ata ʼe natou ʼui ko te kele ʼi te temi ʼafea neʼe lōmaki ʼo ʼauhi ai meʼa fuli ʼumaʼa te ʼu tagata e lua mo te fafine e tahi. Ko te kau Iban ko te koga meʼa ko Sarawak, ʼi Bornéo, ʼe natou fakamatala neʼe ko te toko siʼi ʼāteaina pe neʼe natou hāo mai te tulivio ʼi tanatou feholaʼaki ki te ʼu moʼuga maʼoluga. ʼI Filipine, ko te fagana ʼe tui ki ai te hahaʼi ko te kau Igorot, ko te tagata pe mo tona tuagaʼane neʼe hāo ʼi tana feholaʼaki ki te moʼuga ko Pokis.

Ko te kau Soyot ʼo Sipelia, ʼi Lusia, neʼe natou ʼui ko te kelenui lahi, ʼaē neʼe ina ʼamo te kele, ʼaē neʼe gaūeūe ʼo tupu ai te lōmaki ʼo te kele katoa. Neʼe hāo ai te mātuʼa pea mo tana famili, ʼi te vakapa neʼe fau e te tagata. ʼI te temi ʼaē neʼe hifo ai te vai, ko te vakapa neʼe tau ki te moʼuga maʼoluga. Ko te kau Ougrien ʼi te potu Hihifo ʼo Sipelia pea mo Hukalia ʼe natou ʼui mo natou ko te hahaʼi ʼaē neʼe hāo ʼi te tulivio neʼe natou fakaʼaoga te ʼu vakapa kae neʼe tafea natou ki te ʼu potu kehekehe ʼo te kele.

Tupuʼaga maʼugafua

Koteā tatatou maʼu ki te matapuna ʼo te ʼu fagana fuli ʼaia ʼo ʼuhiga mo te tulivio? ʼE tatau aipe pe ʼe natou kehekehe ʼi te ʼu faʼahiga ʼaluʼaga kae ʼe natou maʼugafua ʼi ni tahi ʼu puani. Ko te fakahā ʼaia ʼe natou haʼu mai te tuʼutāmaki fakamataku neʼe ina fakaʼiloga te kele katoa. Logope te ʼu atu ʼu hilifaki neʼe fai lolotoga ʼo te hōloga ʼo temi, ko te tāfito ohage ko he kauʼi filo ʼe ina haʼi fuli mai natou ki he meʼa e tahi, meʼa fakaofoofo — ko te tulivio ʼaē ʼe fakamatala fakahagatonu e te Tohi-Tapu.

ʼI tona ʼaluʼaga ʼaeni ko te ʼu fagana ʼe maʼu ʼi te agamahani ʼi te atu ʼu hahaʼi ʼe mole natou ʼiloʼi te Tohi-Tapu ko he fai hala ānai ia ta kita ʼui ko te Tohi-Tapu ʼaē neʼe ina fakatalatuʼu natou. Tahi foki, ʼe tou lau ʼi te International Standard Bible Encyclopedia ʼe ina ʼui fēnei: “Kua mahino fuli pe ko te ʼu fakamatala ʼo ʼuhiga mo te tulivio neʼe ko te ʼauhi katoa ʼo te hahaʼi ʼaki te tulivio ( . . . ). Pea, ko ʼihi ʼu talanoa ʼafea neʼe tohi e te ʼu hahaʼi neʼe fakafeagaʼi ʼaupito ki te talatuku ʼa te kau Hepeleo pea mo te kau kilisitiano.” (Volume 2, page 319). Ko ia ʼaē ʼe feala ai ke tou ʼui fakamalotoloto ko te ʼu fagana ʼo te tulivio ʼe natou fakamoʼoni te talanoa ʼa te Tohi-Tapu.

Pea ʼe tou maʼuli ʼi te mālama ʼe fonu ai te agakovi pea mo te feauaki, ʼe tonu ke tou lau lelei te talanoa faka tohi-tapu ʼo te tulivio, ʼe fakamatala ia Senesi ʼi te ʼu kapite 6 ki te 8. Kapau ʼe tou metitasio ki te tupuʼaga ʼo te fakato ʼo te tulivio ki te kele — ko ʼanatou ʼu aga neʼe kovi ki te ʼu mata ʼo te ʼAtua — ʼE tou sio ki te meʼa ʼaia ko he fakatokaga maʼuhiga ki totatou maʼuli.

Ko te tuʼu aga kovi ʼaeni kua vave hoko ki ai te tautea ʼo te ʼAtua. Manuʼia foki, heʼe ʼi ai te hahaʼi ka hāo. ʼE feala ta kotou kau ki ai mo kapau ʼe koutou tokaga ki te ʼu palalau ʼaeni ʼa te ʼapositolo ko Petelo: “Ko te mālama ʼafea ʼo Noe neʼe tau mo te ʼauhi ʼi te temi ʼaē neʼe lofia ai ʼaki te vai. Kae ko te ʼu lagi pea mo te kele ʼo te temi ʼaeni ʼe toe tatau aipe ohage ko te folafola ʼaia, ʼe tānaki natou maʼa te afi pea mo taupau ki te ʼaho fakamāu pea mo te tautea ʼo te hahaʼi agakovi. ( . . . ) Pea kapau ko te ʼu meʼa fuli ʼaia ʼe tonu ke pulihiʼi ko te faʼahiga tagata feafeaʼi koa ia koutou ʼo ʼuhiga mo te aga maʼa pea mo te aga faka lotu, ʼi takotou fakalogo mo takotou manatuʼi aipe te ʼaho ʼo Sehova.” — 2 Petelo 3:6-12.

ʼE koutou manatuʼi koa te ʼaho ʼo Sehova ʼi tokotou ʼatamai? Kapau ʼe koutou feiā pea mo gāue ʼaki te finegalo ʼo te ʼAtua, ʼe koutou fakafiafia ānai ki he ʼu tapuakina lahi. Ko natou ʼaē ʼe leleiʼia e Sehova ʼAtua ʼe feala hanatou tui ki he mālama foʼou ʼaē ʼe palalau ki ai Petelo ʼi tana ʼui: “ ʼE tou ʼamanaki ki te ʼu lagi foʼou pea mo te kele foʼou ʼaia ʼe tonu ke nofo ai ia te fai totonu.” — 2 Petelo 3:13.

[Paki ʼo te pasina 7]

Ko te ʼu fagana ʼo ʼuhiga mo te tulivio ʼa te kau Papilone neʼe natou fetukuʼaki ʼi ʼanatou ʼu hōloga.

[Paki ʼo te pasina 8]

ʼE koutou tokaga koa ki te fakatokaga ʼa Petelo pea mo manatuʼi te ʼaho ʼo Sehova ʼi tokotou ʼatamai?