Te “Septante” Tona ʼAoga ʼi Te Temi Kua Hili Pea Mo Te Temi Nei
KO HE tagata maʼu tuʼulaga mai Etiopea neʼe fagona ki tona fenua, ko tana liliu mai ʼaia mai Selusalemi. Lolotoga tana fagona ʼi tana saliote ʼi te ala toafa, neʼe ina lau leʼo lahi te takaiga tohi faka lotu. Ko te fakamahino ʼo te ʼu palalau ʼaia neʼe ina lau neʼe ina fetogi ai tona maʼuli ʼi te temi pe ʼaia. (Gaue 8:26-38) Neʼe lau e te tagata ʼaia ia te koga tohi ʼo Isaia 53:7, 8 mai te ʼuluaki fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu—ia te Septante faka Keleka. Ko te tohi ʼaia neʼe lahi tona ʼaoga ki te faka mafola ʼo te logo ʼo te Tohi-Tapu lolotoga te ʼu sēkulō, ʼo tupu ai te ʼui ko te fakaliliu ʼaia neʼe ina fetogi te malamanei.
Ko te temi fea pea neʼe feafeaʼi te teuteuʼi ʼo te Septante? He koʼe neʼe ʼaoga ke fai te fakaliliu tohi ʼaia? Neʼe ʼaoga feafeaʼi lolotoga te ʼu sēkulō? Koteā ʼapē ʼe lava akoʼi mai e te Septante kia tatou ʼi te temi nei?
Neʼe Fakatuʼutuʼu Maʼa Te Kau Sutea ʼAē ʼe Palalau Ki Te Faka Keleka
ʼI te taʼu 332 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼi te temi ʼaē neʼe ʼalu ai ia Alexandre le Grand ki Esipito ʼi tana ʼosi holoʼi ia te kolo ʼo Tile, neʼe tali ia ia e te hahaʼi ohage ko he tagata hāofaki. ʼI ai, neʼe ina fakatuʼu ai te kolo ʼo Alexandrie, ko te kolo ʼo te temi muʼa neʼe ʼōmai kiai te hahaʼi ke nātou ako ai. ʼI tana loto ʼaē ke mafola te agaʼi fenua Faka Keleka ki te hahaʼi ʼaē ʼe maʼuʼuli ʼi te ʼu fenua ʼaē neʼe ina tauʼi, neʼe fakahū e Alexandre te lea Faka Keleka (Koine) ki tona puleʼaga katoa.
ʼI te tolu sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe kaugamālie te hahaʼi Sutea neʼe nonofo ʼi Alexandrie. Tokolahi ʼi te kau Sutea neʼe ʼolo ki Alexandrie, ʼi tanatou ʼosi ʼaunofo ʼi Papiloni pea mo nonofo mavetevete ʼi te ʼu fenua ʼi tuʼa atu ʼo Palesitina. Neʼe kua feafeaʼi te lea Faka Hepeleo ʼa te kau Sutea ʼaia? ʼE ʼui fēnei e te tohi ʼa McClintock pea mo Strong: “ ʼE mahino lelei ʼi te ʼosi liliu ʼa te kau Sutea mai tanatou ʼaunofo ʼi Papiloni, ʼi tanatou mole kei faʼa mahino ki te Faka Hepeleo ʼāfea, neʼe tonu ia ke fakamahino kia nātou te ʼu tohi ʼo Moisese ʼi te ʼu sinakoka ʼo Palesitina ʼi te lea faka Papiloni . . . ʼE mahino ia ko te kau Sutea ʼo Alexandrie neʼe lagi mole nātou faʼa mālama ki te Faka Hepeleo; neʼe nātou palalau ki te lea Faka Keleka ʼo Alexandrie.” ʼE ʼiloga ia ʼi Alexandrie neʼe lagi lelei ai ke fai he fakaliliu ʼo te ʼu Tohi Faka Hepeleo ki te Faka Keleka.
Neʼe tohi e Aristobule, ko he Sutea neʼe maʼuli ʼi te lua sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe ʼi ai te tohi ʼo te lao Faka Hepeleo neʼe fakaliliu ki te lea Faka Keleka pea neʼe fakakatoa tona fai lolotoga te temi hau ʼo Ptolémée 2 Philadelphe (mai te taʼu 285 ki te taʼu 246 ʼi muʼa ʼo totatou temi). ʼE kehekehe te ʼu manatu ʼa te hahaʼi ʼo ʼuhiga mo te “lao” ʼaē neʼe palalau kiai ia Aristobule. ʼE ʼui e ʼihi neʼe lagi palalau pe ia ki te Pentateuque (te ʼu tohi e nima ʼa Moisese), kae ʼe lau e ʼihi, neʼe lagi palalau ki te ʼu Tohi Faka Hepeleo katoa (te Tauhi ʼĀfea).
Ko te faʼahi ʼaē kua ʼiloʼi papau, neʼe ko te toko 72 kau popoto Sutea ʼaē neʼe nātou kau ki te ʼuluaki fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu mai te Faka Hepeleo ki te Faka Keleka. Ki muli age, ko te mataʼi numelo 70 ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi. Koia ʼe fakahigoaʼi ai te fakaliliu ʼaia ko te Septante, ko tona faka ʼuhiga ko te “70,” pea ʼe tohi ki te mataʼi numelo faka Loma LXX, ʼaē ʼe faka ʼuhiga ki te 70. ʼI te fakaʼosi ʼo te lua sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe feala he lau katoa ʼo te ʼu Tohi Faka Hepeleo (ia te Tauhi ʼĀfea) ʼi te lea Faka Keleka. Koia neʼe fakapipiki ai leva ia te higoa ʼo te Septante ki te ʼu Tohi Faka Hepeleo katoa ʼaē neʼe fakaliliu ki te Faka Keleka.
Neʼe ʼAoga ʼi Te ʼUluaki Sēkulō
Neʼe lahi ʼaupito ia te fakaʼaogaʼi ʼo te Septante e te kau Sutea ʼaē neʼe palalau ki te Faka Keleka ʼi muʼa pea mo te lolotoga ʼo te temi ʼo Sesu Kilisito mo tana kau ʼapositolo. Tokolahi te kau Sutea mo te kau poloselite ʼaē neʼe fakatahitahi ʼi Selusalemi ʼi te ʼaho ʼo te Penikosite ʼo te taʼu 33 ʼo totatou temi neʼe ʼōmai mai te tisitilike ʼo Asia, mo Esipito, mo Lipea, mo Loma, pea mo Kelete—ko he ʼu koga meʼa neʼe palalau ai te hahaʼi ki te Faka Keleka. ʼE mahino ia, neʼe nātou māhani ʼi te lau ʼo te Septante. (Gaue 2:9-11) Koia neʼe ʼaoga lahi te tohi ʼaia ko te Septante moʼo faka mafola te logo lelei ʼi te ʼuluaki sēkulō.
Ohage foki la, ʼi tana palalau ki te ʼu tagata mai Silene, Alexandrie, Silisia, mo Asia, neʼe ʼui fēnei e te tisipulo ko Setefano: “Pea neʼe fekauʼi e Sosefo ke ʼolo age ia Sakopo tana tāmai mo tona famili katoa, ko te toko fitugofulu-ma-nima.” (Gaue 6:8-10; 7:12-14, MN ) Ko te tohi Faka Hepeleo ia Senesi kapite 46 ʼe ina ʼui ko te ʼu famili ʼo Sosefo neʼe nātou toko fitugofulu. Kae ʼe tohi ʼi te Septante ko te fitugofulu-ma-nima. ʼO hā ʼaki mai neʼe fakaʼaogaʼi e Setefano ia te Septante.—Senesi 46:20, 26, 27.
ʼE maʼu ʼi te Tauhi Foʼou (te ʼu Tohi Faka Keleka Faka Kilisitiano) ia te ʼu palalau totonu e 320 pea lagi mo he ʼu nota e 890 ki te Tauhi ʼĀfea (te ʼu Tohi Faka Hepeleo). ʼE lahi tona toʼo mai te Septante. Koia, ko te ʼu koga ʼaē neʼe toʼo mai te fakaliliu ʼaia kua kau ki te ʼu Tohi Faka Keleka Faka Kilisitiano, kae neʼe mole toʼo tonu mai te ʼu tohi Faka Hepeleo. ʼE ko he koga maʼuhiga ia! Neʼe fakakikite e Sesu ʼe faka mafola anai te logo lelei ʼo te Puleʼaga ʼi te kele katoa. (Mateo 24:14) Moʼo fakahoko te faʼahi ʼaia, neʼe fakagafua e Sehova ke fakaliliu tana Folafola ki te ʼu lea kehekehe ke lau e te hahaʼi ʼi te malamanei katoa.
ʼE ʼAoga ʼi Te Temi Nei
ʼE kei maʼuhiga ia te Septante ʼi te temi nei pea ʼe fakaʼaogaʼi moʼo maʼu te ʼu hala ʼa te kau hiki tohi neʼe lagi nātou tuku ʼi te ʼu tohi Faka Hepeleo ʼaē neʼe hiki ki muli age. Ohage foki la, ʼe tou lau fēnei ʼi te fakamatala ia Senesi 4:8: “Hili ʼaia, pea neʼe ʼui fēnei e Kaino kia Apele, tona tēhina: [‘Tā ʼolo ki te gāueʼaga.’] Pea koʼeni te meʼa ʼaē neʼe hoko: ʼi tanā nonofo ʼi te gāueʼaga, neʼe ʼoho ia Kaino kia Apele tona tēhina pea ina matehi.”
Ko te palalau ʼaē “tā ʼolo ki te gāueʼaga” ʼe mole maʼu ʼi te ʼu tohi faka Hepeleo ʼaē neʼe fai ʼi te hogofulu sēkulō ʼo totatou temi. Kae ʼe tuʼu ia ʼi te ʼu tohi ʼāfea ʼo te Septante pea mo te tahi ʼu tohi ʼāfea. ʼE tuʼu ʼi te ʼu tohi Faka Hepeleo ia te kupuʼi palalau ʼaē ʼe fakaʼaogaʼi tuʼumaʼu moʼo kamata ʼaki he fai palalau, kae ʼe mole tohi te ʼu kupuʼi palalau ʼaē hoa mai kiai. Koteā te meʼa ʼaē neʼe hoko? Mai te ʼaluʼaga ʼaē ko te kupu faka Hepeleo “ki te gāueʼaga” ʼe tuʼu ʼi te fakaʼosi ʼo te ʼu palalau e lua ʼe femuliʼaki, ʼe ʼui fēnei e te tohi ʼa McClintock mo Strong: “Neʼe lagi faihala te tagata hiki tohi ʼi tana sio ki te kupuʼi palalau ʼaia . . . ʼo ina fakaʼosi ai te palalau.” Neʼe lagi fakalaka ʼuluaki te tagata hiki tohi ʼi te palalau ʼaē “tā ʼolo ki te gāueʼaga,” pea lagi ina molehi hala ai te palalau ʼaia. ʼO mahino mai, ko te Septante, ʼo feiā mo te tahi ʼu tohi ʼāfea ʼaē ʼe kei maʼu, ʼe ʼaoga ke ʼiloʼi ai te ʼu hala ʼo te tohi Faka Hepeleo ʼaē neʼe hiki ki muli mai.
ʼI te tahi faʼahi, ko te ʼu tohi ʼaē neʼe hiki mai te Septante ʼe maʼu ai pe foki mo te ʼu hala, pea ʼi ʼihi temi ʼe fakaʼaogaʼi te tohi Faka Hepeleo moʼo fakatonutonuʼi ia te tohi Faka Keleka. Koia, ʼaki te fakatatau ʼo te ʼu tohi Faka Hepeleo mo te ʼu tohi Faka Keleka pea mo te tahi ʼu tohi ʼi te tahi ʼu lea, ʼe maʼu ai te ʼu hala ʼo te fakaliliu mo te hala ʼo te hiki tohi, pea mo faka fealagia ai kia tatou ke tou maʼu he fakaliliu ʼe totonu ʼo te Folafola ʼa te ʼAtua.
Ko te hiki katoa ʼo te Septante ʼaē ʼe maʼu ʼi te temi nei neʼe fai ʼi muʼa ʼo te fā sēkulō ʼo totatou temi. ʼE mole maʼu ʼi te ʼu tohi ʼaia pea mo te ʼu tohi ki muli mai ia te huafa ʼo te ʼAtua, ʼaē ko Sehova, ʼaē neʼe tohi ʼi te lea faka Hepeleo ki te Tetalakalame (YHWH). Neʼe fakaʼaogaʼi e te ʼu tohi ʼaia ia te ʼu kupu faka Keleka ʼaē ʼe faka ʼuhiga ki te “ ʼAtua” pea mo “ ʼAliki” moʼo fetogi ʼaki te ʼu faʼahi ʼe tuʼu ai ia te Tetalakalame ʼi te tohi faka Hepeleo. Kae ʼaki te ʼu takaiga tohi ʼaē neʼe maʼu ʼi Palesitina ʼi te ʼu taʼu e 50 kua hili, neʼe ʼiloʼi lelei ai leva ia te faʼahi ʼaia. Ko te kūtuga ʼaē neʼe nātou fai te ʼu kumi ʼi te ʼu ʼana ʼe ōvi ki te potu uesite ʼo te tai mate, neʼe nātou maʼu ai ia te ʼu toega takaiga tohi neʼe fai ʼaki te kiliʼi manu ʼāfea, ko te takaiga tohi ʼo te ʼu polofeta e toko 12 (mai ia Osea kia Malakia) neʼe tohi ʼi te faka Keleka. Neʼe fai te ʼu tohi ʼaia ʼi te vaha ʼo te taʼu 50 ʼi muʼa ʼo totatou temi mo te taʼu 50 ʼo totatou temi. ʼI te ʼu kogaʼi tohi ʼaia, neʼe mole fetogi ia te Tetalakalame ki te ʼu kupu faka Keleka “ ʼAtua” pea mo “ ʼAliki.” Koia, neʼe fakamoʼoni ai ia te fakaʼaogaʼi ʼo te huafa ʼo te ʼAtua ʼi te ʼuluaki hiki ʼo te Septante.
ʼI te taʼu 1971, neʼe tā ai te tohi ʼo te ʼu koga ʼo te takaiga tohi papilusi ʼāfea (Papyrus Fouad 266). Koteā ʼaē neʼe fakahā e te ʼu kogaʼi tohi ʼaia ʼo te Septante, neʼe tohi ʼi muʼa ʼo te lua peʼe ko te ʼuluaki sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi? Neʼe taupau ai te huafa ʼo te ʼAtua. ʼE fakamoʼoni lelei e te ʼu ʼuluaki kogaʼi tohi ʼaia ʼo te Septante, ko Sesu mo tana ʼu tisipulo ʼo te ʼuluaki sēkulō neʼe nātou ʼiloʼi te huafa ʼo te ʼAtua pea neʼe nātou fakaʼaogaʼi.
ʼI te temi nei, ko te Tohi-Tapu ʼe ko te tohi ʼaē kua lahi ʼaupito tona fakaliliu ʼi te hisitolia ʼo te tagata. Ko te 90 tupu ʼi te teau ʼo te hahaʼi kua nātou lava lau he koga ʼo te Tohi-Tapu ʼi tonatou lea. ʼE tou fakafetaʼi tāfito ʼi tatatou maʼu Les Saintes Écritures — Traduction du monde nouveau, ko he fakaliliu Tohi-Tapu ʼe totonu pea kua fai ki te lea ʼo te temi nei, pea ʼi te temi nei kua maʼu katoa peʼe fakakoga ʼi te ʼu lea e 40 tupu. ʼE maʼu ʼi te Tohi-Tapu Les Saintes Écritures — Traduction du monde nouveau — avec notes et références, te ʼu kiʼi nota ʼe lauʼi teau ʼe talanoa ki te Septante pea mo te tahi ʼu tohi ʼāfea. ʼI tona fakahagatonu, ko te Septante ʼe kei leleiʼia pea mo faka maʼuhigaʼi e te kau ako Tohi-Tapu ʼi te temi nei.
[Paki ʼo te pasina 26]
Neʼe fakamahino e te tisipulo ko Filipe ia te vaega neʼe toʼo mai te “Septante”
[Paki ʼo te pasina 29]
Neʼe tautau fakaʼaogaʼi e te ʼapositolo ko Paulo ia te “Septante”