Ko Te Utu ʼa Te Keletiate ʼi Afelika

KO TE fakaʼamu ʼa Charles Lavigerie ʼaē ko te fakaliliu ia Aleselia ko he “puleʼaga faka kilisitiano” ko he meʼa ia neʼe mole hoko. Ia ʼaho nei, ko te 99 ki te 100 ʼo te hahaʼi ʼo Aleselia ʼe nātou mahometa, pea ko te keletiate neʼe liliu ʼo vaivai ʼi te ʼu potu lalahi ʼo te potu tokelau ʼo Afelika. Kae koteā te ʼui ia ki te faʼahi fenua ʼaē kei toe?

Koʼeni te ʼui ʼa Hubert Kane, ʼi te Hisitolia fakanounou ʼo te misio faka kilisitiano ʼi te malamanei (fakapilitānia), “ko te lotu faka kilisitiano neʼe lahi tana fakamaliu ʼi Afelika ʼo laka age ia mo kapau ʼe fakatahiʼi te tiers monde”. Kae, ko te ʼu hahaʼi ʼaē neʼe maliu ko he ʼu kilisitiano moʼoni koa? Ko Hubert Kane neʼe ina fakamoʼoni te fahaʼi ʼaenī “ko te tuʼutāmaki lahi ʼa te ’Ēkelesia ʼo Afelika ʼe ko te fio ʼa te tui faka kilisitiano pea mo te ʼu fakakaukau ʼo feiā ai mo te ʼu gāue fakapagani”. Pea ko te kupuʼi palalau “ ’Ēkelesia ʼo Afelika” ko he higoa ia ʼe hāla tona toʼo. Koteʼuhi ʼe lauʼi afe ia te ʼu ’Ēkelesia ʼo Afelika, ʼo tahi ʼalu pe mo tana faʼahiga tauhi. Koteā tona tupuʼaga?

Te to ʼo te maveuveu

Ko te ʼu fua ʼo te maveuveu neʼe tupu ia ʼi muʼa ʼo te folau ʼa te kau misionea ki Afelika. Neʼe ko te Sosiete misionea ʼo Lonitoni ʼaē neʼe ina maʼu te ʼu hahaʼi ʼo te ʼu ʼēkelesia kehekehe, pea neʼe hoko ai te ʼu fihi ʼo ʼuhiga mo te ʼu akonaki ʼi te ʼu misionea lolotoga tonatou folau ki tanatou ʼu koga meʼa ʼaē neʼe kua fakahinoʼi age. Kae neʼe ʼāsili te ʼu fihi ʼaia, ʼi tanatou aʼu ki ʼonatou ʼu nofoʼaga.

ʼI tana tohi Te kau misionea faka kilisitiano pea mo te fakatupu ʼo te Rhodésie ʼo te potu tokelau 1880-1924 (fakafalani), neʼe ʼui e te polofesea ko Robert Rotberg “ko te kau misionea neʼe kovi tanatou fefihiʼaki ʼo fai ai ki ʼonatou ʼu pule, ʼo nātou tau situʼa ki tanatou ʼuhiga ʼaē ko te faka mafola ʼo te evaselio. (...) ʼE mahalo neʼe ko te kau misionea neʼe lahi tonatou temi ʼo feiā mo tonatou mālohi ʼaē neʼe nātou fakaʼaoga ki tanatou ʼu fihi ʼo faitohi ʼo laka age ia ʼi tanatou faiga ʼaē ki te fakamaliu hahaʼi”.

Ko ʼihi lakaga, ko te ʼu fihi ʼa te kau misionea neʼe tau iku ki te ʼu fefihiʼaki ʼi te ʼu misio. Ko te ʼu misio katolika pea mo polotesita neʼe nātou faka au pe ko ai ʼaē ʼe laka age ʼi tana ʼu hahaʼi kua maliu. Ko te aga maveuveu ʼaia neʼe toe fakaʼiloga pe foki ʼi te ʼu hahaʼi ʼaē neʼe kua maliu. ʼAki te temi ko te hahaʼi ʼo Afelika ʼe lauʼi miliona neʼe nātou lītuʼa ki te ʼu ’Ēkelesia faka misionea ʼaia kae nātou fakatuʼutuʼu tanatou ʼu ’Ēkelesia ʼa nātou totonu.

Neʼe tohi e Hubert Kane, “ko te ʼu ’Ēkelesia Afelika ʼaē ʼe faʼitaliha ʼe maʼu ʼi te potu fuli ʼo Afelika (...) ʼO fakatahiʼi fuli ʼaia ʼe maʼu ai te fitu afe kūtuga ʼe makehe ʼi te kautahi ʼaia”. Ko te ʼu fihi ʼa te kau misionea ʼo feiā mo te ʼu fihi ʼa te ʼu faʼahiga tui neʼe mole gata ʼaki pe te tupuʼaga ʼo te maveuveu ʼaia. ʼI tana tohi Te kau misionea (fakapilitānia), ko Geoffrey Moorhouse neʼe ina fakamahino mai ʼe ʼi ai te tahi tupuʼaga “ ʼo te mavete ʼo te lanu uli mai te ʼu ʼēkelesia ʼo te kau misionea: neʼe nātou fakafeagai ki te tuʼulaga māʼoluga ʼo te lanu papalagi”.

Ko te kau kilisitiano peʼe ko he kau papalagi siosio lanu?

ʼE fakamoʼoni e Hubert Kane, “ko te kau misionea neʼe ia nātou te fia māʼoluga”. “ ʼE ʼui ʼe nātou ko te lotu faka kilisitiano ʼe tonu ke ʼalu tahi mo te faʼahiga maʼuli faka eulopa pea mo mulimuli ki te takitaki faka eulopa”, ko te ʼui ʼaia ʼa te tagata ko Adrian Hastings ʼi tana tohi Te lotu faka kilisitiano faka afelika (fakapilitānia).

Neʼe ko te manatu ʼaia neʼe maʼu e te takitaki faka misionea falani ko Charles Lavigerie. Neʼe toe maʼu pe foki te manatu ʼaia e John Philip, ʼaē ko te pule lahi ʼo te misio ʼo te Sosiete misionea ʼo Lonitoni ʼi Afelika ʼo te potu toga. Neʼe fēnei te fakalakilaki ʼa te tagata ʼaia ʼi te taʼu 1828 “ko tamatou ʼu misionea ʼe nātou faka mafola atu te ʼu ʼuhiga fakapilitānia, te ʼu aga fakapilitānia, pea mo te Fenua fakapilitānia. Ko he potu pe ʼe fai ki ai te gāue ʼa te kau misionea ʼaē ko te fakamaliu hahaʼi ʼi te ʼu telepi ʼaē kei nofo ʼi te maʼuli ʼāfea, ko te ʼu fakakaukau mo te ʼu fakatuʼutuʼu ʼaē ʼe feagai ki te puleʼaga faka koloniale ʼe gata ia; ko tanatou fakalogo ki te koloni ʼe hikihiki aipe ʼaki te ʼu faʼahiga meʼa kua fakatuʼutuʼu; (...) ko te gaohi koloā, te sosiete faʼu meʼa pea mo te gāue kele kua kakekake ke muʼa; pea ko te tagata fuli pe ia nātou kua tafoki moʼoni ki te lotu (...) kua liliu ko te kaumeʼa ʼo te puleʼaga faka koloniale”.

Neʼe ko he meʼa fakapuna’maʼuli koa ki te ʼu puleʼaga eulopa ia te lahi ʼo te fakaʼaoga ʼo te kau misionea ki te mafola faka koloniale? Kae ʼo ʼuhiga mo nātou, ko te kau misionea kua tali lelei ia nātou ʼi te ʼu fenua ʼo Afelika ʼaē ko te ʼu koloni. Ohage ko tanatou tala ʼi te talaga faka misionea ʼo te malamanei ʼi te taʼu 1910 ʼi Edimbourg: “ ʼE mole pe feala ke fakakeheʼi mai te gāue ʼa te kau misionea ʼi te gāue ʼa te puleʼaga.”

Takitaki ohage ko he ʼu hau ʼi Afelika

Moʼo fakahā tonatou tuʼulaga pule, ko te kau misionea neʼe tau falala ki te solia faka koloniale. Ko ʼihi kolo ʼi te ʼu tafaʼaki ʼo te fenua, neʼe tau holoʼi e te solia tai ʼo Pilitania koteʼuhi ko te ʼu hahaʼi ʼo te kolo ʼaia neʼe nātou fakafisi ki te pule ʼa te kau misionea. ʼI te taʼu 1898, ko Dennis Kemp ko te misionea metotisi ʼi Afelika ʼo te potu hihifo, neʼe ina fakahā “tana tui moʼoni ʼaē ko te solia uta pilitania ʼo feiā mo te solia tai ʼe fakaʼaoga e te ʼAtua ʼi te temi nei moʼo fakahoko ʼo tona finegalo”.

ʼI te kua fakatuʼutuʼu ia nātou totonu, ko te kau misionea neʼe nātou tau toʼo te tuʼulaga pule ʼo te ʼu telepi. Neʼe tohi fēnei e te polofesea ko Rotberg, “ko te kau misionea mai Lonitoni neʼe nātou tau fakaʼaoga te mālohi moʼo fakatuʼu ʼanatou ʼu lao faka teokalatike. Pea ko te meʼa ʼaē neʼe nātou fakaʼaoga ʼo hā ai tonatou loto fehiʼa neʼe ko te cikoti, ko te huipi neʼe fai ʼaki te kiliʼi hippopotame. ʼAki te meʼa ʼaia, ko te kau Afelika neʼe haha nātou ki he kiʼi meʼa noa pe”. Koʼeni te fakatokaga ʼa David Lamb ʼi tana tohi Ko te kau Afelika (fakapilitānia), “ko te tagata Afelika neʼe tafoki neʼe ina manatuʼi ko te misionea anglican ʼi Ouganda ʼe ʼiloa ʼi te higoa ʼaē ko Bwana Botri neʼe tau hifo mai tona akonakiʼaga lolotoga te toʼotoʼaga ʼo haha te hahaʼi afelika ʼaē ʼe tau hāla mai”.

Ko te misionea ko James Mackay neʼe puna’maʼuli ʼi te taʼi aga ʼaia pea neʼe tagi ki te ʼu pule ʼo te Sosiete misionea ʼo Lonitoni. Neʼe ina fai te fakatokaga ʼaenī “mole ʼui ke sioʼi te hahaʼi ʼaē ʼe lanu hina ko he hahaʼi ʼe nātou ʼaumai te logo lelei ʼo te ʼofa ʼo te ʼAtua, kae kua ʼiloa ia mātou pea kua matakuʼi ia mātou”.

Te ʼu tau faka malamanei

Koʼeni te fakahā ʼa te tohi Te kau misionea (fakapilitānia), “lolotoga te sēkulō e tahi tupu, neʼe akonaki fakamālohi age ki te kau Afelika, ʼo fakamālohiʼi age, ko te tau pea mo te ʼu faʼahiga aga fuli ʼe pipiki ki te faʼahi ʼaia ʼe mole hona fua pea ʼe ko he meʼa ʼe kovi”. Kae ʼi te taʼu 1914, ko te ʼUluaki Tau faka malamanei neʼe malaga ʼi te ʼu fenua ʼo Eulopa ʼaē ʼe nātou ʼui ko nātou ko te kau kilisitiano.

“Ko te kau misionea ʼo te fenua kehekehe neʼe nātou manatu ʼe ʼi ai tonatou pikipikiga ʼo ʼuhiga mo te Tau Lahi ʼaia”, ko te fakamahino ʼaia ʼa Moorhouse. ʼI te kua fakalainoa ʼo nātou, ko te kau misionea neʼe nātou uga te hahaʼi Afelika ʼaē kua maliu ki tanatou tui ke nātou kau ki te tau. Ko ʼihi misionea neʼe nātou fekauʼi ʼihi hahaʼi Afelika ke nātou ʼolo ki te tau. ʼI tana tohi Te ʼu hisitolia ʼo te ʼu misio faka kilisitiano (fakapilitānia), ko te polofesea ko Stephen Neill neʼe ina fakahā te fakaʼiloga ʼo te tau: “Ko te ʼu puleʼaga eulopa, ʼaki tanatou ʼu kalaga ko nātou ʼaē ʼe nātou maʼu ʼāteaina pe te tui faka kilisitiano pea mo te poto ʼo te maʼuli sivilisasio neʼe nātou feleleʼi ohage he ʼu kivi pea ʼaki te maveuveu ʼo te fakakaukau ki te tau ʼaē ʼo tupu ai te faka masisiva faka ekonomike pea mo te puli noa ʼo te mālohi.” Neʼe fēnei te hoko atu ʼa Neill “ko te Lua Tau faka malamanei neʼe ina haga ʼo fakahoko te ʼu meʼa ʼaē neʼe kua kamata ʼi te ʼUluaki Tau faka malamanei. Ko te ʼu faʼahi ʼo te ʼu aga ʼaē neʼe holi ki ai ia Eulopa neʼe ʼiloga ia ko he kākā; kua fakatā te keletiate ki he fagana. Neʼe mole kei feala he palalau ki te ‘eulopa faka kilisitiano’.”

ʼE mahino, ko te ʼāteaina ʼa te lanu ʼuli neʼe hikihiki ai ʼi te hili ʼo te ʼUluaki Tau faka malamanei. ʼE feafeaʼi ki te hahaʼi Afelika ʼaē kua nātou kau ki te ʼu ’Ēkelesia ʼo te keletiate? Neʼe akoʼi age koa kia nātou te moʼoni mai te Tohi-Tapu?

Ko te ʼu akonaki ʼa te kau Afelika mai tanatou ʼu kui

Ko te kau misionea ʼo te keletiate neʼe nātou tauteaʼi te ʼu gāue faka lotu Afelika, ohage la ko te ʼahiʼahi ki te ʼu hahaʼi faifakalauʼakau moʼo faka lotolelei tanatou ʼu kui ʼaē kua mamate. ʼI te moʼi temi pe ʼaia, ko te kau misionea ʼe nātou fakahā ko te hahaʼi fuli ʼe ʼi ai tonatou laumālie ʼe tuputupua. Ko te kau misionea ʼe nātou fakamālohiʼi ke fai he tauhi kia Malia pea mo te ʼu “Sagato”. Ko tanatou ʼu akonaki ʼaia ʼe nātou fakamoʼoni te ʼu tauhi faka afelika ʼaē ko tanatou ʼu kui kua mamate ʼe maʼuʼuli. ʼE toe feiā pe foki, ʼo ʼuhiga mo te tauhi ki te ʼu fakatātā faka lotu, ohage la ko te koluse, ko te kau misionea ʼaē neʼe nātou tuku ki te kau Afelika he fakamoʼoni ko te fakaʼoaga ʼo te ʼu amulettes ko he faka ʼuhiga ʼo he hāofaki mai te ʼu laumālie kovi.

Ko te polofesea Baëta neʼe ina fakamahino ʼi tana tohi Te lotu faka kilisitiano ʼi Afelika tolopikale (fakapilitānia): “ ʼE feala ki te kau Afelika ke nātou hiva ʼaki tonatou loto katoa ʼi te ʼu ʼēkelesia, ‘ ʼe mole hoku tahi tauʼaga, ko te ʼAtua pe’, kae ʼe ina haga tau mau pe ia he amulette ia ia, peʼe feala hana hu mai te ’Ēkelesia ʼo hagatonu ki te fafine peʼe ko te tagata faifakalauʼakau ʼaē ʼe tau ʼalu ki ai, ʼaki te manatu ʼaē ʼe mole lakahāla mo he lao ʼo te ʼAtua.” — Vakaʼi ia Teutalonome 18:​10-12 pea mo 1 Soane 5:21.

Tokolahi te kau misionea neʼe nātou ʼui ki te kau Afelika ko ʼanatou ʼu kui pagani ʼe lolotoga mamahi nei ʼi te ano ʼo te afi pea ʼe ko he meʼa ʼe hoko anai kia nātou mo kapau ʼe mole nātou tali te ʼu akonaki ʼa te kau misionea. Kae ko te akonaki ʼo te ʼu mamahi heʼegata ʼe fakafeagai ki te fakatuʼutuʼu ʼa te Tohi-Tapu ʼaē ʼe faiga mālohi e te kau misionea ke nātou fakaliliu ki te ʼu lea ʼo Afelika. — Senesi 3:19; Selemia 19:5; Loma 6:23.

Ko te Tohi-Tapu ʼe ina fakahā ko te tagata agahala ʼe mate ia, pea ko te “hahaʼi kua mamate (...) ʼe mole kei nātou ʼiloʼi he meʼa e tahi”. (Tagata Tānaki 9:​5, 10; Esekiele 18:4.) ʼI te mole feala ki te hahaʼi Afelika ke nātou logo ki te moʼoni ʼo te Tohi-Tapu, ʼe tuku anai kia nātou te fealagia ʼaē ʼo te “toe fakatuʼuake mai te mate ʼo te hahaʼi agatonu pea mo te hahaʼi heʼeagatonu”. (Gāue 24:15.) Ko te hahaʼi ʼaē ka fakatuʼuake ʼe akoʼi anai e nātou te ʼu fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua ʼo ʼuhiga pea mo te hāofaki. Koia, kapau ʼe nātou tali fakalelei te ʼofa ʼo te ʼAtua, ʼe fakapale anai nātou ʼaki te maʼuli heʼegata ʼi te palatiso fakakelekele. — Pesalemo 37:29; Luka 23:43; Soane 3:16.

Neʼe mole ʼui ke haga te keletiate ʼo faka ako ki te hahaʼi Afelika te ʼu moʼoni faka tohi-tapu fakatalakitupua, kae neʼe ina haga ʼo taki nātou ki te hāla ʼaki te ʼu akonaki loi pea mo te ʼu malualoi faka lotu. ʼE mahino ia, neʼe ko te gāue ʼaē neʼe fai e te kau misionea ʼo te keletiate ʼi te ʼu fenua ʼo Afelika ʼaē kua puleʼi ʼe mole ʼi ai hona fakamoʼoni ʼi te Tohi-Tapu. Kailoa ia, ko Sesu neʼe ina ʼui ko tona Puleʼaga “ ʼe mole kau ia ʼi te mālama ʼaenī” pea ko tana ʼu tisipulo moʼoni ʼe “mole kau ki te malamanei”. (Soane 15:19; 18:36.) Ko te ʼu ʼuluaki kilisitiano neʼe ko te kau fakafofoga ʼa Sesu Kilisito, kae neʼe mole ko he kau fakafofoga ʼo te ʼu puleʼaga ʼo te mālama. — 2 Kolonito 5:20.

Koia, ko te utu ʼo te gāue ʼa te keletiate ʼi Afelika ʼi tona ʼu faʼahi fuli, neʼe mole ko he meʼa fakafiafia ia, heʼe fakaʼiloga ʼaki te ʼu maveuveu fakamanavahe, te loto mahalohalo, pea mo te “fio ʼa te tui faka kilisitiano pea mo te ʼu gāue ʼo feiā mo te ʼu fakakaukau fakapagani”. Ko te agamālohi ʼe lahi tona fakaʼiloga ʼi te ʼu koga meʼa ʼo Afelika, “ ʼe ʼui ai ko te ʼu hahaʼi kilisitiano”, ʼe fakahā ai ʼe mole ʼalu tahi ia pea mo te ʼu akonaki ʼa te “ ʼAliki ʼo te tokalelei”. (Isaia 9:6.) Ko te fua ʼa te gāue ʼa te keletiate ʼi Afelika ʼe fakahā ʼaki ai ʼe fakafeagai ia ki te ʼu palalau ʼa Sesu ʼo ʼuhiga mo tana ʼu tisipulo moʼoni. ʼI tana faikole ki tana Tāmai ʼe ʼi selo, ko Sesu neʼe ina kole “ke nātou liliu ʼo haohaoa ʼi te logo tahi, ke ʼiloʼi e te malamanei neʼe ke fekauʼi mai ʼau”. — Soane 17:​20, 23; 1 Kolonito 1:10.

ʼE faka ʼuhiga koa ko te ʼu gāue fuli ʼa te kau misionea ʼi Afelika ʼe hāla? Kailoa. ʼE talanoa anai ʼi te ʼu alatike ʼaē ʼe kamata ʼi te pasina 10 ki te fua lelei ʼo te gāue faka misionea ʼo te tui faka kilisitiano moʼoni ʼi Afelika pea mo te potu fuli ʼo te malamanei.

[Paki ʼo te pasina 6]

Ko te ʼu pule misionea ʼo te sēkulō kua hili, ohage ko John Philip, neʼe nātou ʼui ko te sivilisasio eulopa pea mo te tui faka kilisitiano faka eulopa e tahi pe pea ʼe tuʼu maʼu.

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Cape Archives M450

[Paki ʼo te pasina 7]

Ko te ʼu misionea ʼo te keletiate neʼe nātou lagolago ki te ʼu tauhi ʼāfea ʼo Afelika ʼaki te faka mafola ʼo te ʼu akonaki ʼe mole ko he ʼu akonaki faka tohi-tapu, ohage ko te akonaki ʼo te tuputupua ʼo te laumālie.

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Courtesy Africana Museum, Johannesburg