Ko Te Kau ʼUluaki Kilisitiano Pea Mo Te Puleʼaga

ʼI TE po ʼo tona mate, neʼe ʼui fēnei e Sesu ki ʼana ʼu tisipulo: “ ʼE mole koutou kau ki te malamanei, kae neʼe ʼau filifili koutou ʼi te lotolotoiga ʼo te malamanei, ko te tupuʼaga la ʼaia ʼo te fehiʼaʼinaʼi ʼo koutou e te malamanei.” (Soane 15:19) Kae, ʼe faka ʼuhiga koa e te faʼahi ʼaia, ʼe fakafeagai te kau Kilisitiano ki te ʼu puleʼaga ʼo te mālama ʼaenī?

ʼE Mole Nātou Kau ʼi Te Mālama Kae ʼe Mole Nātou Fakafeagai

Neʼe ʼui fēnei e te ʼapositolo ko Paulo ki te kau Kilisitiano ʼaē neʼe maʼuʼuli ʼi Loma: “Ke fakalogo te nefesi fuli pe ki te ʼu pule māʼoluga.” (Loma 13:⁠1) ʼO toe feiā aipe, neʼe tohi fēnei e te ʼapositolo ko Petelo: “Koutou fakalogo kia meʼa fuli ʼaē neʼe fakatupu e te tagata, ʼuhi ko te ʼAliki: ki te hau, ʼuhi ko tona māʼoluga, peʼe ki te ʼu kovana, koteʼuhi neʼe fekauʼi mai e te hau ke nātou fakatūʼa te kau agakovi, kae ke nātou vikiʼi ia nātou ʼaē ʼe nātou fai te meʼa ʼaē ʼe lelei.” (1 Petelo 2:​13, 14) Kua mahino papau, ko te fakalogo ki te Puleʼaga pea mo tana ʼu hahaʼi fakafofoga ʼaē neʼe ina fakanofo, neʼe ko he pelesepeto neʼe tali e te kau ʼuluaki Kilisitiano. Neʼe nātou faiga ke nātou liliu ko he ʼu hahaʼi ʼe nātou fakaʼapaʼapa ki te ʼu lao pea ke nātou maʼuʼuli tokalelei mo te tagata fuli pe.​—Loma 12:⁠18.

ʼAki te kupu tāfito ʼaē ko “Te ’Ēkelesia Pea Mo Te Puleʼaga,” ʼe tala fēnei e te The Encyclopedia of Religion: “ ʼI te ʼu ʼuluaki sēkulō e tolu ʼo totatou temi, neʼe ʼāteaina te ʼēkelesia faka Kilisitiano mai te sosiete ʼo te kau Loma . . . Kae, ko te kau takitaki faka Kilisitiano . . . neʼe nātou akonakiʼi te fakalogo ki te lao ʼo Loma pea mo te nofo agatonu ki te pule, ʼi te ʼu tuʼakoi ʼaē ʼe faka fealagia e te tui faka Kilisitiano.”

Faka Maʼuhigaʼi, Ka Mole Atolasioʼi

Neʼe mole fakafeagai te kau Kilisitiano ki te hau ʼo Loma. Neʼe nātou fakaʼapaʼapa ki tona ʼuhiga pule pea mo nātou foaki kia ia te faka maʼuhiga ʼaē neʼe tau mo tona tuʼulaga. Lolotoga te pule ʼo te Hau ko Nelone, neʼe faitohi te ʼapositolo ko Petelo ki te kau Kilisitiano ʼaē neʼe maʼuʼuli ʼi te ʼu potu kehekehe ʼo te Puleʼaga Loma, ʼo ina ʼui fēnei: “Fakaʼapaʼapa ki te ʼu faʼahiga tagata kehekehe, . . . koutou fakaʼapaʼapa ki te hau.” (1 Petelo 2:⁠17) Ko te kupu “hau” neʼe fakaʼaogaʼi ʼi te kupu faka Keleka ʼo mole gata pe ki te ʼu hau ʼo te fenua kae neʼe toe fakaʼaogaʼi foki ki te hau ʼo Loma. Neʼe tokoniʼi e te ʼapositolo ko Paulo te kau Kilisitiano ʼaē neʼe maʼuʼuli ʼi te kolo tāfito ʼo te Puleʼaga ʼo Loma, ʼo ina ʼui fēnei: “Koutou liufaki ki te hahaʼi fuli te ʼu meʼa ʼaē ʼe tonu ke koutou foaki kia nātou, . . . kia ia ʼaē ʼe ina kumi mai te faka maʼuhiga, ke koutou faka maʼuhigaʼi.” (Loma 13:⁠7) Ko te hau ʼo Loma neʼe ina hilifaki te tahi meʼa ki te faka maʼuhiga ʼaē neʼe tonu ke fai kia ia. ʼAki te temi, neʼe ina fakamaʼua ki te hahaʼi ke nātou atolasio kia ia. Kae, ʼi te faʼahi ʼaia, ko te ʼu ʼuluaki Kilisitiano neʼe mole nātou mulimuli kiai.

ʼI tona fakamāuʼi ʼaē ʼi muʼa ʼo te kovana ʼo Loma ʼi te lua sēkulō ʼo totatou temi, neʼe fakamatala fēnei e Polycarpe: “Ko ʼau ko te Kilisitiano. . . . ʼE akoʼi mai kia mātou ke mātou foaki ki te hahaʼi fuli te faka maʼuhiga ʼaē ʼe maʼua ke mātou foaki kia nātou . . . ki te ʼu pule ʼaē neʼe fakatuʼu e te ʼAtua.” Kae neʼe fili e Polycarpe ke mate kae mole atolasio ia ki te hau. Neʼe tohi fēnei e te tagata ʼo te lua sēkulō, ko Teofile ʼo Atiokia, te tagata taupau ʼo te lotu: “ ʼE ʼau faka maʼuhigaʼi te kovana, kae ʼe mole ʼau atolasio kia ia, kae ʼe ʼau faikole maʼa ia. Kae, ʼe ʼau atolasio ki te ʼAtua, te ʼAtua maʼuli pea mo moʼoni.”

Ko te ʼu faikole ʼaē neʼe fai ʼo ʼuhiga mo te hau, neʼe mole hona pikipikiga mo te atolasio ki te hau peʼe ko te faka maʼuhigaʼi ʼo te fenua. Neʼe fakamahino fēnei e te ʼapositolo ko Paulo te fakatuʼutuʼu ʼo te ʼu faikole: “Koia, ia meʼa fuli, ʼe ʼau ʼuluaki ʼekenaki ke tou fai ni ʼu kole, ni ʼu faikole, he ʼu pāui, he ʼu fakafetaʼi, ʼo ʼuhiga mo te tagata fuape, ʼo ʼuhiga mo ni ʼu hau pea mo nātou fuli ʼaē ʼe maʼuhiga; ke feala ai hatatou maʼu he maʼuli fīmālie pea mo tokalelei, ʼaki he aga faka lotu pea mo totonu katoa pe.”​—1 Timoteo 2:​1, 2.

“Neʼe Mole Nātou Kau Ki Te ʼu Meʼa ʼAē Neʼe Fai Māhani e Te Sosiete Fakatagata”

Logope la te aga fakaʼapaʼapa ʼaia ʼo te ʼu ʼuluaki Kilisitiano, kae neʼe mole tupu ai honatou ʼofainaʼi e te mālama ʼaē neʼe nātou maʼuʼuli ai. ʼE fakamatala e te tagata fai hisitolia Falani ko A. Hamman, ko te kau ʼuluaki Kilisitiano “neʼe mole nātou kau ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe fai māhani e te Sosiete fakatagata.” ʼI tona fakahagatonu, neʼe mole nātou kau ki te ʼu meʼa māhani ʼa te ʼu sosiete e lua, te sosiete faka Sutea pea mo te sosiete Loma, ʼo hoko ai kia nātou te ʼu fakakovi pea mo te ʼu manatu hala mai te ʼu sosiete ʼaia e lua.

Ohage la, ʼi te temi ʼaē neʼe tukugakoviʼi hala ai ia te ʼapositolo ko Paulo e te kau takitaki Sutea, neʼe ina fakahā tana manatu ia muʼa ʼo te kovana Loma: “Neʼe mole ʼau agahala ki te Lao ʼa te kau Sutea mo te fale lotu pea mo Sesale. . . . ʼE ʼau kole ke fakamāuʼi ʼau e Sesale!” (Gāue 25:​8, 11) ʼI tana ʼiloʼi ʼaē neʼe fonofono te kau Sutea ke nātou matehi ia ia, neʼe kole e Paulo ke ʼalu kia muʼa ʼo Nelone, ʼo fakahā ʼaki ai tana faka maʼuhigaʼi ia te tuʼulaga pule ʼo te hau Loma. Koia, ʼi tona ʼuluaki fakamāuʼi ʼi Loma, neʼe faka ʼāteaina ia Paulo. Kae, ki muli age, neʼe toe pilisoniʼi, pea ohage ko te meʼa ʼaē ʼe fakamatala, neʼe fakatotonu e Nelone ke matehi ia Paulo.

ʼO ʼuhiga mo te ʼaluʼaga faigataʼa ʼo te kau ʼuluaki Kilisitiano ʼi te sosiete ʼo Loma, neʼe tohi fēnei e te sosioloke pea mo tagata fai teolosia ko Ernst Troeltsch: “Neʼe mole nātou kau ki te ʼu gāue pea mo te ʼu fakatuʼutuʼu fuli ʼaē neʼe ʼi ai honatou pikipikiga mo te tauhi tamapua, peʼe ko te atolasioʼi ʼo te Tuʼi, peʼe ko te ʼu gāue ʼaē neʼe ʼi ai honatou pikipikiga mo te liligi toto peʼe ko te fakatūʼa ki te mate, peʼe ko te ʼu gāue ʼaē neʼe feala ai ki te kau Kilisitiano ke nātou felāveʼi mo he ʼu aga heʼeʼaoga ʼo te lotu pagani.” Ko te ʼu ʼaluʼaga ʼaia neʼe faka ʼuhiga koa neʼe mole tokalelei pea mo fakaʼapaʼapa te kau Kilisitiano ki te Puleʼaga?

Koutou Totogi “Tokotou Maʼua” Kia Sesale

Neʼe foaki e Sesu te pelesepeto moʼo fakahā pe koteā te aga ʼaē ʼe tonu ke fai e te kau Kilisitiano ki te Puleʼaga Loma peʼe, ʼi tona ʼaluʼaga moʼoni, ʼe ko te pelesepeto ʼaē ka mulimuli kiai te kau Kilisitiano ʼo ʼuhiga mo te ʼu pelesepeto fuli pe, ʼi tana ʼui ʼaē: “Koutou liufaki te ʼu meʼa ʼa Sesale kia Sesale, kaʼe ko te ʼu meʼa ʼa te ʼAtua ki te ʼAtua.” (Mateo 22:⁠21) Ko te tokoni ʼaia ki te ʼu tisipulo ʼa Sesu neʼe fakafeagai katoa mo te aga ʼa te tokolahi ʼi te kau Sutea ʼaē neʼe manatu lahi ki te fenua, he neʼe nātou fehiʼa ki te puleʼaga Loma pea mo nātou lau ʼe mole ʼalutahi mo te lao te totogi ʼo te tukuhau ki te puleʼaga matāpule.

Ki muli age, neʼe ʼui fēnei e Paulo ki te kau Kilisitiano ʼaē neʼe nonofo ʼi Loma: “Koia ʼe tonu ai ke koutou fakalogo, ʼo mole koutou fakalogo ʼuhi pe ko te hāūhāū ʼaia, kae ke koutou toe fakalogo foki ʼuhi ko tokotou leʼo ʼo loto. Ko te tupuʼaga foki la ʼaia ʼo takotou toe totogi mo te ʼu tukuhau; heʼe ko nātou ko te kau kaugana faka puleʼaga ʼa te ʼAtua [te kau “pule māʼoluga” ʼo te puleʼaga], ʼo nātou gāue tuʼumaʼu ia nātou ki te meʼa tonu ʼaia. Koutou liufaki ki te hahaʼi fuli te maʼua ʼaē ʼe tonu ke koutou foaki kia nātou: kia ia ʼaē ʼe ina kumi mai te tukuhau, te tukuhau; kia ia ʼaē ʼe ina kumi mai te maʼua faka fatogia, te maʼua faka fatogia.” (Loma 13:​5-7) Logope te mole kau ʼo te kau Kilisitiano ki te mālama, neʼe maʼua ke nātou agatonu, ke nātou totogi tanatou ʼu tukuhau, ke nātou totogi te ʼu gāue ʼaē neʼe fai e te Puleʼaga.​—Soane 17:16.

Kae neʼe faka tuʼakoi koa te ʼu palalau ʼa Sesu ki te totogi ʼo te ʼu tukuhau? Mai tona ʼaluʼaga ʼaē neʼe mole fakamahino lelei mai e Sesu pe koteā te ʼu meʼa ʼa Sesale pea mo te ʼu meʼa ʼa te ʼAtua, koia ʼe tonu ai ke tou vakaʼi te ʼu faʼahi ʼaia ʼo mulimuli ki te ʼu ʼaluʼaga peʼe ʼo mulimuli ki tatatou mahino ki te Tohi-Tapu katoa. Ko tona faka ʼuhiga, ʼi ʼihi temi, ko te ʼu meʼa ʼaē ʼe feala ke totogi e he Kilisitiano kia Sesale ʼe fakalogo anai ki tona leʼo ʼo loto, ʼo mulimuli ki te ʼu pelesepeto ʼa te Tohi-Tapu.

ʼE Maʼua Ke Tou Fakafuafua Lelei Tatatou ʼu Maʼua Kia Sesale Pea Mo Te ʼAtua

Ko te tokolahi ʼe tau galo kia nātou, ʼi te ʼosi fakahā ʼa Sesu ke liufaki te ʼu meʼa ʼa Sesale kia Sesale, neʼe ina toe ʼui fēnei: “Kae [ke liufaki] te ʼu meʼa ʼa te ʼAtua ki te ʼAtua.” Neʼe fakahā e te ʼapositolo ko Petelo ʼe ʼi ai te ʼu maʼua maʼuhiga ʼa te kau Kilisitiano. ʼI te hili pe ʼo tana tokoni ʼaē ke nātou fakalogo ki te “hau,” peʼe ko te tuʼi, mo tana ʼu “kovana,” neʼe tohi fēnei e Petelo: “Koutou hage ko he ʼu tagata ʼāteaina, ʼo mole koutou taupau tokotou ʼāteaina, ohage ko he meʼa moʼo ʼuʼufi te aga ʼaē ʼe kovi, kae ohage ko ni ʼu kaugana ʼa te ʼAtua. Koutou fakaʼapaʼapa ki te ʼu faʼahiga tagata kehekehe, koutou ʼoʼofa ki te famili katoa ʼo te ʼu tēhina, koutou manavasiʼi ki te ʼAtua, koutou fakaʼapaʼapa ki te hau.” (1 Petelo 2:​16, 17) Neʼe fakahā e te ʼapositolo ʼe kaugana te kau Kilisitiano ki te ʼAtua, kae mole nātou kaugana ki te ʼu pule fakatagata. Logope tonatou maʼua ʼaē ke nātou faka maʼuhigaʼi pea mo nātou fakaʼapaʼapa ki te kau fakafofoga ʼo te Puleʼaga, ʼe tonu ke nātou fai te faʼahi ʼaia ʼi te manavasiʼi ki te ʼAtua, ʼaē ʼe māʼoluga ʼaupito age tana ʼu lao.

ʼI te ʼu taʼu ki muʼa atu, neʼe fakahā lelei e Petelo ʼe māʼoluga age te ʼu lao ʼa te ʼAtua ʼi te ʼu lao ʼa te tagata. Ko te Sanetualio Sutea neʼe foaki kiai e te kau Loma te pule ʼi te faʼahi faka sivile pea mo te faʼahi faka lotu. ʼI te temi ʼaē neʼe fakatotonu ai e te Sanetualio ki te kau tisipulo ʼa Sesu ke fakagata tanatou ʼu faiakonaki ʼaki te huafa ʼo Kilisito, neʼe tali fakaʼapaʼapa age ʼaki he lotomālohi e Petelo pea mo te kau ʼapositolo, ʼo nātou ʼui fēnei: “ ʼE tonu ke tou fakalogo ki te ʼAtua, ohage ko he fakalogo ki he pule, ʼi he fakalogo ia ki te tagata.” (Gāue 5:⁠29) ʼE hā ʼaki mai, neʼe tonu ke fakafuafua lelei e te kau Kilisitiano tanatou fakalogo ki te ʼAtua pea mo tanatou fakalogo ki te ʼu pule fakatagata. Neʼe feiā mo te manatu ʼa Tertullien ʼi te kamata ʼo te tolu sēkulō, ʼi tana ʼui ʼaē: “Kapau ko meʼa fuli ʼe ʼa Sesale, koteā ʼaē ʼe toe ki te ʼAtua?”

Te Fakatō Laloʼi ʼo Te Tui ʼUhi Ko Te Puleʼaga

ʼAki te temi, neʼe vaivai te manatu ʼaē neʼe tonu ke maʼu e te kau Kilisitiano ʼo te ʼuluaki sēkulō ʼo ʼuhiga mo te Puleʼaga. Ko te ʼapositasia ʼaē neʼe fakakikite e Sesu pea mo te kau ʼapositolo neʼe tuputupu ʼi te lua pea mo te tolu sēkulō ʼo totatou temi. (Mateo 13:​37, 38; Gāue 20:​29, 30; 2 Tesalonika 2:​3-​12; 2 Petelo 2:​1-3) Ko te Lotu Faka Kilisitiano ʼaposita neʼe ina tali te ʼu meʼa ʼa te kau Loma, neʼe ina taupau tana ʼu lafeti faka pagani pea mo tana ʼu filosofia, pea neʼe ina tali te ʼu gāue faka puleʼaga pea mo te hū solia ʼa te kau tūpulaga.

Neʼe tohi fēnei e te Polofesea ko Troeltsch: “Talu mai te tolu sēkulō, neʼe ʼāsili faigataʼa te ʼaluʼaga, he kua tokolahi te kau Kilisitiano kua maʼu tonatou ʼu tuʼulaga maʼuhiga ʼi te Sosiete, pea mo te ʼu gāue maʼuhiga, ʼi te solia pea ʼi te ʼu gāue faka puleʼaga. ʼI te ʼatu ʼu tohi [ʼe mole ko he ʼu tohi faka Tohi-Tapu] ʼe maʼu ai te ʼu valoki ʼo ʼuhiga mo te kau Kilisitiano ʼi tanatou kau ki te ʼu meʼa ʼaia; pea tahi ʼaē meʼa, ʼe tou toe maʼu pe foki mo te ʼu faiga ʼaē ke nātou fakatō laloʼi tanatou tui​—ko te ʼu tokoni moʼo fakafimālieʼi ʼo te hoha ʼo te leʼo ʼo loto . . . Talu mai te temi ʼo Constantin kua puli te ʼu faigataʼa ʼaia; ʼe mole kei ʼi ai he ʼu tokakovi ʼo te kau Kilisitiano pea mo te hahaʼi pagani, pea kua feala ke maʼu he ʼu gāue faka puleʼaga kia nātou ʼaē neʼe nātou lau ko nātou ko te kau Kilisitiano.”

ʼI te fakaʼosi ʼo te fā sēkulō ʼo totatou temi, neʼe liliu te faʼahiga fai feʼauʼaki ʼaia ʼa te Lotu Faka Kilisitiano, pea mo tana fakatō laloʼi ʼo tana tui, ko te Lotu ʼo te Puleʼaga ʼo Loma.

ʼI te lolotoga ʼo tona hisitolia, ko te Keletiate​—ʼaē ʼe fakafofoga e te ʼu lotu Katolika, Orthodoxe, pea mo Polotesita—​neʼe hoko atu aipe tana faifaitahi mo te Puleʼaga, ʼo toe ʼāsili age tana kau ki te ʼu meʼa faka politike pea mo tana lagolago ki te ʼu tau. Tokolahi ia nātou ʼaē neʼe kau ʼi te ʼu ʼēkelesia pea mo punamaʼuli ki te ʼu meʼa ʼaia, ʼe mahino papau ia ʼe nātou fiafia anai ʼi te ʼiloʼi ʼaē ʼe ʼi ai te kau Kilisitiano ia ʼaho nei ʼe nātou taupau te manatu ʼa te kau Kilisitiano ʼo te ʼuluaki sēkulō, ʼo ʼuhiga mo tonatou vāhaʼa mo te Puleʼaga. Ko te ʼu alatike e lua ʼaē ʼe hoa mai, ʼe lahi anai tanā talanoa ki te faʼahi ʼaia.

[Paki ʼo te pasina 5]

Ko te ʼui ʼa Petelo ke tou “fakaʼapaʼapa ki te hau,” neʼe faka ʼuhiga ia kia Sesale Nelone

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Musei Capitolini, Roma

[Paki ʼo te pasina 6]

Neʼe fia mate ia Polycarpe he neʼe mole fia atolasio ki te hau

[Paki ʼo te pasina 7]

Ko te kau ʼuluaki Kilisitiano neʼe ko te ʼu hahaʼi tokalelei, agatonu pea neʼe nātou totogi tanatou ʼu tukuhau