Ko Te Tagata Tā Tohi Neʼe Ina Tuku Tana Fakaʼiloga

KUA koutou fia kumi koa he koga tohi ʼi te Tohi-Tapu, kae ʼe mole kei koutou manatuʼi peʼe tuʼu ʼifea? Kae, ʼaki pe takotou manatuʼi he kupu e tahi, neʼe koutou lava ʼo maʼu ʼaki takotou fakaʼaogaʼi te tānakiʼaga faka Tohi-Tapu. Peʼe lagi neʼe kua koutou kau ki he fono faka Kilisitiano ʼe fakatahi ai te ʼu lauʼi teau hahaʼi, peʼe ko te ʼu lauʼi afe hahaʼi, neʼe ko he meʼa faigafua kia nātou te maʼu ʼo te kogaʼi tohi ʼi tanatou ʼu Tohi-Tapu ke nātou lau, hili pe te ʼu kiʼi sekonita ʼi tona ʼosi tala ifo.

ʼI te ʼu ʼaluga ʼaia e lua, ʼe ʼi ai tokotou maʼua ki te tagata e lagi ʼe mole koutou ʼiloʼi lelei. Neʼe ina faka faigafua takotou ako faka Tohi-Tapu, pea neʼe ina toe fai foki te gāue ʼaoga ʼi tana faiga ʼaē ke koutou maʼu he ʼu Tohi-Tapu ʼe totonu. Neʼe ina toe fakalotoʼi foki te tokolahi ʼo ʼuhiga mo te faʼahiga tā ʼo te ʼu Tohi-Tapu.

Ko te tagata ʼaia ko Robert Estienne.a Neʼe ko te tagata tā tohi, pea neʼe ko te foha ʼo te tagata tā tohi, ʼi Palesi, ʼi Falani, lagi ʼi te kamataʼaga ʼo te 16 sēkulō. Neʼe ko te temi ʼo te La Renaissance pea mo te temi ʼo te La Réforme. Neʼe liliu ai te masini tā tohi ko te puleʼaki ʼaia moʼo fakahā ʼo te La Renaissance pea mo te temi ʼo te La Réforme. Ko Henri Estienne, te tāmai ʼa Robert, neʼe ko te tagata tā tohi ʼiloa, neʼe ina tā te ʼu tohi neʼe lelei ʼaupito ʼi te temi ʼo te La Renaissance. Neʼe ina tā te ʼu tohi ʼo te ʼu faleako pea mo te ʼu tohi faka Tohi-Tapu ki te ʼu Univelesitē ʼo Palesi pea mo tana faleako faka teolosia—ʼaē ko te La Sorbonne.

Kae tou fakatokagaʼi muʼa tona foha, ia Robert Estienne. ʼE mole tou ʼiloʼi lelei pe neʼe feafeaʼi tana ako. Kae, talu mai tana kei veliveli, neʼe poto lelei ʼi te lea faka Latina pea neʼe ina toe ako foki mo te faka Keleka pea mo te faka Hepeleo. Neʼe ina ako ʼi tana tāmai te gāue ʼaē ko te tā tohi. ʼI te temi ʼaē neʼe ina fetogi ai tana tāmai ʼi te tā tohi ʼi te taʼu 1526, neʼe kua ʼiloa ia Robert Estienne ʼe ko te tagata poto ʼi te ʼu lekula māʼoluga ʼo te ʼu lea. Logope neʼe ina fai te ʼu tohi moʼo fakatonutonuʼi ʼo te ʼu tohi faka Latina pea mo ʼihi tohi ako, ko te meʼa ʼaē neʼe manako ʼuluaki kiai pea ʼe mole feala he fakafifihi kiai, neʼe ko te Tohi-Tapu. ʼI tana holi ʼaē ke ina fai maʼa te Tohi-Tapu faka Latina te meʼa ʼaē neʼe kua fai ki te ʼu tohi faka Latina ʼāfea, neʼe fakatuʼutuʼu e Estienne ke ina toe fakatuʼu ke tatau ʼosi mo te ʼu ʼuluaki tohi ʼo te nima sēkulō ʼaē ʼo te Tohi-Tapu faka Latina, ko te La Vulgate ʼa Jérôme.

Ko He Vulgate Kua Fakamaʼa

Neʼe fakaliliu e Jérôme te Vulgate mai te faka Hepeleo pea mo te faka Keleka ʼuluaki ʼo te Tohi-Tapu, kae ʼi te temi ʼo Estienne, neʼe kua hili te ʼu taʼu ʼe lauʼi afe ki te ʼosi ʼo te fakaliliu ʼo te Vulgate. Neʼe lahi te ʼu hala pea mo te ʼu fetogi neʼe maʼu ai, ʼuhi ko te ʼu hahaʼi kehekehe ʼaē neʼe nātou hiki te Vulgate. Tahi ʼaē meʼa, ʼi te lolotoga ʼo te Moyen-Âge, ko te ʼu folafola ʼo te Tohi-Tapu ʼaē ʼe haʼu mai te ʼAtua neʼe liliu ia ko he tohi ʼe fakamatala ai te ʼu fagana ʼo te temi ʼaia, mo te ʼu kogaʼi tohi kua fakamatalatala, pea mo te ʼu meʼa hala neʼe hilifaki kiai. ʼI te ʼaluʼaga ʼo te kua lahi ʼo te fio ʼo te ʼu meʼa ʼaia mo te ʼu koga ʼo te Tohi-Tapu, neʼe kua kamata tali ia ohage ko he ʼu meʼa neʼe tohi ʼaki te takitaki e te laumālie.

Moʼo toʼo ʼo te ʼu meʼa fuli ʼaē neʼe mole tuʼu ʼi te ʼu ʼuluaki tohi, neʼe fakaʼaogaʼi e Estienne te faʼahiga fai ʼaē ko te sivi ʼo he meʼa neʼe tohi ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi ki te ako ʼo te ʼu tohi ʼāfea. Neʼe ina kumi te ʼu tohi ʼaē neʼe hiki nima ʼaē kua ʼāfea pea mo lelei ʼaupito, ʼaē neʼe kei maʼu ʼi te temi ʼaia. ʼI te ʼu fale tohi pea mo te ʼu tafaʼaki ʼo Palesi pea mo te ʼu koga meʼa ohage ko Évreux et Soissons, pea neʼe ina maʼu ai te ʼatu ʼu tohi ʼāfea neʼe hiki nima, pea neʼe ʼi ai mo te tohi lagi ko te tohi talu mai te ono sēkulō. Neʼe fakatatau fakalelei e Estienne te ʼu koga tohi faka Latina kehekehe, te ʼu vaega fuli, ʼo ina fili pe te ʼu koga ʼaē ʼe hage ʼe feala ke fai he fakatafito kiai. Ko te gāue ʼaē neʼe iku kiai, te Tohi-Tapu ʼa Estienne, neʼe ʼuluaki tā ʼi te taʼu 1528 pea neʼe ko he faʼahi maʼuhiga ʼaia ʼo ʼuhiga mo te fakamaʼa ʼo te totonu ʼo te ʼu koga tohi ʼo te Tohi-Tapu. Neʼe muli mai te tahi ʼu tā tohi neʼe lelei age leva tona fai. Neʼe ʼi ai te ʼu hahaʼi ʼi muʼa atu neʼe nātou faigaʼi ke nātou fakatonutonuʼi te Vulgate, kae ko te tohi ʼa Estienne neʼe ko te ʼuluaki tā tohi ʼaia neʼe maʼu ai he tānakiʼaga ʼo he ʼu manatu, ohage ko he ʼu nota ʼi te ʼu lalo pasina, neʼe ʼaoga ki te ako ʼo he koga ʼo te tohi. ʼI te ʼu tafaʼaki ʼo te ʼu pasina, neʼe fakahā e Estienne neʼe ina toʼo ʼihi kogaʼi tohi neʼe hage neʼe fakatupu lotolotolua peʼe neʼe ina fakahā te ʼu faʼahi ʼaē neʼe feala ai ke ina ʼai ai he faʼahiga fakaliliu pe ko he faʼahiga kupuʼi palalau. Neʼe ina toe tohi foki mo te ʼu haʼuʼaga ʼo te ʼu tohi ʼaia neʼe hiki nima ʼaē neʼe fealagia ai kia ia ke ina fai te ʼu fakatonutonu ʼaia.

Neʼe lahi te tahi ʼu koga neʼe ʼai e Estienne neʼe hage ko he ʼu meʼa foʼou ki te 16 sēkulō. Neʼe ina fakakeheʼi te ʼu tohi ʼaē ʼe mole haʼu mai te ʼAtua pea mo te Folafola ʼa te ʼAtua. Neʼe ina ʼai te tohi ʼo te ʼu Gāue ke hoa ki te ʼu Evaselio pea ke tuʼu ʼi muʼa ʼo te ʼu tohi ʼa Paulo. ʼI ʼoluga ʼo te ʼu pasina fuli, neʼe fakatuʼu he kiʼi kupu tāfito moʼo tokoni ki te kau lautohi ke nātou maʼu te ʼu vaega ʼaē ʼe nātou loto kiai. Neʼe ko te ʼuluaki faʼifaʼitaki ʼaia ʼo te meʼa ʼe fakahigoaʼi māhani ʼi te temi nei ko te en-tête. Neʼe mole fakaʼaogaʼi e Estienne te ʼu mataʼi tohi faka Gothique, ʼaē ko te faʼahiga mataʼi tohi mai Siamani, kae neʼe kau ʼi te hahaʼi ʼaē neʼe nātou ʼuluaki tā te Tohi-Tapu katoa ʼaki te faʼahiga mataʼi tohi ʼaē ʼe fakaʼaoga ʼi te temi nei ʼaē ʼe maʼamaʼa pea mo faigafua tona lau. Neʼe ina toe ʼai foki mo te ʼu nota moʼo fai he ʼu kumi pea mo te ʼu nota ʼe fakamahino ai te ʼu kupu, moʼo tokoni ki te fakamahinohino ʼo ʼihi vaega.

Tokolahi te kau tama ʼaliki pea mo te kau ʼaliki lotu ʼe maʼu tuʼulaga neʼe nātou leleiʼia te Tohi-Tapu ʼa Estienne, koteʼuhi neʼe lelei age ia ʼi te tahi ʼu tā tohi ʼo te Vulgate. ʼO ʼuhiga mo te matalelei, mo te lelei ʼo tana gāue, pea mo tona ʼaoga, neʼe liliu tana tohi ko he motele, ʼo mole tuai pea faʼifaʼitakiʼi ʼi te Eulopa katoa.

Ko Te Tagata Tā Tohi ʼa Te Hau

“Kua ke mamata ki he tagata faiva ʼi tana gāue? ʼE tuʼu anai ia ia muʼa ʼo te ʼu hau,” ko te ʼui ʼaia ʼa te Tāʼaga Lea 22:29. Ko te gāue faiva foʼou ʼaia ʼa Estienne pea mo tana poto lelei ʼi te ʼu lea neʼe fakatokagaʼi ia e François 1, ko te hau ʼo Falani. Neʼe liliu ai ia Estienne ko te tagata tā tohi ʼa te hau ki te faka Latina, mo te faka Hepeleo, pea mo te faka Keleka. ʼO ʼuhiga mo te potu ʼaia, neʼe tā e Estienne te meʼa ʼaē ʼe kei lau ʼi te temi nei, pea ʼe kau ʼi te gāue matalelei ʼo te tā tohi ʼo Falani. ʼI te taʼu 1539 neʼe ina kamata fai te ʼuluaki Tohi-Tapu katoa pea mo lelei ʼaupito ʼi te lea faka Hepeleo, ʼaē neʼe tā ʼi Falani. ʼI te taʼu 1540 neʼe ina ʼai te ʼu paki ki tana Tohi-Tapu faka Latina. Kae, ʼo mole hage ko te fai paki ʼaē neʼe fai ʼi te Moyen-Âge ʼaē neʼe fakakaukauʼi feiā pe te ʼu meʼa faka Tohi-Tapu ʼaē neʼe hoko, neʼe ʼai ia e Estienne te ʼu paki ʼe fakatafito ki te ʼu fakamoʼoni ʼe maʼu mai te alekeolosia peʼe ko te ʼu fua pea mo te ʼu fakamatalatala ʼaē ʼe maʼu ʼi te Tohi-Tapu totonu. Ko te ʼu tā ʼaia ʼi te papa fai paki neʼe fakamatalatala lelei ai te talanoa ohage ko te aleka ʼo te fuakava, te ʼu teu ʼa te pelepitelo lahi, mo te tapenakulo pea mo te fale lotu ʼa Salomone.

ʼAki tana fakaʼaogaʼi te meʼa moʼo tā ʼaki te lea faka Keleka ʼaē neʼe ina fakaʼui moʼo tā ʼaki te ʼu tohi ʼa te hau, neʼe fakatuʼutuʼu ai e Estienne ke ina fai te ʼuluaki tā ʼo te ʼu tohi faka Keleka faka Kilisitiano. Logope ko te ʼu ʼuluaki tā e lua ʼo te tohi faka Keleka ʼa Estienne neʼe mole faʼa lelei age ia ʼi te tā tohi ʼa Desiderius Erasme, ʼi te tolu tā tohi ʼo te taʼu 1550, neʼe hilifaki e Estienne te fakatatau ʼo te ʼu tohi pea mo te ʼu nota ʼo te ʼu kumi mai te ʼu tohi e 15 neʼe hiki nima, ʼo kau kiai mo te Codex Bezae pea mo te Tohi-Tapu ʼo te Septante. Ko te tā tohi ʼaia ʼa Estienne neʼe lahi ʼaupito tona tali e te hahaʼi, pea ki muli age neʼe liliu ia ko te fakatafito ki te meʼa ʼaē ʼe higoa ko te Textus Receptus, peʼe ko te Tohi Kua Tali e Te Tokolahi, ʼaia neʼe lahi te ʼu fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu neʼe fakatafito kiai, ʼo kau kiai te Tohi-Tapu ʼa te Roi Jacques ʼo te taʼu 1611.

ʼE Fakafeagai Te La Sorbonne Ki Te Réforme

ʼAki te ʼu manatu ʼa Luther pea mo ʼihi neʼe nātou fakatuʼu te lotu faka Polotesita ʼi te Eulopa katoa, neʼe faigaʼi e te ’Ēkelesia Katolika ke ina puleʼi te faʼahiga manatu ʼa te hahaʼi ʼo nātou vakavakaʼi pe koteā te ʼu tohi ʼaē ʼe nātou lau. ʼI te ʼaho 15 ʼo Sūnio ʼo te taʼu 1520, neʼe fakatuʼu e te Tuʼi Tapu ko Léon 10 te lao ʼe ina fakatotonu ai ke ʼaua naʼa tā he tohi ʼe tuʼu ai “ko he meʼa ʼe fakafeagai ki te ʼu akonaki ʼa te ’Ēkelesia,” peʼe fakatau he tohi feiā, peʼe lau ʼi he fenua Katolika pea neʼe ina fakaʼui ai ki te kau pule fakamālama ke nātou fakamālohiʼi te lao ʼaia ki te ʼu potu fenua ʼaē ʼe nātou pule kiai. ʼI Pilitania, neʼe tuku e te Hau ko Henry 8 te gāue ʼaia ʼaē ko te pule fakamālohi ki te ʼēpikopō Katolika ko Cuthbert Tunstall. Kae, ʼi te koga lahi ʼo te Eulopa, ko te pule tāfito ki te ʼu meʼa ʼaē ʼo ʼuhiga mo te ʼu akonaki, ʼaē ʼe hoa tona tuʼulaga ki ʼaē ʼo te tuʼi tapu, neʼe ko te Faculté ʼa te kau tagata teolosia ʼi te Univelesitē ʼo Palesi—ʼaē ko te La Sorbonne.

Ko te La Sorbonne neʼe ko te fakahoko palalau ʼaia ʼo te ʼu akonaki ʼa te lotu Katolika. Lolotoga te ʼu sēkulō neʼe faka ʼuhiga te La Sorbonne ohage ko te kaupā ʼaia ʼo te tui faka Katolika. Ko te kau tagata sivi ʼo te La Sorbonne neʼe nātou fakafeagai ki te ʼu tā tohi fuli ʼo te ʼu sivi ʼo te ʼu meʼa ʼaē neʼe tohi pea mo te ʼu fakaliliu tohi fuli ʼo te Vulgate ki te ʼu lea ʼa te hahaʼi, ʼo ʼui maʼa nātou, ʼe mole gata ʼaki pe tona “mole ʼaoga ki te ʼēkelesia kae ʼe fakatupu tuʼutāmaki.” Neʼe mole fakapuna’maʼuli te faʼahi ʼaia, koteʼuhi neʼe ko te temi ʼaia ʼaē neʼe fakahā ai e nātou ʼaē neʼe nātou fakatuʼu te lotu faka Polotesita tanatou loto mahalohalo ʼo ʼuhiga mo te ʼu akonaki ʼa te ʼēkelesia, mo te ʼu toʼotoʼoga, pea mo te ʼu talatisio ʼaē ʼe mole fakatafito ki te Tohi-Tapu. Kae, tokolahi te kau tagata teolosia ʼi te La Sorbonne ʼe lahi age tanatou faka maʼuhigaʼi te ʼu akonaki taputapu ʼa te ʼēkelesia ʼi he fakaliliu ʼe totonu ʼo te Tohi-Tapu. Neʼe ʼui fēnei e te tagata teolosia: “Kehe pe ke tuʼu te ʼu akonaki, pea ʼe hage leva te Tohi-Tapu ko he esafotasi ʼe vete mokā kua ʼosi fakatuʼu te kaupā.” Tokolahi ia nātou ʼe nātou kau ki te Faculté neʼe mole nātou mālama ki te faka Hepeleo pea mo te faka Keleka, kae neʼe nātou fehihiʼa ki te ʼu ako ʼa Estienne pea mo ʼihi hahaʼi ʼo te La Renaissance ʼaē neʼe nātou kumi te ʼu ʼuhiga totonu ʼo te ʼu kupu ʼaē ʼe fakaʼaogaʼi ʼi te Tohi-Tapu. Neʼe hoko ai mo te ʼui ʼa te polofesea ʼo te La Sorbonne “ko te faka mafola ʼo te mālama ki te faka Keleka pea mo te faka Hepeleo ʼe fakatupu ʼaki anai he pulinoa ʼo te ʼu lotu fuli.”

ʼE ʼOhofi e Te La Sorbonne

Logope ko te ʼu ʼuluaki tā tohi ʼo te Vulgate ʼa Estienne neʼe vakaʼi e te ʼu tagata sivi ʼo te Faculté, kae neʼe mole hāo ia mai te ʼu fakafifihi. ʼI muʼa atu ʼo te 13 sēkulō, neʼe taupau fakalelei te Vulgate ohage ko te Tohi-Tapu ʼaia ʼe fakagafua ʼi te Univelesitē, pea ki te manatu ʼa te hahaʼi tokolahi ʼe mole feala ke hala te tohi ʼaia. Neʼe hoko ai pe la mo te tauteaʼi e te Faculté te tagata neʼe fakaʼapaʼapa ki ai te hahaʼi pea mo poto ko Erasme ʼo ʼuhiga mo tana gāueʼi te Vulgate. Neʼe hoko te faʼahi ʼaia, koteʼuhi ki ʼihi neʼe mole ko he aga fakaʼapaʼapa ke gaohi e he tagata fakalogo te tohi ʼaē neʼe kua fakagafua.

Neʼe lagi ko te ʼu nota ʼa Estienne ʼi te ʼu tapaʼi tohi ʼaē neʼe tuʼaniaʼi tāfito e te kau tagata fai teolosia. Neʼe fakatupu e te ʼu nota ʼaia te mahalohalo ʼo ʼuhiga mo te moʼoni ʼo te koga tohi ʼo te Vulgate. Ko te loto ʼa Estienne ke ina fakamālamaʼi ʼihi kogaʼi tohi, neʼe fakatupu ai he tukugakoviʼi ʼo ia ʼo ʼui ʼe ina faigaʼi mālohi ke hū ki te faʼahi ʼo te teolosia. Neʼe mole ina tali ia te ʼu tukugakoviʼi ʼaia, ʼo ina lau ko tana ʼu nota neʼe ko he ʼu kiʼi fakamatala fakanounou pe ia peʼe ko he ʼu fakamahino pe ia. Ohage la, ko tana nota ia Senesi 37:35 neʼe fakamahino ai ko te kupu “ ʼifeli” [ʼi te faka Latina, infernum] neʼe mole feala ke mahino ohage ko he koga meʼa ʼe tauteaʼi ai te kau agakovi. Neʼe tukugakoviʼi ia ia e te Faculté ʼo ʼui neʼe fakafisi ki te tui ʼaē ki te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi pea mo te feala ʼaē ke hūfaki te hahaʼi e te kau “sagato.”

Kae, neʼe maʼu e Estienne te agalelei pea mo te puipui ʼa te hau. Neʼe fakahā e te hau ko François 1 tana tokaga lahi ki te ʼu ako ʼo te La Renaissance, tāfito ki te gāue ʼa Estienne. ʼE fakamatala, neʼe ʼaʼahi e François 1 ia Estienne ʼi te tahi lakaga pea neʼe fakatalitali lelei pe kae lolotoga fai e Estienne te ʼu fakatonutonuʼi fakaʼosi ʼo te koga tohi. ʼAki te lagolago ʼa te hau, neʼe fakafeagai ia Estienne ki te La Sorbonne.

ʼE Tapuʼi e Te Kau Tagata Fai Teolosia Tana ʼu Tohi-Tapu

Kae ʼi te taʼu 1545, ko te ʼu meʼa neʼe hoko neʼe nātou fakatupu te ʼita lahi ʼo te Faculté ʼo te La Sorbonne, kia Estienne. ʼI tanatou sisio ʼaē ki te lelei ʼe nātou maʼu ʼaki tanatou fakatahi ʼo fakafeagai kia nātou ʼaē ʼe nātou fakatuʼu te lotu faka Polotesita, neʼe ʼio ʼuluaki te ʼu univelesitē Katolika ʼo Cologne (ʼi Siamani), mo ʼaē ʼo Louvain (ʼi Pelesike), pea mo ʼaē ʼo Palesi ke nātou gāue tahi ki te tāʼofi ʼo te ʼu akonaki ʼaē ʼe mole pipiki ki te ʼu manatu ʼāfea ʼo te ʼēkelesia. ʼI te faitohi ʼa te kau tagata fai teolosia ʼo te Univelesitē ʼo Louvain ki te La Sorbonne ʼo nātou fakahā tanatou punamaʼuli ʼaē ʼi te mole tuʼu ʼo te ʼu Tohi-Tapu ʼa Estienne ʼi te lisi ʼa Palesi ʼo te ʼu tohi ʼaē ʼe tapuʼi, neʼe loiʼi age e te La Sorbonne ka na neʼe kua nātou sio kiai ka na ʼaua la kua nātou ʼosi tapuʼi. Ko nātou ʼaē neʼe fakafeagai kia Estienne ʼaē ʼe nātou kau ʼi te Faculté, kua nātou loto falala ko te pule ʼaē kua fakatahiʼi ʼo te ʼu Facultés ʼo Louvain pea mo ʼaē ʼo Palesi, ʼe feʼauga anai moʼo fakalotoʼi ʼo François 1 ʼo ʼuhiga mo te ʼu hala ʼo tana tagata tā tohi.

Lolotoga te temi ʼaia, ʼi te fakahā age ki ai te ʼu fakatuʼutuʼu ʼo tona ʼu fili, neʼe muʼa te ʼaʼahi ʼa Estienne ki te hau. Neʼe tuku age e Estienne tana manatu ʼaē, kapau ʼe fakahā e te kau tagata fai teolosia he lisi ʼo te ʼu hala ʼaē neʼe nātou maʼu, ʼe hoki ina tali lelei anai ke tā te ʼu Tohi-Tapu ʼaia ʼaki te ʼu fakatonutonu ʼa te kau tagata fai teolosia ʼaia pea mo kau ia nātou ki te maʼu ʼo he falā ki te ʼu Tohi-Tapu fuli ʼaē ka fakatau. Ko te manatu ʼaia neʼe tali lelei e te hau. Neʼe ina fakaʼui ai kia Pierre du Chastel, tana tagata lautohi faka hau, ke tokaga ki te faʼahi ʼaia. ʼI ʼOketopeli 1546 neʼe faitohi te Faculté kia Du Chastel ʼo lāuga ʼo ʼuhiga mo te ʼu Tohi-Tapu ʼa Estienne neʼe ko he “meʼa kai maʼa nātou fuli ʼaē ʼe nātou fakafisi ki tatatou ʼu akonaki pea ʼe nātou lagolago ki te kau heletiko ʼaē ʼo te temi nei” pea neʼe fonu ai te ʼu hala ʼe tonu ke “toʼo katoa pea mo pulihi.” ʼI tana mole tui ki te potu ʼaia, neʼe fakatotonu e te hau totonu ki te Faculté ke ina fakahā te ʼu hala ke feala hanatou tā fakatahi mo te ʼu Tohi-Tapu ʼa Estienne. Neʼe nātou fakapapau ʼe nātou fai te faʼahi ʼaia, kae ʼi tona fakahagatonu neʼe nātou fai ia meʼa fuli ke ʼaua naʼa nātou fai he lisi ʼe fakamatalatala ai te ʼu hala ʼaē ʼe nātou lau.

ʼI Malesio ʼo te taʼu 1547 neʼe mate ia François 1, pea neʼe puli ai mo te kaugā tokoni ʼe mālohi ʼaupito ʼo Estienne moʼo fakafeagai ki te mālohi ʼo te La Sorbonne. ʼI te nofo ʼa Henry 2 ki te hekaʼaga faka hau, neʼe ina toe fakafoʼou te fakatotonu ʼo tana tāmai ke fakahā e te Faculté te hala. Kae ʼi tana fakatokagaʼi te fakaʼaogaʼi e te kau tama ʼaliki ʼo Siamani te Réforme moʼo lagolago ʼaki te ʼu manatu faka politike, neʼe mole kei faʼa tokaga ia Henry 2 ki te ʼu lelei peʼe ko te ʼu malaʼia ʼo te tagata tā tohi faka hau, kae tokaga ia ʼo tāʼofi maʼu ia Falani ʼi te lotu Katolika pea ke logo tahi ʼaki te takitaki ʼo tona hau foʼou. ʼI te ʼaho 10 ʼo Tesepeli ʼo te taʼu 1547, neʼe fakatotonu e te Fono Makehe ʼa te hau ke tapuʼi te fakatau ʼo te ʼu Tohi-Tapu ʼa Estienne ʼo kaku ki te fakahā e te Faculté tanatou lisi ʼaē ʼe tuʼu ai te ʼu hala.

ʼE Tukugakoviʼi Ko He Heletiko

ʼI te temi ʼaē ʼe kumi e te Faculté he puleʼaki ke ina ʼave ia Estienne ki te telepinale makehe ʼaē neʼe hoki fakatuʼu moʼo fakamāuʼi te kau heletiko. Neʼe mahino lelei ia Estienne ki te tuʼutāmaki ʼaē ʼe ʼamanaki ke tau mo ia. ʼI te ʼu taʼu e lua ʼaē neʼe faʼufaʼu ai, neʼe ʼiloa te telepinale ʼaia ko te chambre ardente, peʼe ko te “koga fale vela.” Ko te toko 60 neʼe ʼave ki te pou, ʼo kau ai te ʼu tagata tā tohi pea mo te ʼu tagata fakatau tohi neʼe tutu maʼuli ʼi te Place Maubert, ʼe tuʼu ōvi ki te ʼapi ʼo Estienne. Neʼe tuʼa lahi te hue ʼo te ʼapi ʼo Estienne, ko te kumi ʼo he meʼa moʼona tukugakoviʼi ʼaki. Neʼe fakafehuʼi te kau fakamoʼoni e toko 80 tupu. Neʼe fai te fakapapau ʼe maʼu anai te fakapale e te kau tagata maʼu logo, ko he vaega e tahi ʼi te fā ʼo te ʼu koloā ʼo Estienne, mo kapau ʼe feala ke fai he fakamoʼoni ko ia ko he heletiko. Kae, ko te ʼu fakamoʼoni pe neʼe nātou maʼu neʼe ko te tā fakahāhā e Estienne tana ʼu Tohi-Tapu.

Neʼe toe fakatotonu e te hau ke ʼavage te lisi ʼo te ʼu hala ʼaē ʼe maʼu e te Faculté ki te Fono Makehe ʼa te hau. Neʼe tali ki te hau e te Faculté, ʼaē ʼe mole puleʼi gafua, ‘ ʼe mole ko he agamāhani ʼa te kau tagata fai teolosia ke nātou tohi te ʼu tupuʼaga ʼo tanatou tauteaʼi he meʼa ohage ʼe heletiko kae ko te palalau ʼe feʼauga aipe, ʼaē ʼe tonu ke koutou faka tui kiai heʼe kapau koia ʼaia, pea ʼe loaloaga fau anai te ʼu meʼa ʼaē ʼe tonu ke tohi.’ Neʼe tali ai e Henry. Neʼe fakatuʼu te tapuʼi fakaʼosi. ʼO teitei pe ko te ʼu tohi faka Tohi-Tapu fuli ʼa Estienne ʼaē neʼe kua ina fai neʼe tapuʼi. Logope neʼe hāo ʼi te tutu maʼuli ʼi te Place Maubert, neʼe ina fakatotonu ai ke mavae ʼi Falani ʼuhi ko te ʼu ʼaluʼaga ʼaē kua tapuʼi katoa ai tana ʼu Tohi-Tapu pea mo tana tuʼania ʼaē he tahi ʼu fakakinakina ʼe fai age anai kia ia.

Te Tagata Tā Tohi ʼAē Neʼe Kapu

ʼI Novepeli ʼo te taʼu 1550, neʼe mavae ia Estienne ki Genève, ʼi Suisi. ʼI Falani, neʼe fakatuʼu e te Faculté ko he meʼa ʼe gafua te tā ʼo he Tohi-Tapu, gata pe ki te Vulgate. ʼI te temi ʼaē kua faʼifaʼitaliha te tā ʼo te meʼa ʼaē neʼe loto kiai, neʼe toe tā e Estienne tana “Tauhi Foʼou” faka Keleka ʼi te taʼu 1551, ʼaki te ʼu fakaliliu faka Tohi-Tapu e lua ʼi te faka Latina (ʼaē ʼo te Vulgate pea mo ʼaē ʼa Erasme) ʼo fakatuʼu fakatatau. Neʼe hoa atu ai ʼi te taʼu 1552, te fakaliliu faka Falani ʼo te ʼu Tohi faka Keleka ʼo fakatuʼu fakatatau mo te tohi faka Latina ʼa Erasme. ʼI te ʼu tā tohi ʼaia e lua, neʼe fai e Estienne tana fakatuʼutuʼu moʼo vaevae ʼo te ʼu tohi ʼo te Tohi-Tapu ʼaki te ʼu vaega kua fakaʼiloga ʼaki te ʼu numelo—ko te faʼahiga fai ʼaia ʼe fakaʼaogaʼi ʼi te temi nei ʼi te malamanei katoa. Logope neʼe faigaʼi e ʼihi he ʼu fakatuʼutuʼu kehekehe moʼo vaheʼi ʼaki te ʼu vaega, ko te faʼahiga fai ʼa Estienne neʼe liliu ko te meʼa ʼaē kua tali ʼi te temi nei. Ko tana Tohi-Tapu faka Falani ʼo te taʼu 1553 neʼe ko te ʼuluaki Tohi-Tapu katoa ʼaē ʼe maʼu ai te vaheʼi ʼaki te ʼu vaega.

Ko te ʼu tā tohi e lua ʼa Estienne ʼi te faka Latina ʼo te taʼu 1557 ʼe toe maʼuhiga pe foki, ʼuhi ko te fakaʼaogaʼi ʼo te huafa totonu ʼo te ʼAtua, ʼaē ko Sehova, ʼi te ʼu Tohi Faka Hepeleo katoa. ʼI te tapaʼi tohi ʼo te lua pesalemo, neʼe ina tohi ko te fetogi ʼo te Tetalakalame faka Hepeleo (יהוה) ʼaki te kupu ʼAdhonay neʼe tupu mai pe ia ʼi te mataku faka Sutea pea ʼe tonu ia ke līaki. ʼI te tā tohi ʼaia, neʼe fakaʼaogaʼi e Estienne te ʼu mataʼi tohi faka italique moʼo fakaʼiloga ʼaki te ʼu kupu faka Latina ʼaē neʼe hilifaki kiai moʼo fakakatoa ʼo te mahino ki te lea faka Hepeleo. Ko te faʼahiga fai ʼaia neʼe muliʼi ki muli age ʼi ʼihi Tohi-Tapu, ko he puleʼaki ia neʼe ina tautau fakatupu lākilua ki te kau lautohi ʼo te temi nei ʼaē kua māhani mo te fakaʼaogaʼi ʼi te temi ʼaenī ʼo te mataʼi tohi faka italique moʼo faka maʼuhigaʼi he puani.

ʼAki tana loto ʼaē ke ʼiloʼi e ʼihi te ʼu meʼa ʼaē neʼe ina ako, neʼe tuku katoa e Estienne tona maʼuli ki te tā ʼo te Tohi-Tapu. Ko nātou ʼaē ʼe nātou faka maʼuhigaʼi te Folafola ʼa te ʼAtua ʼe feala ke nātou fakafetaʼi ki tana ʼu faiga pea mo te gāue kinakina ʼa ʼihi ʼaē neʼe nātou faigaʼi, logope te ʼu faigataʼaʼia, ke hā te ʼu kupu ʼo te Tohi-Tapu ohage ko tona tohi ʼuluaki. Ko te fakatuʼutuʼu ʼaē neʼe nātou kamata ʼe kei hoholo pe ʼaki tatatou tuputupu ʼi te mālama ki te ʼu lea ʼāfea pea mo tatatou maʼu ʼihi tohi ʼāfea neʼe hiki nima ʼo te Folafola ʼa te ʼAtua ʼe ʼāfea ʼaupito pea mo totonu age. ʼI muʼa ʼo tona mate (ʼi te taʼu 1559), neʼe gāue ia Estienne ki te fakaliliu foʼou ʼo te ʼu Tohi Faka Keleka. Neʼe fehuʼi age kia ia: “Ko ai ka ina totogi anai? Ko ai ka ina lau anai?” Neʼe ina tali ʼaki he loto falala: ‘ ʼE ako anai e te tagata fuli pe ʼaē ʼe aga faka lotu.’

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Paki ʼo te pasina 10]

Ko te ʼu faiga ʼa Robert Estienne neʼe tokoni ki te ʼu taʼiake ʼo te kau ako ʼo te Tohi-Tapu

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Bibliothèque Nationale, Paris

[Paki ʼo te pasina 12]

Ko te ʼu paki ʼa Estienne ʼaē ʼe ʼaoga moʼo ako neʼe fai te ʼu faʼifaʼitaki kiai lolotoga te ʼu taʼiake

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Bibliothèque Nationale, Paris