He Koʼe Koa ʼe Mole Lelei Te Manako Ki Te Falā?

NEʼE fakahaʼele e Paulo pea mo Malia te fale fakatau meʼa ʼi te koga meʼa masiva ʼo Afelikaa. Neʼe lahi tana falā he neʼe gāue ʼi te po mo te ʼaho. Kua feala leva ke nekenekea ia Malia ʼi tana kua maʼu tona foʼi fale ʼe tapuke ai tana ʼu meʼa neʼe totogi kovi. Pea kia Paulo, neʼe taka ʼi te motokā totogi kovi.

ʼI te tahi ʼaho neʼe fakaōvi te kūtuga ʼe fakafeagai ki te puleʼaga kia Paulo. Neʼe nātou kole age te meʼa ʼaenī: “ ʼE mātou loto ke ke foaki ʼi te māhina fuli te [10 000 CFP] moʼo lagolago ki te meʼa ʼaē ʼe mātou tagi kiai.” Ko Paulo pea mo Malia neʼe mole nā fia kau ki te ʼu fihi faka politike, pea neʼe nā lototoʼa ʼo fakafisi ki tanatou kole. ʼI tanā mole fia lagolago ki he meʼa faka politike, neʼe nātou mahalohalo ʼe nā maʼu te tokoni faka paʼaga mai te Puleʼaga. ʼI te tahi fakaʼosi vāhaʼa, ʼi tanā mavae ʼi te kolo, neʼe kaihaʼa tonā fale koloā pea neʼe tutu tonā ʼapi matalelei feiā aipe mo tanā motokā.

ʼE ko he meʼa fakaʼofaʼofa neʼe hoko, kae koteā tatatou maʼu mai te fakamatala ʼaia? ʼE tokolahi ia nātou ʼaē neʼe nātou gāue kinakina ke nātou maʼu koloā ʼe mole lava hanatou hāo ʼi honatou kaihaʼa, kae koteā te ʼui ki te temi ka haʼu? He koʼe koa ʼe ʼui e te Tohi-Tapu ko “nātou ʼaē ʼe faiga ʼaupito ke maʼu koloā ʼe nātou to ki te fakahalaʼi, pea mo te ʼu holi fakavale ki te ʼu meʼa noa pea mo popo, ʼaē ʼe ina taki te hahaʼi ki te mate pea mo te masiva”? — 1 Timoteo 6:9.

Ko he manatu fakapotopoto ʼo ʼuhiga mo te falā

ʼE ʼui e te Tohi-Tapu, ko te kilisitiano moʼoni ʼe tonu ke tokaga ki te ʼu meʼa ʼe ʼaoga kia te ia pea mo tona famili. ʼE feala pe ke faigataʼa te faʼahi ʼaia ʼuhi ko te mole maʼu ʼo he gāue peʼe ko he mahaki. Pea tahi ʼaē, ko te kilisitiano ʼaē ʼe mole tokaga ki te ʼu meʼa ʼo tona famili “ ʼe fakafisi ia ki te tui pea ʼe kovi age ia ʼi he tagata ʼe mole tui”. — 1 Timoteo 5:8.

ʼI ʼihi kolo, ʼe maʼuʼuli te hahaʼi ki te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou maʼu ʼi tanatou gāue kele, ʼo nātou to totonu tanatou ʼu meʼa kai pea mo fakaili tanatou ʼu fagaʼi manu. Ko ʼihi ʼaē ʼe nātou fakaʼaogaʼi he kiʼi falā, ʼe nātou maʼu te ʼu meʼa ʼe ʼaoga tāfito ki te maʼuli ʼi hanatou fakatau he ʼu meʼa pea mo fai he ʼu gāue. Kae, moʼo maʼu māhani he meʼa kai maʼa tonatou famili, ʼe nātou fai te ʼu faʼahiga gāue kehekehe ʼaē ʼe maʼu ai he falā. ʼE nātou fakaʼaoga te falā ʼaia ʼe nātou maʼu moʼo totogi te meʼa kai pea mo ʼihi age meʼa moʼo fakafimālie ki te maʼuli ʼo tonatou famili. Pea tahi foki, ʼe feala ki te falā ke ina taupau nātou ʼi te ʼu temi faigataʼa. Ohage la, ʼe ʼaoga moʼo totogi he ʼu faitoʼo peʼe moʼo fakatokatoka te ʼu meʼa ʼo te loto fale. Koia ʼaē ʼe ʼui ai e te Tohi-Tapu “ko te falā ʼe ʼaoga moʼo taupau” pea ko te falā “ ʼaē ʼe tali lelei kia meʼa fuli”. — Tagata Tānaki 7:12; 10:19.

ʼI te fakahoko ʼaē e te falā ʼo te ʼu meʼa ʼe lahi, ʼe ʼi ai te manatu hāla ki tona mālohi ʼe feala ke fakatupu tuʼutāmaki. ʼE tonu ke mahino te kilisitiano ʼe ʼi ai ʼihi age ʼu meʼa ʼe maʼuhiga tāfito ʼi te ʼu meʼa ʼaia. Ohage la, ʼe fakatatau e te Tohi-Tapu te maʼuhiga ʼo te falā ki te poto faka malamanei, ʼi tana ʼui ʼaenī: “Ko te poto ʼe ʼaoga moʼo taupau ohage ko te falā ʼe ʼaoga ki te taupau; kae ko te maʼuhiga ʼo te malama, heʼe ko te poto ʼe ina taupau ia nātou ʼaē ʼe nātou maʼu te faʼahi ʼaia.” (Tagata Tānaki 7:12). ʼE feafeaʼi te maʼuhiga age ʼo te poto faka lotu ʼi te falā?

ʼE tou maʼu te ako mai te meʼa neʼe hoko ʼi muʼa

Ko te ʼu meʼa neʼe hoko ʼi Selusalemi ʼi te taʼu 66 ʼo totatou temi ʼe ko he fakatā ia ki te maʼuhiga age ʼo te poto faka lotu ʼi te falā. ʼI tanatou tekeʼi te ʼohofi ʼa te kautau loma, ko te kau Sutea ʼi Selusalemi neʼe nātou manatu ko te temi lelei ʼaē ki te ʼu fakatuʼutuʼu fakakoloa. Neʼe nātou kamata gaohi tanatou paʼaga moʼo fakaʼiloga tonatou ʼāteaina foʼou kua nātou toe maʼu. Neʼe nātou tuki ʼanatou ʼu kiʼi foʼi piesi ki te lea faka hepeleo ʼaki te ʼu kupu ʼaē “Ki te ʼāteaina ʼo Sione” pea “Selusalemi ko te Maʼoniʼoni”. ʼI te taʼu fuli pe, ʼe nātou tuki te ʼu kiʼi foʼi piesi foʼou ʼaki te ʼu kupu ʼaē “taʼu lua”, “taʼu tolu”, pea “taʼu fā”. Neʼe toe maʼu pe foki e te kau hahaʼi kumi meʼa ʼāfea te ʼu kiʼi foʼi piesi ʼe mole faʼa lahi ʼe tuʼu ai te kupu ʼaenī, “taʼu nima”, ʼe tautonu mo te taʼu 70 ʼo totatou temi. Neʼe fakaʼaogaʼi koa e te kau kilisitiano Sutea te paʼaga foʼou faka sutea ʼaia ohage ko he fakaʼiloga ʼo he ʼāteaina loaloaga?

Kailoa. Koteʼuhi neʼe nātou taupau maʼu te ʼu palalau poto ʼo tonatou Pule. Neʼe fakakikite e Sesu te ʼohofi ʼo Selusalemi e te kau Loma ʼi te taʼu 66 ʼo totatou temi. Neʼe ina tokoniʼi tana kau tisipulo ʼo ʼuhiga mo te temi ʼaē ka hoko ai te faʼahi ʼaia, ʼe tonu anai ke nātou ‘mavae mai te lotolotoiga ʼo Selusalemi’. (Luka 21:20-22.) ʼE fakamoʼoni e te Hisitolia ʼo ʼuhiga mo te kau kilisitiano sutea neʼe nātou fakalogo ki te fakatotonu ʼaia. ʼE ʼiloga mai, neʼe nātou tuku fakalelei ʼonatou ʼu kele, ʼonatou ʼu koloā, pea mo ʼihi age pe ʼu meʼa koteʼuhi neʼe nātou mavae ʼi Selusalemi. Hili ki ai taʼu e fā, neʼe toe liliu mai te kautau loma pea mo nātou maumauʼi te kolo.

Neʼe ʼui e te tagata fai hisitolia ko Josèphe neʼe sio mata ki te meʼa ʼaia, “neʼe ʼi ai te toe tukuʼaga aulo ʼi te kolo”. Kae, neʼe mole feala pe la ki he toe paʼaga ke ina hāofaki Selusalemi mai te hoge, ‘neʼe ʼaʼasili’ pea mo ina “maumauʼi te ʼu hahaʼi fuli ʼi te atu loto fale pea mo te ʼu famili”. Ko ʼihi neʼe nātou folo te ʼu piesi aulo pea neʼe nātou feholaki ʼi te kolo. Kae neʼe matematehi nātou e ʼonatou ʼu fili, ʼaē neʼe nātou avahi ʼonatou ʼu fatu moʼo toʼo te paʼaga ʼaē ʼi loto. ʼE fakamatalatala e Josèphe, “neʼe fakatupu tuʼutāmaki pe ki he tahi ʼe maʼu meʼa hana nofo ʼi te kolo peʼe ʼi hana mavae ʼi ai; ʼuhi ʼaē neʼe faka ʼuhigaʼi te taʼi tagata ʼaia ʼe ko he tagata ʼe hola ʼi tona maʼua ki te puleʼaga ʼaē neʼe tokolahi ai te ʼu tagata neʼe mamate ʼi hanatou fia fakahāo tanatou falā.

Neʼe mole heʼeki hili ki ai māhina e ono ʼi tona ʼohofi e te kau Loma, neʼe faka ʼauha ia Selusalemi, pea neʼe ko te tokotahi miliona tupu neʼe mamate ʼi te pakupaku, ʼi te ʼu taʼi mahaki, pea mo te hele. Tokolahi neʼe fakakiviʼi e te manako ki te falā, pea mo tuku nātou ki te faka ʼauha pea mo te fakaʼofaʼofa, kae ko te maʼuliʼi ʼo te ʼu palalau poto neʼe faka fealagia ki te kau kilisitiano Sutea ke nātou hāo mai te tuʼutāmaki ʼaia.

ʼE mole ko te meʼa pe ʼaia e tahi ʼi te Hisitolia ʼaē neʼe haga ai te falā ʼo tuku te hahaʼi ki te faigataʼa. ʼE feala ke liliu ko he pule fakamataku ia te manako ki te falā (Mateo 6:24)! Koia, ʼe feala pe foki ke ina toe kaihaʼa mo tokotou manuʼia ʼi te temi nei.

Ko te ʼu lelei ʼe mole feala ke totogi e te falā

Ko te holi fakavale ke liliu ʼo maʼu koloā ʼe feala ke ina fufū ʼihi age ʼu koloā ʼe mole fakamaʼua ki he falāʼia ʼaupito. Ohage la, ko te felogoi fakafiafia faka famili, feiā mo he ʼu kaumeʼa moʼoni, pea mo he ʼu meʼa ʼofa māhani, pea mo te takoto fakaofoofo ʼo te laʼā, ko he afā fakaofoofo, ko he lagi ʼe fetuʼuʼia, ko he ʼu faigaoʼi ʼa te ʼu manu, peʼe ko he ʼu fisiʼi teu pea mo te ʼu fuʼu ʼakau ʼi he vao matuʼa ʼe haohaoa.

ʼIo, ko ʼihi hahaʼi maʼu meʼa ʼe maʼu pe tonatou temi moʼo fakafiafia ʼi te ʼu lelei ʼaē neʼe tou talanoa ki ai ʼi ʼoluga, kae tokolahi ia nātou ʼaia ʼe lahi tanatou tokakaga ki te fakatuputupu ʼo ʼonatou koloā. Kae māʼia pe la tanatou ʼu koloā ʼaia ʼe mole pe la nātou maʼu te fīmālie. Ko te meʼa ʼaia ʼe fakapuna’maʼuli ki te kau hahaʼi popoto ʼo te temi nei. “ ʼE feafeaʼi hatatou fakamatala te ʼu tuʼutāmaki pea mo te ʼu lotomamahi ʼa te hahaʼi ʼi tanatou kua maʼu te ʼu meʼa neʼe nātou faiga mālohi ke nātou maʼu?” ko te fehuʼi ʼaia ʼa Thomas Wiseman ʼi tana tohi Ko te falā pea mo te manatu vale — ko te ako ʼo te mānumānu.

Ko te meʼa e tahi ʼe feala ke ina faʼao te manuʼia ʼa he tagata maʼu koloā, ko tana mole ʼiloʼi ʼaē pe ko ai tona ʼu kaumeʼa moʼoni. Neʼe ʼiloʼi e te hau maʼu koloā ko Salomone “ka lahi te ʼu meʼa ʼe lelei, ko nātou ʼaē ʼe nātou kai ki ai ʼe toe hahaʼi mo nātou”. (Tagata Tānaki 5:11.) Tokolahi te hahaʼi maʼu meʼa ʼe nātou toe mamahi ʼi tanatou fia taupau peʼe mo fia hikihiki te ʼaluʼaga ʼo tonatou ʼu koloā. Ko te meʼa ʼaia ʼe ina tau faʼao nātou mai te moe fīmālie. ʼE fakamatala fēnei e te Tohi-Tapu: “ ʼE moe fīmālie ia ia ʼaē ʼe tauhi, peʼe veliveli peʼe lahi tana kai; kae ko te mahu ʼo ia ʼaē ʼe koloaʼia ʼe mole ina tuku noaʼi ia ke moe.” — Tagata Tānaki 5:12.

Ko te manako ki te falā ʼe feala ke fakatupu kovi ki te felogoi ʼa te famili pea mo te ʼu kaumeʼa, koteʼuhi ʼe feala ke ina uga he tahi ki he ʼu gaohi meʼa faka kākā pea mo fakapō. Ko nātou ʼaē ʼe nātou manako ki te falā ʼe nātou mafuli ki te gaoʼi. Ko he meʼa fakaʼofaʼofa hatatou fakatokagaʼi ʼaē ko te holi mālohi ki te gaoʼi ʼe tuku te tokolahi ki te ʼu maʼua. Neʼe ʼui e te tōketā ʼo te mahaki ʼulu ʼi te potu toga ʼo Afelika, “mokā nātou ʼomai kia ʼau, [ia nātou ʼaē ʼe nātou holi mālohi ki te gaoʼi] ʼe mole kei feala honatou fetogi, ʼe mole kei hanatou gāue, hanatou matani gāue, honatou ʼapi, pea kua liaki nātou ʼe ʼonatou famili”. ʼE ko he moʼoni te fakatokaga ʼaenī ʼa te Tohi-Tapu: “Ko te ʼu gāue agatonu ʼa te tagata ʼe ina maʼu anai te ʼu tapuakina lahi, kae ko ʼaē ʼe fia koloaʼia fakavilivili ʼe lākahala anai ia.” — Tāʼaga Lea 28:20.

“ ʼE ina fai moʼoni tona ʼu kapakau (...) pea ʼe lele ia”

Ko te tahi tupuʼaga ʼaē ko te manako ki te falā ʼe faka tuʼutāmaki heʼe ko te ʼu puleʼaga fakatagata neʼe mole nātou lava gāueʼi tāfito peʼe mo taupau maʼu te fakaʼaluʼalu lelei ʼo te falā ʼi te malamanei; pea neʼe mole nātou lava tāʼofi te ʼu lakilisi, feiā aipe mo te ʼu hifo ʼo te fakaʼaluʼalu ʼo te falā. Ko te kākā, ko te kaihaʼa, pea mo te hiki ʼo te totogi ʼo te ʼu meʼa, ʼe nātou fakaʼiloga lelei te moʼoni ʼo te ʼu palalau fakamanava ʼaenī: “ ʼAua naʼa ke gāue kinakina ke ke maʼu te koloā. Situʼa ki tou poto totonu. Neʼe ke fai koa he meʼa ke tokagaʼi e tou ʼu mata te faʼahi ʼaia, kae ʼe mole hona ʼuhiga? Koteʼuhi ʼe ina fai moʼoni tona ʼu kapakau ohage ko ʼaē ʼo te akuila pea ʼe lele ia ki te lagi.” — Tāʼaga Lea 23:4, 5.

Ko te hiki ʼo te totogi ʼo te ʼu meʼa. ʼE mole maʼu pe te fihifihia ʼaia ʼi te ʼu fenua masisiva. ʼI te kamata ʼo te sēkulō ʼaenī, neʼe tuputupu te hiki ʼo te totogi ʼo te ʼu meʼa ʼaē neʼe to ʼi te ʼu puleʼaga maʼu koloā ʼo te potu loto ʼo te Eulopa. Ohage la, ʼi muʼa ʼo te ʼUluaki Tau faka malamanei, ko te mark (ko te falā ʼo Siamani) neʼe teitei tatau mo te shilling (ko te falā ʼo Pilitania), mo te franc (ko te falā ʼo Falani), peʼe ko te lire (ko te falā ʼo Italia). Hili ki ai taʼu e hogofulu, ko te shilling, pea mo te franc feiā aipe mo te lire kua teʼiteʼi tatau ki te mark e 1 000 000 000 000. Neʼe koteā te ikuʼaga ʼo te hiki ʼo te totogi ʼo te ʼu meʼa ʼaia ki te ʼu sosiete ʼaē ʼe haʼele lelei? ʼE tala e Adam Fergusson ʼi tana tohi Ka mate te falā (fakapilitānia): “Kapau ʼe tou fakatokagaʼi te meʼa neʼe hoko ʼi te ʼu taʼu 1920 ki te ʼu Puleʼaga ʼo Siamani pea mo Otilisia-Hukalia ʼi tanā ʼosi lāva, [ko te haʼele kovi ʼo te falā] ʼe ina toe fakatupu aipe te holi fakavale ki te ʼu koloā, pea mo te gāue mālohi pea mo te malaʼia, pea mo te fehiʼa ʼo mole feala ki he sosiete hana hāo haohaoa mai ai.”

ʼI te taʼu 1923, neʼe toe faka maʼuhigaʼi e Siamani tana falā ʼi tana toʼo te ʼu selo e 12 koteʼuhi ke liliu te ʼu marks ʼāfea e 1 000 000 000 000 ko te mark foʼou. Ko te meʼa foʼou neʼe ina tāʼofi te hiki ʼo te totogi ʼo te ʼu meʼa, kae neʼe ʼi ai pe foki ʼihi ʼona ʼu ikuʼaga kovi. ʼE fakamatala fēnei e Fergusson: “Ko te toe fakatuʼu ʼo te ʼuhiga ʼo te falā, ʼaē neʼe fakatupu ʼaki te puli ʼa te ʼu fale paʼaga ʼe lauʼi afe, pea mo ina kakaʼi te ʼu miliona ʼo tanatou ʼu maʼuliʼaga, pea mo pulihi te ʼu ʼamanaki ʼa te hahaʼi ʼe lauʼi miliona tupu, neʼe ina faka ʼui te totogi ʼe mamafa age ia ʼi te totogi neʼe tonu ke totogi e te malamanei katoa.” ʼE mahalo ia, ko te ‘totogi mamafa’ ʼaē neʼe manatu ki ai Fergusson, neʼe ko te hake ʼo te nasi pea mo te Lua Tau faka malamanei.

ʼI tanatou kua mahino ʼaē neʼe mole tokoniʼi ʼe ʼonatou ʼu fale paʼaga te ʼu hahaʼi ʼi te ʼu temi ʼaē, ʼe tonu ko he valoki maʼuhiga anai ki te ʼu temi tuʼania ʼaenī faka ekonomike ʼo te malamanei katoa. Ko te ʼAlo ʼo te ʼAtua neʼe ina valoki totonu, ko te paʼaga ʼe puli anai ia, ʼaē neʼe ko he meʼa ia neʼe tuʼa lahi hona hoko (Luka 16:9). Kae ko te faka ʼauha lahi ʼo te paʼaga ʼe hoko anai ʼi te temi ʼaē ka haga ai Sehova ʼAtua ʼo tauteaʼi te mālama agakovi ʼaenī. “Ko te ʼu meʼa maʼuhiga ʼe mole ʼi ai anai honatou ʼaoga ʼi te ʼaho ʼo te hāūhāū, kae ko te faitotonu, ʼaē, ʼe ina hāofaki anai ia mai te mate.” — Tāʼaga Lea 11:4.

Koia, ko te meʼa ʼaē ʼe maʼuhiga, ke tou tahi faiga takitokotahi ke tou taupau he aga ʼe faitotonu mo ʼotatou ʼu kaumeʼa moʼoni, ʼaē ko Sehova ʼAtua pea mo Sesu Kilisito!

Te matapuna ʼo te manuʼia heʼegata

Ko Paulo pea mo Malia ʼaē neʼe kua tou talanoa ki ai, neʼe ko te ʼu Fakamoʼoni ʼa Sehova. Neʼe fualoa tanā kau ki te gāue pionie katoa. Kae, ko tonā holi ʼaē ke nā koloaʼia neʼe uga ai leva nāua ke nā mole kei kau ki te ʼu fono ʼo te kokelekasio faka kilisitiano, pea mo tuku tanā faka mafola ʼi te minisitelio. Kae kua nā ʼaʼala nei ʼi te faʼahi fakalaumālie. Neʼe ʼui e Malia ʼi tona ʼosi kaihaʼa pea mo maumauʼi tona ʼapi, ʼo fēnei: “Kua feala ke ʼau mahino ʼi te temi nei ʼe ko haku agavale ʼo taku fakaʼaoga toku temi pea mo toku mālohi ki te meʼa neʼe feala noa pe ke pulihi ʼi te ʼu kiʼi minuta.” ʼE ko he meʼa lelei, heʼe ko te taumatuʼa ʼaia neʼe nā maʼu he ako ia muʼa ʼo he maui kovi ʼo te ʼaluʼaga ʼaia. ʼIo, ko he toe mamahi ʼe feala ke fai e te manako ki te falā, ʼe ina faʼao ia te felogoi ʼa he tahi mo Sehova ʼAtua pea mo Sesu Kilisito. Ka na ʼaua la te ʼu kaumeʼa ʼaia, ko te ʼamanaki fea ʼe tou maʼu anai ke tou maʼuʼuli ʼi te ʼu faʼahiga meʼa ʼo te tuʼu ʼaenī pea ke tou kau ki te mālama foʼou faitotonu? — Mateo 6:19-21, 31-34; 2 Petelo 3:13.

Koia, ʼaua naʼa koutou tuʼania peʼe koutou maʼu meʼa peʼe masisiva, koutou taupau ia koutou totonu mai te manako ki te falā. Koutou gāue ke koutou maʼu pea mo taupau te toe koloā lahi: ko he aga ʼe leleiʼia e Sehova ʼAtua. ʼE feala ke koutou fai te faʼahi ʼaia ʼi hakotou tokagaʼi tāfito te fakaafe maʼuhiga ʼaenī: “Ko te laumālie pea mo te fafine ʼohoana ʼe nā ʼui tuʼumaʼu: ‘Haʼu!’ Pea ko ia ʼaē ʼe logo ke ina ʼui: ‘Haʼu!’ Pea ko ʼaē ʼe fia ʼinu ke haʼu; pea ko ʼaē ʼe ina loto ki ai ke ina toʼo te vai ʼo te maʼuli ʼaē ʼe mole totogi.” — Fakahā 22:17.

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Paki ʼo te pasina 8, 9]

Ko te ʼu faʼahi lua ʼo te foʼi piesi neʼe tuki lolotoga ʼo te fakafeagai ʼa te kau Sutea ʼaki te kupu ʼaē “taʼu lua”.

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.