Ko Te Fakaliliu ʼo Te Tohi-Tapu ʼAē Neʼe Ina Fetogi Te Malamanei

Ia taʼu e 3 500 ki muʼa atu, neʼe kamata tohi ai te Tohi-Tapu e Moisese te polofeta ʼa te ʼAtua, pea neʼe feala pe ki te kiʼi puleʼaga e tahi ke ina lau te tohi ʼaia. (Teutalonome 7⁠:⁠7) Neʼe feiā he neʼe maʼu pe te Tohi-Tapu ʼi te lea faka Hepeleo ʼo te puleʼaga ʼaia. Kae neʼe fetogi te faʼahi ʼaia ki muli age.

KO TE mafola ʼo te logo ʼo te Tohi-Tapu pea mo tona ʼu fua lelei ki te hahaʼi ʼi te lolotoga ʼo te ʼu sēkulō, ʼe tupu mai tona ʼuluaki fakaliliu​—te Septante. He koʼe koa neʼe fai te fakaliliu ʼaia? Pea ʼe totonu koa te ʼui ʼaē ko te Tohi-Tapu ʼaia neʼe ina fetogi te malamanei?

Neʼe Tohi Koa ʼAki Te Laumālie Maʼoniʼoni?

ʼI te hili ʼo tonatou ʼaunofo ʼi Papiloni ʼi te fitu pea mo te ono sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, ko te tokolahi ʼo te kau Sutea neʼe mole nātou toe liliu ki te ʼu fenua ʼāfea ʼo Iselaele pea mo Suta. Ki te kau Sutea ʼaē neʼe tutupu ʼi te lolotoga ʼo te ʼaunofo, ko te lea faka Hepeleo neʼe liliu ko tanatou tahi lea. ʼI te tolu sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe ʼi ai te kūtuga Sutea neʼe nonofo ʼi Alexandrie ʼi Esipito, te kolo maʼuhiga ʼo te Puleʼaga faka Keleka. Neʼe mahino ki te kau Sutea ʼaia ʼe maʼuhiga ke fakaliliu te ʼu Tohi Taputapu ʼi te lea faka Keleka, he neʼe ko tonatou ʼuluaki lea ʼi te temi ʼaia.

ʼO aʼu ki te temi ʼaia, neʼe hiki pe te logo faka Tohi-Tapu ʼaē neʼe tohi ʼaki te laumālie maʼoniʼoni, ʼi te lea faka Hepeleo pea neʼe fai ʼihi kogaʼi tohi ʼi te lea faka Alamea. Kapau ʼe fakaliliu te Folafola ʼa te ʼAtua ʼi he lea ʼe kehe mo te ʼu lea ʼaia, pea ʼe puli anai koa te mālohi ʼo te logo ʼaia neʼe tohi ʼaki te laumālie maʼoniʼoni, pea ʼe feala koa ke tupu ai te ʼu fakamahino hala? ʼE fai anai koa te gāue ʼaia e te kau Sutea ʼaē neʼe tuku ki ai te Folafola ʼa te ʼAtua, logope la tanatou tuʼania ʼaē naʼa nātou fetogi te logo ʼaia ʼi tanatou fakaliliu?​—Pesalemo 147:19, 20; Loma 3:​1, 2.

Neʼe lotohoha te kau Sutea ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia. Kae neʼe lahi age tanatou tuʼania ʼaē naʼa mole kei nātou mahino ki te Folafola ʼa te ʼAtua. Neʼe nātou fai te tonu ʼaē ke fakatuʼutuʼu te fakaliliu faka Keleka ʼo te Torah​—te ʼu ʼuluaki tohi e nima ʼo te Tohi-Tapu ʼaē neʼe fai e Moisese. ʼE mole ʼiloʼi papau pe neʼe fai feafeaʼi te fakaliliu ʼaia, heʼe lahi te ʼu fagana ʼe nātou fakamatala te faʼahi ʼaia. ʼE ʼui e te Tohi ʼa Aristeas, ko te pule Esipito ko Ptolémée 2 (mai te taʼu 285 ʼo aʼu ki te taʼu 246 ʼi muʼa ʼo totatou temi) neʼe ina loto ke fai he fakaliliu ʼo te Pentateuque (peʼe ko te Torah) ʼi te lea faka Keleka moʼo hilifaki ki tana tānakiʼaga tohi faka hau. Neʼe ina hinoʼi te kau popoto Sutea e toko 72 ʼaē neʼe ʼōmai mai Esipito ki Iselaele, pea neʼe nātou fai te gāue ʼaia lolotoga ʼaho e 72. Neʼe lau te fakaliliu ʼaia ki te kau Sutea pea neʼe nātou ʼui ʼe ko he fakaliliu matalelei pea mo totonu. Ki muli age neʼe ʼui e ʼihi fakamatala, logope la ko te kau fakaliliu neʼe nātou nofo takitokotahi ʼi te ʼu kogafale kehekehe kae neʼe tatau pe tanatou ʼu fakaliliu pea mo tanatou ʼu mataʼi tohi fuli. Neʼe ʼui ʼe ko te toko 72 kau fakaliliu, ko te tupuʼaga la ʼaē ʼo te fakahigoaʼi ʼo te fakaliliu faka Keleka ʼaia te Tohi-Tapu ko te Septante, ʼaē ʼe fakatafito ki te kupu faka Latina ʼaē ko tona faka ʼuhiga ko te “Fitugofulu.”

Ko te tokolahi ʼo te hahaʼi sivi Tohi-Tapu ʼo totatou temi, ʼe nātou manatu tahi ʼi te ʼui ʼaē ko te Tohi ʼo Aristeas ʼe ko he tohi loi. ʼI tanatou manatu, neʼe mole ko Ptolémée ʼaē neʼe ina fakatuʼutuʼu te fakaliliu ʼaia kae ko te kau takitaki ʼo te kau Sutea ʼi Alexandrie. Kae ʼe hā ʼi te ʼu tohi ʼo te tagata fai filosofia Sutea ko Philon ʼo Alexandrie pea mo te tagata tohi hisitolia Sutea ko Josèphe, ko te tokolahi ʼo te kau Sutea ʼo te ʼuluaki sēkulō neʼe nātou manatu ko te Septante neʼe tohi ʼaki te laumālie maʼoniʼoni ohage ko te Tohi-Tapu. ʼE mahino ia, neʼe faka mafola te manatu ʼaia moʼo uga te kau Sutea ʼo te malamanei katoa ke nātou tali te Septante.

Logope la neʼe ko tohi pe e nima ʼa Moisese ʼaē neʼe fakaliliu ʼi te ʼuluaki Septante, ki muli age ko te Septante neʼe faka ʼuhiga ki te ʼu Tohi Faka Hepeleo katoa ʼaē neʼe fakaliliu ʼi te lea faka Keleka. Ko te toe ʼo te ʼu Tohi Faka Hepeleo neʼe fakaliliu ʼi te lea faka Keleka ʼi te lolotoga ʼo te ʼu taʼu e teau tupu ʼaē neʼe hoa atu kiai. Neʼe mole fai fakatahi te gāue ʼaia, kae neʼe fai māmālie pe te Septante katoa. Ko te kau fakaliliu neʼe kehekehe tonatou ʼu fealagia pea mo tonatou poto ʼi te lea faka Hepeleo. Neʼe lahi te ʼu tohi ʼaē neʼe fakaliliu ʼo mulimuli pe ki te ʼu ʼuluaki tohi, kae ko ʼihi neʼe mole nātou fakaʼapaʼapa kiai. Koia ko ʼihi tohi ʼe lahi age peʼe veliveli age ʼi te ʼu ʼuluaki tohi he neʼe hilifaki kiai he ʼu koga tohi pe neʼe molehi ai. ʼI te fakaʼosi ʼo te lua sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe kua feala ke lau e te hahaʼi te ʼu Tohi Faka Hepeleo fuli ʼi te lea faka Keleka. Logope la neʼe mole nātou maʼu he ʼu fua lelei, kae ko te lave lelei ʼo te fakaliliu ʼo te ʼu Tohi Faka Hepeleo ʼi te lea faka Keleka neʼe lahi age ʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe fakaʼamu kiai te kau fakaliliu.

Neʼe Nofo Koa Ia Safeti ʼi Te ʼu Fale Lau ʼo Semi?

ʼO ʼuhiga mo te Septante, ʼe fakaʼaogaʼi e te Talmud te vaega ʼo Senesi 9⁠:27: “Ke . . . nofo . . . ia Safeti ʼi te ʼu fale lau ʼo Semi.” (Megillah 9b, Talmud ʼo Papiloni) ʼAki te fakatā ʼaia ʼe fakamatala e te Talmud, ʼuhi ko te matalelei ʼo te lea faka Keleka ʼo te Septante neʼe nofo ia Safeti (te tāmai ʼa Savani ʼaē ʼe hifo mai ai te kau Keleka) ʼi te ʼu fale lau ʼo Semi (te kui ʼo te puleʼaga ʼo Iselaele). Kae ʼe toe feala foki ke tou ʼui ʼaki te Septante, neʼe nofo ia Semi ʼi te ʼu fale lau ʼo Safeti. ʼE lava feafeaʼi hatatou ʼui te faʼahi ʼaia?

ʼI te ʼosi maʼu e Alexandre le Grand te tahi ʼu telituale, ʼi te fakaʼosi ʼo te fā sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe faiga mālohi te kau Keleka ke mafola tanatou lea pea mo tanatou ʼu agaʼi fenua ʼi te ʼu fenua fuli ʼaē neʼe nātou maʼu. Ko te faʼahiga fai ʼaia neʼe higoa ko te hellénisation. Ki te kau Sutea neʼe hage neʼe tuʼutāmakiʼia tuʼumaʼu tanatou ʼu agaʼi fenua. Kapau neʼe mafola te lea faka Keleka pea mo tana filosofia, pea ʼe tuʼutāmakiʼia anai te lotu ʼa te kau Sutea. Neʼe lava feafeaʼi hanatou tāʼofi te faʼahi ʼaia?

ʼO ʼuhiga mo te meʼa ʼaē neʼe ina lagi uga te kau Sutea ke nātou fakaliliu te Septante, ʼe ʼui fēnei e Max Margolis, te tagata Sutea fakaliliu Tohi-Tapu: “Kapau ʼe tou manatu ko te kau Sutea ʼaē neʼe nātou fakatuʼutuʼu te faʼahi ʼaia, lagi neʼe nātou fai he neʼe nātou fia fakahā te Lao Faka Sutea ki te hahaʼi Senitile pea mo fakalotoʼi te malamanei ke nātou tui ko te kau Sutea neʼe tatau tonatou poto mo te poto ʼo Hellas [Kelesi].” Koia ko tanatou fai ʼaē ke lava lau te ʼu Tohi Faka Hepeleo e te hahaʼi ʼaē ʼe lea faka Keleka, neʼe lagi ko he faʼahiga puipui ʼo nātou pea mo he faʼahiga fakafeagai.

Ko te fakatuʼutuʼu ʼa Alexandre ʼo ʼuhiga mo te hellénisation, neʼe ina fakaliliu te lea faka Keleka ko te lea ʼo te malamanei katoa. Tatau aipe la mo te temi ʼaē neʼe mālo ai te kau Loma ʼi tona puleʼaga, neʼe kei fakaʼaogaʼi e te ʼu puleʼaga te lea faka Keleka māhani (peʼe Koine) ʼi tanatou faifakatau pea mo tanatou ʼu felogoi. Tatau aipe pe neʼe fakatuʼutuʼu te faʼahi ʼaia pe neʼe hoko feiā, kae mole tuai pea ko te tokolahi ʼo te hahaʼi ʼaē neʼe mole ko he kau Sutea neʼe nātou leleiʼia te Septante, logope la neʼe mole nātou ʼiloʼi ki muʼa atu pe ko ai te ʼAtua pea mo te Lao ʼa te kau Sutea. Neʼe fakapunamaʼuli te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼaki te meʼa ʼaia.

Te Kau Poloselite Pea Mo Te Hahaʼi ʼAē Neʼe Manavasiʼi Ki Te ʼAtua

ʼI te ʼuluaki sēkulō ʼo totatou temi, neʼe tohi e Philon, ko te “matalelei pea mo te māʼoluga ʼo te lao ʼa Moisese neʼe mole faka maʼuhigaʼi ʼāteaina pe e te kau Sutea, kae neʼe toe faka maʼuhigaʼi foki e te ʼu puleʼaga fuli pe.” ʼO ʼuhiga mo te kau Sutea ʼaē neʼe nātou nonofo ʼi tuʼa ʼo Palesitina ʼi te ʼuluaki sēkulō, neʼe ʼui fēnei e te tagata tohi hisitolia ko Joseph Klausner: “ ʼE faigataʼa hatatou tui ko te toko lauʼi miliona kau Sutea ʼaia neʼe nātou ʼōmai pe mai Palesitina pea mo nātou fakatahi ai. ʼE tonu ke tou manatuʼi ʼi te kaugamālie ʼaia neʼe toe ʼi ai foki mo te tokolahi ʼo te kau tagata mo fafine poloselite.”

Kae, ko te ʼu puani maʼuhiga ʼaia ʼe mole nātou fakahā mai te ʼu meʼa fuli ʼaē neʼe hoko. ʼE ʼui fēnei e Shaye J. D. Cohen, te polofesea ʼo te hisitolia faka Sutea: “Ko te tokolahi ʼo te kau Senitile, te hahaʼi tagata pea mo te hahaʼi fafine, neʼe nātou tafoki ki te Lotu Faka Sutea ʼi te ʼu sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi pea mo te ʼu ʼuluaki sēkulō e lua ʼo totatou temi. Kae neʼe tokolahi age te kau Senitile ʼaē neʼe nātou tali ʼihi agaaga ʼo te Lotu Faka Sutea kae neʼe mole nātou tafoki kiai.” Ko Klausner pea mo Cohen ʼe nā fakahigoaʼi te hahaʼi ʼaia ʼaē neʼe mole tafoki ko te hahaʼi ʼaē neʼe manavasiʼi ki te ʼAtua, pea ʼe tuʼa lahi te hā ʼo te kupuʼi palalau ʼaia ʼi te ʼu tohi faka Keleka ʼo te temi ʼaia.

Koteā te kehekehe ʼo te poloselite pea mo ia ʼaē ʼe manavasiʼi ki te ʼAtua? Ko te kau poloselite neʼe nātou tafoki katoa ki te Lotu Faka Sutea pea neʼe faka ʼuhiga nātou ko te kau Sutea, he neʼe nātou tali te ʼAtua ʼo Iselaele (pea mo nātou līaki te ʼu ʼatua fuli ʼaē), neʼe silikosisioʼi nātou pea neʼe nātou fakatahi mo te puleʼaga ʼo Iselaele. Neʼe mole feiā te hahaʼi ʼaē neʼe manavasiʼi ki te ʼAtua ohage ko tona ʼui fēnei e Cohen: “Logope la ko te kau Senitile neʼe nātou mulimuli ki ʼihi lao faka Sutea pea neʼe nātou tauhi ki te ʼAtua ʼo te kau Sutea, kae neʼe mole nātou lau ko nātou ko te kau Sutea pea neʼe mole faka ʼuhiga nātou e te hahaʼi ʼe ko he kau Sutea.” ʼE ʼui e Klausner, neʼe nātou “vaelua,” he neʼe nātou tali te Lotu Faka Sutea ʼo nātou “mulimuli ki ʼihi agaʼi fenua, kae . . . neʼe mole nātou liliu ko he kau Sutea katoa.”

Ko ʼihi neʼe lagi nātou fia ʼiloʼi te ʼAtua he neʼe nātou fai palalau mo te kau Sutea ʼaē neʼe gāue misionea, pea neʼe nātou sio mata ki te kehekehe ʼo tanatou aga pea mo tonatou ʼu agaʼi fenua. Kae ko te Septante neʼe ko te tohi tāfito ʼaē neʼe tokoni ki te hahaʼi ʼaē neʼe manavasiʼi ki te ʼAtua ke nātou ako pe ko ai ia Sehova ʼAtua. ʼAki te Septante, neʼe fai he fakatafito maʼuhiga.

Neʼe Teuteuʼi Te Ala e Te Septante

Neʼe maʼuhiga te gāue ʼa te Septante ʼi te faka mafola ʼo te Lotu Faka Kilisitiano. Ko te tokolahi ʼo te kau Sutea ʼaē neʼe nātou lea faka Keleka, neʼe nātou kau ki te fakatuʼu ʼo te kokelekasio faka Kilisitiano ʼi te Penikosite ʼo te taʼu 33 ʼo totatou temi. ʼI te kamataʼaga ʼaia ko ʼihi hahaʼi poloselite neʼe nātou kau foki mo nātou ʼi te hahaʼi ʼaē neʼe liliu ko te kau tisipulo ʼa Kilisito. (Gāue 2:​5-​11; 6:​1-6; 8:​26-​38) Mai tona ʼuhiga ʼaē ko te ʼu tohi ʼa te kau ʼapositolo ʼa Sesu pea mo te tahi ʼu tisipulo, neʼe fai maʼa te hahaʼi fuli, koia neʼe nātou tohi ai ʼi te lea faka Keleka.a Koia la ʼaē ʼe lahi ai te ʼu vaega ʼo te ʼu Tohi Faka Hepeleo ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi ʼi te ʼu Tohi Faka Keleka Faka Kilisitiano pea neʼe nātou fakatafito ki te fakaliliu ʼo te Septante.

ʼO hilifaki ki te kau Sutea pea mo te kau poloselite, neʼe tali lelei e te tahi ʼu hahaʼi te logo ʼo te Puleʼaga. Ko te tagata Senitile ko Kolonelio neʼe ko “he tagata tauhi lotu lelei pea neʼe manavasiʼi ki te ʼAtua mo tona loto fale katoa, pea neʼe lahi te ʼu meʼa ʼofa ʼaē neʼe ina foaki ki te hahaʼi pea neʼe ina fai tuʼumaʼu tana ʼu kole mamahi ki te ʼAtua.” ʼI te taʼu 36 ʼo totatou temi, ko Kolonelio, mo tona famili pea mo ʼihi hahaʼi neʼe fakatahi ʼi tona ʼapi, neʼe ko te kau ʼuluaki Senitile ʼaē neʼe papitemaʼi ko he kau tisipulo ʼa Kilisito. (Gāue 10:​1, 2, 24, 44-48; vakaʼi ia Luka 7:​2-10.) ʼI te fagona ʼa te ʼapositolo ko Paulo ki Asie Mineure pea mo Heleni, neʼe fai faka mafola ai ki te tokolahi ʼo te kau Senitile ʼaē neʼe kua nātou manavasiʼi ki te ʼAtua, ʼo feiā mo te kau “Keleka ʼaē neʼe nātou tauhi ki te ʼAtua.” (Gāue 13:16, 26; 17:4) He koʼe koa neʼe tali lelei e Kolonelio pea mo te tahi ʼu Senitile te logo lelei? Koteʼuhi neʼe kua teuteuʼi nātou e te Septante ki te faʼahi ʼaia. ʼI te manatu ʼa te tagata sivi Tohi-Tapu, ko te Septante “neʼe ko he tohi neʼe maʼuhiga tāfito pea kapau neʼe mole maʼu te tohi ʼaia neʼe mole lagi feala anai ke tupu te Lotu Faka Kilisitiano pea mo te sivilisasio ʼo te potu hihifo.”

Neʼe Mole Kei ʼUi Neʼe Tohi Te Septante “ ʼAki Te Laumālie Maʼoniʼoni”

Moʼo fakaʼosi, neʼe lave kovi ki te kau Sutea te fakaʼaogaʼi lahi ʼo te Septante. Ohage la, neʼe ʼui e te kau Sutea ki te kau Kilisitiano ko te Septante neʼe ko he fakaliliu hala. ʼI te lua sēkulō ʼo totatou temi, neʼe līaki e te kau Sutea te fakaliliu ʼaē neʼe nātou vikiʼi ki muʼa atu, ʼo nātou ʼui neʼe tohi ʼaki te laumālie maʼoniʼoni. Neʼe fakafisi te kau lapi ki te fagana ʼo ʼuhiga mo te toko 72 kau tagata fai fakaliliu, ʼo nātou ʼui fēnei: “Neʼe tohi tuʼa tahi pe e he kau tagata ʼāfea e nima ia te Torah ʼi te lea faka Keleka maʼa te Hau ko Ptolémée, pea ko te ʼaho ʼaia neʼe ko he ʼaho maʼuhiga ki Iselaele ohage pe ko te ʼaho ʼaē neʼe faʼu ai te ʼuhiʼi pipi aulo, he neʼe mole feala ke fai he fakaliliu totonu ʼo te Torah.” Ko te kau lapi neʼe nātou fakagafua ke fai he fakaliliu foʼou ʼo te Septante ʼi te faka Keleka ʼo faka ʼalutahi mo te ʼu manatu ʼa te kau Lapi. Neʼe fakahoko te gāue ʼaia ʼi te lua sēkulō ʼo totatou temi, e te poloselite Sutea ko Aquila, te tisipulo ʼo te lapi ko Akiba.

ʼAki te temi neʼe mole kei fakaʼaogaʼi e te kau Sutea te Septante, kae neʼe liliu ko te “Tauhi ʼĀfea” ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi māhani e te Lotu Katolika ʼaē neʼe kamata tuputupu, ʼo aʼu ki tona fetogi ʼaki te Vulgate faka Latina ʼo Jérôme. Logope la ʼe mole feala ki he fakaliliu ke ina fetogi te ʼuluaki tohi, neʼe maʼuhiga ʼaupito te gāue ʼa te Septante, ʼi te faka mafola ʼo te ʼatamai mālama ʼo ʼuhiga mo Sehova ʼAtua pea mo tona Puleʼaga ʼaki ia Sesu Kilisito. ʼE moʼoni, ko te fakaliliu faka Tohi-Tapu ʼo te Septante neʼe ina fetogi te malamanei katoa.

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Paki ʼo te pasina 31]

Ko te tokolahi ʼo te hahaʼi ʼaē neʼe fai faka mafola kiai ia Paulo neʼe nātou mahino ki te “Septante”

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 29]

Courtesy of Israel Antiquities Authority