Te Tohi-Tapu​—He Koʼe ʼe Kua Lahi Te ʼu Tohi-Tapu?

He koʼe ʼe kua lahi te ʼu fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu ia ʼaho nei? ʼE feala koa ki te ʼu fakaliliu foʼou ke tokoni atu peʼe ke faigataʼa ai takotou mahino ki te Tohi-Tapu? Ka kotou iloʼi te haʼuʼaga ʼo te ʼu fakaliliu ʼaia, ʼe feala ai ke tokoni atu ke kotou fakafuafua lelei te manatu ʼaia pe ʼe moʼoni.

Tou vakaʼi muʼa pe ko ai ʼae neʼe ina tohi te Tohi-Tapu pea neʼe fai ʼi te temi fea.

TE TOHI-TAPU ʼI TE KAMATA

Ko te Tohi-Tapu ʼe koga lua. Ko te ʼuluaki koga, ʼe maʼu ai tohi ʼe 39. Pea ʼe tuʼu ai te ʼu “folafola taputapu ʼa te ʼAtua.” (Loma 3:2) Neʼe takitaki e te ʼAtua te ʼu tagata agatonu ke natou tohi te ʼu tohi ʼaia ʼi he temi loaloaga. Neʼe teitei taʼu 1 100 tona tohi, mai te taʼu 1513 I.M.T.S.a ki te taʼu 443 I.M.T.S. Pea neʼe tohi tafito ʼi te lea Fakahepeleo. Koia ʼae ʼe higoa ai ko te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo. Pea ʼe toe fakahigoaʼi e te tokolahi ko te Tauhi ʼAfeā.

ʼI te lua koga, ʼe maʼu ai tohi ʼe 27 pea ʼe toe kau ki “te folafola ʼa te ʼAtua.” (1 Tesalonika 2:13) Neʼe takitaki e te ʼAtua te ʼu tisipulo agatonu ʼa Sesu Kilisito ke natou tohi te ʼu tohi ʼaia ʼi he temi nounou. Neʼe teitei taʼu 60 tona tohi, mai te taʼu 41 ki te taʼu 98 H.T.S.b Pea neʼe tohi tafito ʼi te lea Fakakeleka. Koia ʼae ʼe higoa ai ko te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka. Pea ʼe toe fakahigoaʼi e te tokolahi ko te Tauhi Foʼou.

Ka fakatahiʼi te ʼu tohi ʼaia ʼe 66, ʼe faʼufaʼu ʼaki te Tohi-Tapu katoa, ʼae ko te logo ʼa te ʼAtua ki te malamanei. Kae he koʼe neʼe toe vakaʼi ia te Tohi-Tapu? Koʼeni ʼona tupuʼaga tafito ʼe tolu.

• Ke feala ki te hahaʼi ke natou lau ia te Tohi-Tapu ʼi tanatou lea.

• Ke fetogi te ʼu hala ʼae neʼe fai ʼe natou ʼae neʼe natou hiki te Tohi-Tapu pea ke toe fakatuʼu te tohi ʼafeā.

• Ke feala ki te hahaʼi ke natou lau ʼi te lea ʼae ʼe natou palalauʼi ʼi te ʼaho fuli.

Tou vakaʼi pe neʼe fakaʼaogaʼi feafeaʼi te ʼu tupuʼaga ʼaia ki te ʼu ʼuluaki fakaliliu ʼe lua ʼo te Tohi-Tapu.

TE SEPTANTE

Teitei taʼu ʼe 300 ʼi muʼa ʼo te temi ʼo Sesu, neʼe kamata fakaliliu te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo e te ʼu tagata Sutea sivi Tohi-Tapu ki te lea Fakakeleka. Pea neʼe higoa te fakaliliu ʼaia ko te Septante. He koʼe neʼe fai te fakaliliu ʼaia? Ke tokoni ki te kau Sutea ʼae neʼe palalau ʼi te lea Fakakeleka kae mole ʼi te lea Fakahepeleo, ke natou fakaovi ki te ʼu “Tohi Taputapu.”—2 Timoteo 3:15.

Neʼe toe tokoni te Septante ki te toko lauʼi miliona hahaʼi ʼae neʼe mole Sutea, kae neʼe natou palalau ʼi te lea Fakakeleka ke natou iloʼi te ʼu akonaki ʼo te Tohi-Tapu. ʼO feafeaʼi? Neʼe ui fenei e te tagata faiako ko W. F. Howard: “Lolotoga te ʼuluaki sekulo, neʼe liliu te Septante ko te Tohi-Tapu ʼaia ʼa te Kokelekasio Fakakilisitiano pea neʼe fakaʼaogaʼi e te kau misionea ʼi te ʼu sinakoka ‘moʼo fakamoʼoni ʼaki ko Sesu ko te Mesia.’ ” (Gaue 17:3, 4; 20:20) Neʼe ui e te tagata sivi Tohi-Tapu ko F. F. Bruce, ko te tahi tupuʼaga la ʼaia ʼo te “mole kei fakamaʼuhigaʼi ʼo te Septante,” e te tokolahi ʼo te kau Sutea.

ʼAki te temi, ʼi te kua maʼu e te kau tisipulo ʼa Sesu te ʼu tohi ʼo te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano, neʼe natou fakatahiʼi leva mo te Septante te fakaliliu ʼo te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo, ʼo liliu ai ko te Tohi-Tapu katoa ʼae ʼe tou maʼu ia ʼaho nei.

TE VULGATE LATINE

Teitei taʼu ʼe 300 hili te fakakatoa ʼo te Tohi-Tapu, ko te tagata sivi Tohi-Tapu ko Jérôme neʼe ina fakaliliu te Tohi-Tapu ki te lea Fakalatina, ʼae neʼe higoa ko te Vulgate Latine. Neʼe kua ʼi ai pe te ʼu fakaliliu ʼi te Fakalatina. Kae he koʼe neʼe ʼaoga he tahi age fakaliliu? ʼE ui fenei ʼi te tohi The International Standard Bible Encyclopedia: Neʼe loto ia Jérôme ke fetogi “te ʼu hala, ke ʼai te ʼu kupu ʼae neʼe galo pea ke toʼo mo te ʼu kupu ʼae neʼe hilifaki ki ai.”

Neʼe lahi te ʼu hala feia neʼe fetogi e Jérôme. Kae ʼaki te temi, neʼe fai e te kau takitaki lotu ʼo te temi ʼaia he hala mamafa. Neʼe natou ui ko te Vulgate Latine ʼe ko te Tohi-Tapu pe ʼaia ʼe tahi ʼae ʼe tonu ke fakaʼaogaʼi pea neʼe hoko atu pe tanatou fakaʼaogaʼi lolotoga ni sekulo. Kae ko te Vulgate neʼe mole tokoni ia ki te hahaʼi ke natou mahino ki te Tohi-Tapu. Koteʼuhi ko te tokolahi neʼe mole natou mahino ki te Fakalatina.

NEʼE TOE LAHI AGE TE ʼU FAKALILIU

Lolotoga te ʼu temi ʼaia, ʼi te vaʼevaʼe nima sekulo H.T.S., neʼe toe fai e ʼihi te tahi ʼu fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu ohage la ko te Peshitta ʼi te lea Syriaque. Kae, neʼe ko te 14 sekulo ʼae neʼe hoki faigaʼi ai ke fakaliliu te Tohi-Tapu maʼa te tokolahi ʼi tanatou lea.

ʼI Pilitania ʼi te fakaʼosi ʼo te 14 sekulo, neʼe fakaliliu e John Wycliffe te Tohi-Tapu ki te lea Fakapilitania, ke feala ke lau e te hahaʼi ʼi he lea ʼe natou iloʼi pea ʼe mahino gafua. Hili ki ai he kiʼi temi, neʼe fakafealagia e Jean Gutenberg ki te ʼu tagata sivi Tohi-Tapu, ʼaki te ʼu masini ta tohi ke natou ta mo tufa he ʼu fakaliliu foʼou ʼo te Tohi-Tapu, ʼi te ʼu lea kehekehe ʼae neʼe palalauʼi e te hahaʼi ʼi te Eulopa katoa.

ʼI te kua lahi fau ʼo te ʼu fakaliliu Fakapilitania, neʼe valokiʼi ai e ʼihi te fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu ʼi he lea pe ʼe tahi. Neʼe tohi fenei e te tagata takitaki lotu ʼi te 18 sekulo ko John Lewis: “ ʼAki te temi ʼe fetogi te lea. Koia, ʼe tonu ai ke toe fakafoʼou te ʼu Fakaliliu ʼafeā ki te Lea ʼae ʼe fakaʼaogaʼi e te hahaʼi pea ʼe mahino ki ai tonatou taʼiake.”

Ia ʼaho nei, kua faigafua te gaue ʼa te kau tagata sivi Tohi-Tapu ʼi tanatou vakavakaʼi te ʼu fakaliliu ʼafeā. Koteʼuhi, kua natou mahino lelei ki te ʼu lea ʼafeā ʼo te Tohi-Tapu. Pea kua natou maʼu te ʼu koga tohi ʼafeā ʼo te Tohi-Tapu ʼae neʼe maʼu heʼeki faʼa fualoa ki ai. Koia, ʼaki te ʼu tokoni ʼaia, neʼe iloʼi lelei ai te ʼu ʼuluaki tohi ʼo te Tohi-Tapu.

Koia, ʼe ko he toe tapuakina lahi ʼe tou maʼu mai te ʼu fakaliliu foʼou ʼo te Tohi-Tapu. Kae ʼe tonu ke tou tokakaga ki ʼihi fakaliliu. Kae kapau, ko te ʼofa moʼoni ʼo te ʼAtua ʼae neʼe ina ʼekenaki te kau faifakaliliu ke natou fai he fakaliliu foʼou ʼo te Tohi-Tapu pea ʼe fua lelei ʼaupito anai tanatou gaue kia tatou.