Neʼe Akonakiʼi Koa e Te ʼUluaki ’Ēkelesia Ko Te ʼAtua ʼe Ko He Tahitolu?
Lua Fahaʼi—Neʼe Akonakiʼi Koa e Te ʼu Patele ʼApositolika Te Tahitolu?
Ko te ʼuluaki fahaʼi ʼo te ʼu alatike ʼaenī, neʼe hā ʼi Te Tule Leʼo ʼo te ʼaho 1 ʼo ʼapelili 1992, neʼe vakaʼi ai te fehuʼi ʼaenī: Neʼe akonakiʼi koa e Sesu pea mo tana kau tisipulo te Tahitolu, ko te akonaki ʼaia ʼe fakatuʼutuʼu ko te Tāmai, te ʼAlo pea mo te laumālie maʼoniʼoni ʼe ko te ʼu ʼipotasi e tolu, kae ko te ʼAtua pe e tahi? ʼI tatatou lau te Tohi-Tapu, ko te ʼu tagata ʼo te hisitolia, pea mo te kau teolosia, ʼe hā lelei mai ai neʼe mole nātou akonakiʼi te fahaʼi ʼaia. Kae koteā koa te ʼui ki te ʼu tagata pule lotu ki muli mai: neʼe nātou akonakiʼi koa te Tahitolu?
KO TE higoa ʼaē ʼu “Patele ʼapositolika” ʼe faka ʼuhiga ki te ʼu tagata pule lotu neʼe nātou tohi ʼo ʼuhiga mo te lotu faka kilisitiano ʼi te fakaʼosi ʼo te ʼuluaki pea mo te kamataʼaga ʼo te lua sekulo ʼo totatou temi. Ia nātou ʼaia ʼe kau ai Clément ʼo Loma, Ignace, Polycarpe, Hermas, pea mo Papias.
Neʼe ʼui fēnei ʼo ʼuhiga mo nātou neʼe nātou maʼuli tahi mo ʼihi ʼi te kau ʼapositolo. Neʼe tonu ke nātou ʼiloʼi lelei te ʼu akonaki faka ʼapositolika. ʼO ʼuhiga mo te ʼu meʼa neʼe nātou tohi, ʼe tou lau ʼi te Encyclopédie Foʼou fakapilitānia:
“ ʼI te fakatahiʼi ʼo te ʼu tohi ʼa te kau Patele ʼapositolika, neʼe maʼuhiga age ia ʼi te atu tohi faka kilisitiano gata pe ko te tohi ʼo te Tauhi Foʼou ʼe mole laka ai1.”
Kapau neʼe akonakiʼi e te kau ʼapositolo te Tahitolu, neʼe tonu foki ke akonakiʼi te fahaʼi ʼaia e te kau Patele ʼapositolika. Neʼe ko te fahaʼi tāfito ʼaia ʼo tanatou akonaki, heʼe mole he meʼa ʼe maʼuhiga age ʼi te fakahā ʼaē ki te hahaʼi pe ko ai te ʼAtua. Kae, neʼe nātou akonakiʼi koa te Tahitolu?
Ko te ʼuluaki ʼi te atu akonaki ʼo te tui
ʼE tou maʼu te ʼuluaki ʼi te ʼu akonaki ʼo te tui faka kilisitiano ʼaē ʼe mole faka tohi-tapu ʼi te tohi ko tona ʼu kapite nounou e 16 pea ko tona kupu Ko te Didachè, pe ʼe Akonaki ʼa te ʼu ʼApositolo e Hogofulu ma lua. Ko ʼihi tagata fai hisitolia neʼe ʼui maʼa nātou neʼe kamata te tohi ʼaia ʼi te taʼu 100, pe ʼe ki muʼa atu pe la ia. ʼE mole hā ia ia ʼaē neʼe ina fai te tohi ʼaia2.
Ko te Didachè ʼe palalau ia ki te ʼu faʼahiga meʼa ʼe ʼaoga ki te hahaʼi ke nātou liliu ai ko he kau kilisitiano. ʼI tona kapite 7, neʼe ina fakaʼaogaʼi te ʼu palalau ʼa Sesu ia Mateo 28:19 ʼe tuʼu ai ke papitema ʼi te “huafa ʼo te Tāmai, ʼo te ʼAlo pea mo te Laumālie Maʼoniʼoni3”. Kae ʼe mole ina ʼui mai ko te Tāmai, te ʼAlo pea mo te laumālie maʼoniʼoni ʼe nātou tatau fuli ʼo heʼe gata, ʼo mālolohi, tonatou ʼu tuʼulaga pea mo tonatou popoto. ʼI tona kapite 10, ʼe tou maʼu te akonaki ʼaenī, ʼe fakahā ohage ko he faikole:
“ ʼE mātou faka kolōlia kia te koe, Tāmai maʼoniʼoni, ʼo ʼuhiga mo Tou huafa maʼoniʼoni neʼe Ke fakahu ki ʼomātou loto pea mo te mahino pea mo te tui pea mo te heʼe mate ʼaē neʼe Ke fakahā mai ʼaki ia Sesu ko tou ʼAlo. ʼE ia te koe te kolōlia ʼi te ʼu sekulo fuli. Ko Koe, ko tomatou Pule māfimāfi, neʼe ke fakatupu te ʼu meʼa fuli ʼuhi ko Tou huafa (...). Neʼe ke tuku mai kia mātou he meʼa kai, pea mo he vai fakalaumālie pea mo te maʼuli heʼe gata ʼaki Tou ʼAlo4.”
Ko te palalau ʼaia ʼe mole hā mai ai te Tahitolu. ʼI Te pipiki ʼo te ʼu manatu faka keleka ki te lotu faka kilisitiano (fakapilitānia), neʼe fakahā e Edwin Hatch te manatu ʼaenī pea ina ʼui fēnei:
“ ʼI te kamataʼaga, ʼi te fakatuʼutuʼu ʼo te lotu faka kilisitiano, neʼe mole ʼi ai he ʼu manatu ʼe faigataʼa. Ko te akonaki ʼaē neʼe mālohi tona fakahā ko te ʼAtua e, ko Ia tokotahi, ko Ia ko te māfimāfi pea mo heʼe gata, neʼe Ina fakatupu te mālama, pea ko Tona loto manavaʼofa ʼe ʼi Tana ʼu meʼa fuli neʼe ina fakatupu. Neʼe mole mahino mātou ki he fai palalau ʼo ʼuhiga mo he meʼa faka misitelio5.”
Clément ʼo Loma
Clément ʼo Loma, ʼe lagi ko he “ ʼēpikopō” ʼo te kolo ʼaia, neʼe kau ia kia nātou ʼaē neʼe nātou tohi ʼo ʼuhiga mo te lotu faka kilisitiano. Neʼe mate ia ʼi te taʼu 100 ʼo totatou temi. ʼI tana ʼu palalau, neʼe mole talanoa fakahagatonu ia ki he Tahitolu pea mole pe la ʼasi he manatu feiā. ʼE tou lau ʼi te ʼUluaki Tohi ʼa Clément ki te kau Kolonito:
“Ke ia koutou te kolōlia pea mo te tokalelei, mai te ʼAtua Māfimāfi ʼaki ia Sesu Kilisito!”
“Ko te kau ʼapositolo neʼe nātou faka mafola mai te Evaselio ʼo te ʼAliki ko Sesu Kilisito; neʼe fai e Sesu Kilisito te fahaʼi ʼaia ʼaki te finegalo ʼo te ʼAtua. Neʼe fekauʼi mai Kilisito e te ʼAtua, pea ko te kau ʼapositolo neʼe fekauʼi mai e Kilisito.”
Ko te ʼAtua, ʼe sio ki te meʼa fuli, pea ʼe ko ia ko te Pule ʼo te ʼu laumālie fuli pea mo te ʼAliki ʼo te hahaʼi fuli — neʼe ina fili ia Sesu Kilisito pea mo tatou ʼaki ia ia, ko hana hahaʼi totonu — ʼo foaki ki te ʼu nefesi fuli ʼe nātou fakahā Tona Huafa faka kolōlia pea mo maʼoniʼoni, te tui, te manavasiʼi, te tokalelei, te aga faʼa kātaki6.”
Neʼe mole ʼui mai e Clément ko Sesu pe ʼe ko te laumālie maʼoniʼoni ʼe tatau nāua mo te ʼAtua. ʼE ina fakahā te ʼAtua māfimāfi (ʼo mole gata ʼaki pe ko te “Tāmai”) ohage ʼe kehe ia mo te ʼAlo. ʼE ina fakahā ko te ʼAtua ʼe maʼoluga age ia, he neʼe “fekau” mai ia Kilisito e te ʼAtua pea neʼe “fili” ia e te ʼAtua. ʼO fakahā ko te ʼAtua pea mo Kilisito ʼe nā kehekehe pea ʼe mole nā tatau, neʼe fēnei te ʼui ʼa Clément:
“ ʼAki te lelei ʼo te faikole pea mo te liogi, ʼe tou kole ki te Tupuʼaga ʼo te ʼatulaulau ke ina taupau fakalelei nātou fuli ʼaē ʼe kau ki te ʼu kilisitiano fakanofo ʼi te malamanei katoa, ʼaki tona ʼalo ʼofaina ko Sesu Kilisito. (...) ʼE mātou ʼiloʼi ko koe tokotahi [te ʼAtua] ʼe ke ‘maʼoluga age ia nātou fuli ʼaē ʼe maʼoluga’ (...). Ko koe tokotahi pe ko te taupau ʼo te ʼu laumālie, pea ko te ʼAtua ʼo te hahaʼi fuli.
“Ke ʼiloʼi fuli e te atu puleʼaga, ko koe tokotahi pe ko te ʼAtua, pea ko Sesu Kilisito ko tou ʼAlo7.”
ʼE higoa e Clément te ʼAtua (ʼe mole gata ʼaki pe ko te “Tāmai”) “ko te maʼoluga”, pea ko Sesu te “ ʼAlo” ʼo te ʼAtua. Koʼeni tana ʼui ʼo ʼuhiga mo Sesu: “Ko ia ko te ʼata ʼo te ʼAtua, ko ia ʼe maʼoluga age ʼi te kau ʼaselo pea ko tona tuʼulaga ʼe maʼuhiga age ia ia nātou8.” Ohage ko te māhina ʼe ko te ʼata ʼaia ʼo te laʼā, kae mole feala ke tatau mo te matapuna ʼo te mālama ʼaia ia te laʼā, ohage pe ko Sesu ʼe ko te ʼata ʼo te māfimāfi ʼo te ʼAtua, kae mole nā tatau.
Kapau ko te ʼAlo ʼo te ʼAtua ʼe tatau ia mo te ʼAtua, te Tāmai ʼi selo, neʼe mole feala ia ke ʼui e Clément ʼe maʼoluga age Sesu ʼi te kau ʼaselo; heʼe mahino gafua pe ia kia tatou. ʼAki tana ʼu palalau ʼe ina fakahā mai te meʼa ʼaenī: logope ko te ʼAlo ʼe maʼoluga age ʼi te kau ʼaselo, kae ʼe mālalo ia ʼi te ʼAtua Māfimāfi.
ʼE mālama lelei ʼosi te manatu ʼa Clément: ko te ʼAlo ʼe mālalo ia ʼi te Tāmai pea ʼe mole maʼuhiga age ia, ia nāua. Neʼe mole ʼui e Clément e tahi Sesu mo te Tāmai ko he ʼatua. ʼE ina fakahā ko te ʼAlo ʼe kehe ia mo te Tāmai, ia te ʼAtua; ʼe ina fakahā lelei mai ko te Tāmai ʼe ko te ‘ ʼAtua e tahi’ pea ʼe mole vaevae Tona tuʼulaga mo he tahi. ʼE mole he fahaʼi neʼe ʼui ai e Clément ʼe tatau te laumālie mo te ʼAtua. Koia, ʼi te ʼu tohi ʼa Clément neʼe mole palalau ia ki te Tahitolu.
Ignace
Ignace, ko te ʼēpikopō ʼo Antioche, neʼe maʼuli ia mai te lolotoga ʼo te ʼuluaki sekulo ʼo aʼu ki te kamataʼaga ʼo te lua sekulo. Kapau ʼe taʼofi ʼo ʼui ko te ʼu tohi ʼaē ʼe lau kia ia ʼe moʼoni pea neʼe mole ʼi ai foki he tohi ʼe palalau ai ʼe nātou tatau ia te Tāmai, te ʼAlo pea mo te laumālie maʼoniʼoni.
Tatau aipe pe neʼe ʼui e Ignace ko te ʼAlo ʼe tatau ia mo te Tāmai ʼo heʼe gata ʼo mālohi, ʼo tatau tonā tuʼulaga pea mo tonā agapopoto, kae mole ko te fakamoʼoni ʼaia ʼo te Tahitolu heʼe mole ʼi ai he fahaʼi ʼe palalau ai ki te laumālie maʼoniʼoni ʼo tatau mo te ʼAtua. Kae neʼe mole ʼui mai e Ignace ʼe tatau te ʼAlo mo te ʼAtua te Tāmai ʼi te ʼu fahaʼi ʼaia pe ʼe ko he tahi atu fahaʼi. Kailoa, neʼe ina fakahā ko te ʼAlo ʼe fakalogo kia Ia ʼaē ʼe maʼoluga ia nāua, te ʼAtua Māfimāfi.
Neʼe higoa e Ignace te ʼAtua Māfimāfi “ko te ʼAtua moʼoni e tahi, neʼe mole fakatupu pea ʼe mole he tahi ʼe feala ke ōvi ki ai, ia ia te ʼAliki ʼo te tokolahi, te Tāmai pea mo te Tupuʼaga ʼo te ʼAlo ʼulu tokotahi” ʼo fakahā ai te kehekehe ʼaē ʼo te ʼAtua pea mo Tona ʼAlo9. Neʼe ina ʼui fēnei “te ʼAtua ko te Tāmai, pea ko te ʼAliki ko Sesu Kilisito10”. Pea neʼe ina fakahā fēnei: “ ʼE ʼi ai te ʼAtua e tahi, te Māfimāfi, ʼaē neʼe hā ʼaki ia Sesu Kilisito Tona ʼAlo11.”
Neʼe fakahā e Ignace ko te ʼAlo mole heʼe gata, kae neʼe fakatupu ia, heʼe koʼeni tana ʼui ʼo ʼuhiga mo ia: “Ko te ʼAliki [te ʼAtua māfimāfi] neʼe Ina fakatupu ʼau, ko te kamataʼaga ʼo Tana ʼu ala.” ʼO tatau aipe, neʼe fēnei te ʼui e Ignace: “ ʼE ko te ʼAtua pe e tahi ʼo te ʼatulaulau, te Tāmai ʼo Kilisito, ‘ ʼaē neʼe haʼu ai te ʼu meʼa fuli’; pea ko te ʼAliki e tahi ko Sesu Kilisito, totatou ʼAliki, ‘ ʼe haʼu ai te ʼu meʼa fuli13’ ”. Neʼe ina toe tohi fēnei:
“Ko te Laumālie Maʼoniʼoni ʼe mole ina fakahā pe Tana ʼu manatu, ʼe ina fakahā te ʼu meʼa ʼa Kilisito, (...) ohage pe ko te fakahā mai e te ʼAliki kia tatou te meʼa neʼe ina tali mai tana Tāmai. Heʼe ko ia [te ʼAlo] neʼe ina ʼui fēnei: ‘Ko te folafola, ʼe koutou logo ki ai ʼe mole ʼa ʼaku, kae ko te ʼu palalau ʼa te Tāmai, neʼe Ina fekauʼi mai ʼau ki heni14.’ ”
“Neʼe ko te ʼAtua pe e tahi neʼe hā ʼaki ia Sesu Kilisito, tona ʼAlo, ko ia ko tana Folafola, neʼe fakalogologo pea neʼe leleiʼia e ia ʼaē [ko te ʼAtua] ʼaē neʼe ina fekauʼi mai. (...) Neʼe fakalogo lelei Sesu ki tana Tāmai15.”
ʼE moʼoni ia, kia Ignace ko te ʼAlo e “ko te ʼAtua, te Folafola”. Kae ko te higoaʼi ʼaē ʼo te ʼAlo “ ʼAtua” ʼe mole hā mai ai ʼe tatau ia mo te ʼAtua Māfimāfi. Ia Isaia 9:6, ʼi te Tohi-Tapu, ʼe ina higoaʼi foki te ʼAlo “ ʼAtua”. Pea ia Soane 1:18, ʼe fakahā mai ko te ʼAlo e ko te ʼatua e tahi neʼe fakatupu. ʼAki tona mālohi neʼe foaki age e tana Tāmai, ia Sehova ʼAtua, ko te ʼAlo ʼe feala tona fakahigoaʼi “māfimāfi”, ko te ʼuluaki ʼuhiga ʼaia ʼo te ʼui ʼaē ʼo te “ ʼatua”. — Mateo 28:18; 1 Kolonito 8:6; Hepeleo 1:2.
Kae ko te ʼu tohi e 15 neʼe fakatuʼutuʼu kia Ignace ʼe totonu koa? ʼI Te ʼu Patele ʼo Nicée (fakapilitānia), tohi I, ʼe tou lau ʼi te tohi ʼa Alexander Roberts pea mo James Donaldson:
“ ʼI te manatu ʼa te malamanei, ʼe ko he fai hala ʼaē te fakatuʼutuʼu ʼo te ʼu tohi e valu kia Ignace. ʼE hā mai ia ko te ʼu tohi ʼaia neʼe ko he fakatuʼutuʼu atu ki muli mai (...) pea, ʼaki te ʼio fakatahi ki ai, kua vaheʼi kehe atu ia ohage ko he ʼu tohi loʼi.”
“Ko te ʼu Tohi e fitu neʼe fakamoʼoni e Eusèbe (...), ʼe tou nonofo nei mo te ʼu tohi faka keleka e lua, te tohi nounou pea mo te tahi ʼe loa. (...) Logope ʼe lahi ia nātou ʼaē ʼe nātou fili te fahaʼi nounou (...) ʼi te fahaʼi ʼaē ʼe loa, ʼe ko te manatu ʼa te ʼu tagata fai tohi-tapu, ke ʼaua naʼa fakaʼaogaʼi te ʼu tohi ohage ko he ʼu tohi, ʼe mole feala hona fakafihiʼi16.”
Ko te fahaʼi nounou ʼo te ʼu tohi ʼaia, kapau ʼe tou tali ko he meʼa ʼe tonu, ʼe ina pulihi ia te atu ʼu manatu (ʼe tuʼu ʼi te koga tohi ʼaē ʼe loa) ʼaē ʼe fakahā mai ai ko Kilisito ʼe fakalogo ki te ʼAtua; kae ko te toega tohi ʼaē kei toe ʼi te koga tohi nounou ʼaia ʼe mole ʼalu tahi ia mo te manatu ʼo te Tahitolu. Pea ko te ʼu koga tohi ʼaia, pe ʼe moʼoni pe ʼe kailoa, ʼe fakahā ai ko Ignace neʼe tui ia ki te ʼalu tahi ʼo te ʼAtua pea mo te ʼalo. Kae ʼe mole ko he pipiki tahi ʼo nāua ʼi tona tauʼaki tatau, heʼe ko te ʼAlo ʼe fakahā tuʼumaʼu ia; ʼe mālalo ia ʼi te ʼAtua. Koia, logope te fakasiosio lahi ʼe fai ki te ʼu tohi ʼa ignace, ʼe mole hā mai ai te akonaki ʼo te Tahitolu.
Polycarpe
Neʼe tupu ia Polycarpe ʼi Smyrne ʼi te fakaʼosi ʼo te ʼuluaki sekulo pea neʼe mate ia ʼi te lolotoga ʼo te lua sekulo. ʼE ʼui neʼe fakatahi ia mo te ʼapositolo ko Soane. Neʼe tuku ki ai te Tohi ʼa Polycarpe ki te kau Filipe.
ʼE ʼi ai koa he fahaʼi ʼo te tohi ʼa Polycarpe ʼe hā ai te Tahitolu? Kailoa, neʼe mole palalau ia ki te fahaʼi ʼaia. Ko te meʼa ʼaē neʼe palalau ia ki ai ʼe ʼalu tahi mo te akonaki ʼa Sesu, pea mo tana kau ʼapositolo pea mo tana kau tisipulo. Koʼeni te meʼa ʼe tou lau ʼi tana Tohi:
“Ko te ʼAtua, te Tāmai ʼo totatou ʼAliki Sesu Kilisito, pea mo ia totonu, (...) te ʼalo ʼo te ʼAtua, ia Sesu Kilisito, ke ina fakatuputupu takotou tui pea mo te moʼoni17.”
ʼE tou mahino ai ʼi te fahaʼi ʼaia, ko Clément, Polycarpe neʼe mole nā palalau ki te tahi ʼo te “Tāmai” pea mo te “ ʼAlo” ʼe nā tatau ʼo ʼatua. Koia, neʼe palalau ia ki te “ ʼAtua pea Tāmai” ʼa Sesu, pea ʼe mole gata ʼaki pe te ʼui ʼaē ko te ‘Tāmai ʼa Sesu’. Ia 2 Kolonito 1:3, ʼe ʼui fēnei ʼe Paulo: “Manuʼia te ʼAtua pea mo te Tāmai ʼo totatou ʼAliki ko Sesu Kilisito.” ʼE mole ina ʼui mai pe ke ‘manuʼia te Tāmai ʼo Sesu’, kae “ke manuʼia te ʼAtua pea mo te Tāmai” ʼa Sesu.
ʼE ʼui fēnei foki e Polycarpe: “Ko te tokalelei, mai te ʼAtua Māfimāfi, pea mo te ʼAliki Sesu Kilisito, totatou fakamaʼuli18.” ʼI te fahaʼi ʼaia, ʼe kehe ia Sesu mo te ʼAtua Māfimāfi; ʼe mole ko he ʼipotasi ia ʼo te tahitolu.
Hermas pea mo Papias
Ko Hermas, te tahi Patele ʼapositolika, neʼe ina tohi te meʼa ʼaenī ʼi te lua sekulo. ʼE ʼi ai koa he ʼu manatu ʼi tana tohi, Te Tagata tauhi manu, pe ʼe Pasteur, ʼe fakahā ai ko te ʼAtua e ko te Tahitolu? Tou vakaʼi muʼa tana ʼu tohi:
“ ʼE mole palalau te Laumālie-Maʼoniʼoni mokā ʼe holi te tagata ke palalau: ʼe hoko te fahaʼi ʼaia mokā loto te ʼAtua ki ai. (...) Neʼe to e te ʼAtua te gāueʼaga fuʼu vite, ko tona ʼuhiga ʼaē neʼe ina fakatupu tana hahaʼi pea mo ina foaki ki tona ʼAlo. Pea neʼe fekauʼi e tona ʼAlo tana kau ʼaselo ke nātou tokaga lelei kia nātou takitokotahi19.”
“Ko te ʼAlo ʼo te ʼAtua neʼe fakatupu ia, ia muʼa ʼo te ʼu meʼa fuli20.”
Neʼe ʼui ʼe Hermas ʼi heni, hoki loto te ʼAtua (pea ʼe mole ko te Tāmai pe) ke palalau te laumālie, pea palalau; ʼo fakahā mai ai ʼe lahi age te ʼAtua ʼi te laumālie. ʼOsi pea ina ʼui mai neʼe foaki e te ʼAtua te gāueʼaga fuʼu vite ki tona ʼAlo; ʼo hā mai ai ʼe lahi age te ʼAtua ʼi tona ʼAlo. ʼE ina fakahā mai foki ko te ʼAlo ʼo te ʼAtua neʼe ʼuluaki fakatupu ia ʼi te ʼu meʼa fuli neʼe ina fakatupu, te ʼu meʼa ʼa te ʼAlo, ko tona ʼuhiga ko te ʼu meʼa neʼe kau ki ai te ʼAlo ʼo te ʼAtua ʼi tona fakatupu he ko ia ko te tagata tufuga faiva; ʼio, “ ʼaki ia ia neʼe fakatupu ai te ʼu meʼa fuli ʼi te lagi pea mo te kele”. (Kolose 1:15, 16.) Ko te ʼAlo ʼe mole heʼe gata ia. Neʼe fakatupu ia ko he laumālie ʼi selo, ʼo maʼoluga age ʼi te ʼu laumālie ʼaē, ohage ko te kau ʼaselo, neʼe fakatupu ʼaki ia ia.
Koʼeni te meʼa neʼe ʼui mai e J. Kelly, ʼi te tohi ʼU akonaki ʼa te ʼu ʼuluaki kilisitiano (fakapilitānia), ʼo ʼuhiga mo te manatu ʼa Hermas ki te ʼAlo ʼo te ʼAtua:
“ ʼI he ʼu vaega, ʼe tou logo ki te palalau ʼa he ʼaselo ʼe maʼoluga age ʼi te ʼu ʼaselo e ono ʼe kau ki te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua, pea neʼe higoaʼi tuʼumaʼu ‘ ʼaoga ʼi te fakaʼapaʼapa ki ai’, ‘maʼoniʼoni’ pea ‘kolōlia’. Ko te ʼaselo ʼaia ʼe higoa ko Mikaele, pea ʼe mole faigataʼa tatatou faka tui ko Hermas neʼe sio ia kia ia ko te ʼAlo ʼo te ʼAtua pea neʼe ina fakatatau kia Mikaele alekaselo.”
“Neʼe nātou faigaʼi (...) he ʼu fakatuʼutuʼu kia Kilisito ko he ʼaselo maʼoluga ʼaupito (...). Kae, ʼe mole tou maʼu he fakaʼiloga ʼo ʼuhiga mo te Tahitolu21.”
Neʼe kau Papias ia nātou ʼaē ʼe ʼui neʼe nātou sisio ki te ʼapositolo ko Soane. Neʼe lagi faitohi ia ʼi te kamataʼaga ʼo te lua sekulo, kae ʼe tou nonofo ʼi te temi nei mo te ʼu fahaʼi pe ʼo tana ʼu gāue. ʼE mole tou maʼu ai he faʼahiga meʼa ʼo ʼuhiga mo te akonaki ʼo te Tahitolu.
Agatonu ki te akonaki ʼa Sesu
ʼO ʼuhiga mo te fehuʼi ʼaē ki te māfimāfi ʼo te ʼAtua pea mo tana felōgoʼi mo Sesu, ʼe feala ke tou ʼui ko te akonaki ʼa te ʼu Patele ʼapositolika ʼe ʼalu tahi mo te akonaki ʼa Sesu, mo te kau tisipulo pea mo te kau ʼapositolo, ohage ko te tuʼu mai ʼi te Tohi-Tapu. ʼE nātou palalau fuli ki te ʼAtua, mole ko he Tahitolu, kae ko te Laumālie kehe, mo heʼe gata, ʼe māfimāfi, pea ʼe ina ʼiloʼi te ʼu meʼa fuli. Tahi foki, ʼe nātou palalau ki te ʼAlo ʼo te ʼAtua ohage he mālohi fakalaumālie ʼe kehe ia, ʼe mālalo pea ʼe fakalogo ia, neʼe fakatupu ia e te ʼAtua ke gāue kia te ia moʼo fai ʼo Tona finegalo. Kae ki te laumālie maʼoniʼoni, ʼe mole he fahaʼi ʼe tuʼu ai, ʼe tatau ia mo te ʼAtua.
Koia, ʼi te ʼu tohi ʼa te ʼu Patele ʼapositolika mai te fakaʼosi ʼo te ʼuluaki sekulo pea mo te kamataʼaga ʼo te lua sekulo, neʼe mole ʼi ai he akonaki ʼo ʼuhiga mo te Tahitolu ʼi te akonaki ʼa te keletiate. Ko te ʼu tagata ʼaia neʼe palalau ki te ʼAtua, kia Sesu pea mo te laumālie maʼoniʼoni, ohage pe ko tona tuʼu mai ʼi te Tohi-Tapu. Tou vakaʼi te faʼifaʼitaki ia Gāue 7:55, 56:
“ ʼAki tona fonu ʼi te Laumālie Maʼoniʼoni, ko [Etienne] neʼe sio ki te lagi; ʼo sio ia ki te kolōlia ʼo te ʼAtua pea mo Sesu ʼe tuʼu ʼi te tuʼamataʼu ʼo te ʼAtua. ‘Koʼeni tana ʼui, ʼe ʼau sio ki te lagi ʼe ava pea ko te Foha ʼo te tagata ʼe tuʼu ia ʼi te tuʼamataʼu ʼo te ʼAtua.’ ” — Selusalemi (Tohi-Tapu faka katolika).
Ko Etienne neʼe moemisi ia ki te ʼAtua ʼi te lagi, mo Sesu ʼi ʼOna tafa. Neʼe tuʼu te ʼAlo ia tafa ʼo Ia ʼaē ʼe higoa, mole gata ʼaki pe te “Tāmai”, kae ko te “ ʼAtua”, ʼo kehekehe ia mo Sesu. Koia neʼe mole ʼui mai ai e Etienne neʼe sio ia ki te tolu ʼo ʼipotasi. Neʼe mole sio foki ia ki te laumālie maʼoniʼoni ʼi te lagi mo Sesu pea mo tana Tāmai.
Ko te meʼa ʼaia ʼe ʼalu tahi mo te vaega ʼo Fakahā (Apocalypse) 1:1 ʼe tou lau ai: “Fakahā ʼa Sesu Kilisito: neʼe foaki age e te ʼAtua.” (Selusalemi). ʼI te fahaʼi ʼaia, ʼe tou sio kia Kilisito ʼi tana fakatuʼuake ʼi te lagi ʼe kehe ʼosi pe ia mo te ʼAtua, pea, ko te laumālie maʼoniʼoni, ʼe mole tuʼu ai ia. Kapau ko Sesu ko te lua ʼo te ʼipotasi ʼo te Tahitolu pea ʼe ina ʼiloʼi te meʼa fuli, ʼe feafeaʼi ānai te ‘foaki’ age e te ʼAtua kia ia he fakahā?
Ko te ʼu vaega ʼaenī ʼe fakahā lelei ai ʼe mole he Tahitolu. ʼE mole ʼi ai he vaega ʼe palalau ai ki te ʼAtua ko he Tahitolu. Ko te ʼu tohi ʼa te ʼu Patele ʼapositolika ʼe ʼalu tahi ia mo te Folafola ʼa te ʼAtua. ʼE hā ai neʼe mole nātou akonakiʼi te Tahitolu ʼaē ʼe akonakiʼi e te keletiate.
Ko te ʼu tohi maʼuhiga ʼo ʼuhiga mo te lotu faka kilisitiano neʼe hā ki muli mai ʼi te lua sekulo. Neʼe ko te ʼu gāue ʼa te kau pule lotu ʼaē neʼe ko tanatou ʼu tohi neʼe fai moʼo fakamoʼoni ʼo he akonaki. Neʼe nātou akonakiʼi koa te Tahitolu? ʼI te alatike ka muli mai, tona fahaʼi tolu ʼo te ʼu alatike ʼe palalau ai ki tanatou ʼu akonaki.
Lisi ʼo te ʼu tohi neʼe fakaʼaoga:
1. The New Encyclopædia Britannica, ko tona ta tuʼa 15, Micropædia, 1985, tohi numelo 1, pasina 488.
2. A Dictionary of Christian Theology, Alan Richardson, 1969, pasina 95; The New Encyclopædia Britannica, ko tona ta tuʼa 15, 1985, Micropædia, tohi 4, pasina 79.
3. Ko te Didachè pea mo te ʼuluʼaki ’Ēkelesia, Emile Besson, pasina 25.
4. Ibid., ʼu pasina 30, 31.
5. The Influence of Greek Ideas on Christianity, Edwin Hatch, 1957, pasina 252.
6. The Ante-Nicene Fathers, neʼe ta e Alexander Roberts pea mo James Donaldson, toe fai faka amelika ʼo mulimuli ki te tohi ʼa Edimbourgh, 1885, tohi I, ʼu pasina 5, 16, 21.
7. The Library of Christian Classics, tohi 1, Te ʼu ʼuluaki Patele ʼo te ’Ēkelesia, neʼe fakatuʼutuʼu ʼo ta pea mo fakaliliu e Cyril Richardson, 1953, ʼu pasina 70, 71.
8. Ibid., pasina 60.
9. The Ante-Nicene Fathers, tohi I, pasina 52.
10. Ibid., pasina 58.
11. Ibid., pasina 62.
12. Ibid., pasina 108.
13. Ibid., pasina 116.
14. Ibid., pasina 53.
15. The Apostolic Fathers, tohi 4, Robert Grant, 1966, pasina 63.
16. The Ante-Nicene Fathers, tohi I, ʼu pasina 46, 47; Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, John McClintock pea mo James Strong, toe ta e Baker Book House Co., 1981, tohi IV, ʼu pasina 490 ki te 493; The Catholic Encyclopedia, 1910, tohi VII, ʼu pasina 644 ki te 647.
17. Tohi ʼa Polycarpe ki te kau Filipe, kapite XII.
18. The Ante-Nicene Fathers, pasina 33.
19. Hermas, Ko te Pasteur, 43, 8; 5, 2.
20. Ibid., 89, 2.
21. Early Christian Doctrines, J. Kelly, tuʼa lua ʼaenī ʼo tona ta, 1960, ʼu pasina 94, 95.