ʼE Feala Koa Ke Fakahā e Te ʼu Misi Te Ka Haʼu?

TALU mai te ʼu temi ʼāfea, neʼe fia ʼiloʼi e te hahaʼi te faka ʼuhiga ʼo te ʼu moemisi. Neʼe fai e te kau Esipito te ʼu tohi faigataʼa moʼo fakamahino te ʼu moemisi, pea ko te kau Papiloni neʼe ʼi ai tanatou ʼu tagata neʼe nātou fakamahino te ʼu moemisi. ʼI te kau Keleka, neʼe ko hanatou agaʼi fenua te fakamoe ʼo te hahaʼi mahahaki ʼi te ʼu sanetualio ʼo te ʼatua ko Asclépios, ke nātou maʼu he faitoʼo ʼi tanatou ʼu moemisi. ʼI te lua sēkulō ʼo totatou temi, neʼe fai e Artemidorus te tohi neʼe fakamahino ai te ʼu fakaʼiloga ʼo te ʼu moemisi. Talu mai ai, neʼe fai te ʼu tuʼuga tohi feiā ʼo mulimuli ki tana tohi. ʼO aʼu ki te temi ʼaenī, ʼe faigaʼi e te hahaʼi ke nātou fakamahino te ʼu moemisi, kae ʼe nātou fakahā moʼoni koa te ʼu meʼa ʼaē ka hoko ʼi te ka haʼu?

Ke maʼu e te ʼu moemisi ʼaia honatou faka ʼuhiga ki te ka haʼu, ʼe tonu ia ke fakahoko ʼaki he mālohi māʼoluga. ʼI te Tohi-Tapu, ʼe tou maʼu te ʼu faʼifaʼitaki neʼe foaki ai e te ʼAtua te mālohi ʼaia. Neʼe ina foaki te ʼu moemisi fakakikite ki tana ʼu kaugana ʼo toe feiā aipe mo ʼihi hahaʼi neʼe mole nātou tauhi kia te ia. ʼI tona fakahagatonu, ʼe ʼui fēnei ia Sopo 33:14-​16: “ ʼE palalau te ʼAtua . . . ʼi he moemisi, ʼi he meʼa ʼe hā ʼi te pōʼuli, ʼi te temi ʼaē ʼe momoe loloto ai te hahaʼi, lolotoga tanatou momoe ʼi te palepale. ʼE ko te temi ʼaia ʼaē ʼe ina fakahā ai ki te taliga ʼo te tagata.”

ʼI te temi ʼo Sosefo, neʼe fai e te ʼAtua te faʼahi ʼaia ki te Falaone ʼo Esipito, ʼaē neʼe maʼuli kua hili kiai taʼu e 1 700 ʼi muʼa ʼo totatou temi. ʼE maʼu te moemisi ʼaē neʼe fai e Falaone ia Senesi 41:​1-7, pea ʼi te ʼu vaega 25 ki te 32, ʼe fakamahino ai e Sosefo te moemisi ʼaia, ʼo ina ʼui ʼe ina fakakikite te ʼu taʼu e fitu “ ʼe mahu ai anai te fenua katoa ʼo Esipito,” ʼo hoa kiai taʼu hoge e fitu. Neʼe fakamahino fēnei e Sosefo kia Falaone: “Ko te meʼa ʼaē ʼe fai e te ʼAtua moʼoni ʼe ina fakahā kia Falaone.” (Senesi 41:28) Neʼe fakakikite e te moemisi ʼaia te meʼa ʼaē neʼe hoko moʼoni.

Neʼe toe hoko te meʼa feiā ki te hau lahi ʼo te kau Papiloni. Neʼe fai e Nepukanesa te moemisi ʼo hoha lahi ai, kae neʼe mole kei ina manatuʼi pe koteā te moemisi ʼaia. Koia, neʼe ina pāui ai tana ʼu hahaʼi faifakalauʼakau ke nātou fakahā age kia ia tana moemisi pea mo nātou fakamahino age ki ai. Kae neʼe mole feala hanatou fakahoko te faʼahi ʼaia.​—Taniela 2:​1-​11.

Mai tona ʼuhiga ʼaē neʼe ko te ʼAtua ʼaē neʼe ina foaki te moemisi ʼaia ki te hau, koia neʼe Ina tuku ai te mālohi ki te polofeta ko Taniela ke ina fakahā te moemisi ʼaia pea mo tona faka ʼuhiga. ʼE ʼui fēnei ia Taniela 2:​19: “Koia, neʼe fakahā ʼi te pōʼuli kia Taniela te meʼa fakalilolilo ʼaē neʼe hā.” Neʼe ʼui e Taniela ko te moemisi ʼaia neʼe haʼu mai te ʼAtua, ʼo ina ʼui fēnei: “Ko te meʼa fakalilolilo ʼaē ʼe kole e te hau, ko te kau popoto, mo nātou ʼaē ʼe nātou pāui te ʼu laumālie, te kau pelepitelo gaohi meʼa fakamanamana pea mo nātou ʼaē ʼe nātou lau te ʼu fetuʼu, ʼe mole feala ke nātou fakahā ki te hau. Kae, ʼe ʼi ai te ʼAtua ʼi te lagi, ko ia ʼaē ʼe ina Fakahā te ʼu meʼa fakalilolilo, pea neʼe ina fakahā ki te Hau ko Nepukanesa te meʼa ʼaē ʼe tonu ke hoko ʼi te koga fakamuli ʼo te ʼu ʼaho.”​—Taniela 2:​27, 28.

ʼI ʼihi temi neʼe foaki e te ʼAtua te ʼu fakatotonu ki tana hahaʼi ʼaki he ʼu moemisi, pea ʼi ʼihi temi, ʼaki te ʼu moemisi neʼe ina fakahā age kia nātou tona ʼofa, pe neʼe tokoni kia nātou ke nātou mahino peʼe feafeaʼi tana lagolago kia nātou. Ki te faʼahi ʼo Sakopo, neʼe fakahā e te ʼAtua ʼi te moemisi tona ʼofa kia ia.​—Senesi 48:​3, 4.

ʼI te temi ʼaē neʼe ʼiloʼi ai e Sosefo, te tāmai taupau ʼo Sesu, kua faitama ia Malia, neʼe ina fakatotonu ai ke mavete mo ia. ʼI te temi ʼaia, neʼe foaki age te ʼu fakatotonu ʼi te moemisi, ke mole ina fakahoko te meʼa ʼaia. ʼE ʼui fēnei ia Mateo 1:​20: “ ʼI tana ʼosi fakakaukau ki te ʼu meʼa ʼaia, neʼe hā age kia te ia te ʼaselo ʼa Sehova ʼi te misi, ʼo ʼui maʼana kia te ia: ‘Sosefo, foha ʼo Tavite, ʼaua naʼa ke tuʼania te ʼaumai ki tou ʼapi, ia Malia, tou ʼohoana, heʼe ko te meʼa ʼaē kua fakatupu ia te ia, ʼe haʼu ia mai te laumālie maʼoniʼoni.’ ” Ki muli age, neʼe fakatokagaʼi fēnei age kia ia ʼi te moemisi: “Neʼe hā age te ʼaselo ʼa Sehova kia Sosefo ʼi te misi ʼo ʼui maʼana: ‘Tuʼu ake, pea ke toʼo te kiʼi tamasiʼi mo tana faʼe, pea ke hola ki Esipito.’ ”​—Mateo 2:​13.

Te ʼu Moemisi ʼAē ʼe Mole Haʼu Mai Te ʼAtua

Mai tona ʼaluʼaga ʼaē ko te fakamahino ʼo te ʼu moemisi neʼe ko he meʼa neʼe fai māhani e te hahaʼi ʼaē neʼe mole tauhi ki te ʼAtua, ʼe hā ʼaki mai ai, ko te ʼu moemisi fuli ʼe mole feala ke ʼui ʼe ko he ʼu meʼa ʼe nātou tala moʼoni mai te ʼu meʼa ʼaē ka hoko ʼi te ka haʼu. ʼI te temi ʼo te polofeta ʼa te ʼAtua ko Selemia, neʼe ʼui fēnei e te kau polofeta loi: “Neʼe ʼau fai taku moemisi! Neʼe ʼau fai taku moemisi!” (Selemia 23:25) Neʼe nātou faiga ke nātou fakahēʼi te hahaʼi, ke nātou manatu neʼe palalau te ʼAtua ʼo ina fakaʼaogaʼi nātou. ʼO ʼuhiga mo te kau tagata moemisi ʼaia, neʼe ʼui fēnei e Selemia ʼaki te laumālie maʼoniʼoni: “Koʼeni te meʼa ʼaē ʼe ʼui e Sehova ʼo te ʼatu kautau, te ʼAtua ʼo Iselaele: ‘Ke ʼaua naʼa fakahalaʼi koutou e takotou ʼu polofeta ʼi te lotolotoiga ʼo koutou pea mo takotou ʼu hahaʼi ʼaē ʼe nātou fai fakakikite, pea ʼaua naʼa koutou fakalogo ki tanatou ʼu moemisi ʼaē neʼe nātou fai. Koteʼuhi “ ʼe nātou lea fakakikite ʼi te loi ʼaki toku huafa . . . ,” ko te tala ʼaia ʼa Sehova.’ ”​—Selemia 29:​8, 9.

Mai tona ʼuhiga ʼaē ko te kau polofeta loi ʼaia neʼe ko te ʼu hahaʼi “faifakalauʼakau,” kua tou mahino ai, neʼe fakatupu tanatou ʼu moemisi e te ʼu laumālie agakovi, ke nātou fakahēʼi ai te hahaʼi. ʼE toe hā te meʼa feiā ʼi te meʼa ʼaē ʼe ʼui ia Sakalia 10:2: “Neʼe tala e te ʼu telafime te meʼa fakamanamana; pea ki te faʼahi ʼo nātou ʼaē ʼe faifakalauʼakau, neʼe nātou sio ki te loi, pea ʼe nātou palalau tuʼumaʼu ki te ʼu moemisi ʼaē ʼe mole maʼuhiga.”

Ko te Tevolo ʼe ko te Pule ʼo te loi, talu mai te ʼu taʼu ʼe lauʼi afe neʼe ina fakaʼaogaʼi te kau takitaki lotu ke nātou loiʼi te hahaʼi, neʼe palalau te ʼAtua kia nātou ʼi he ʼu meʼa neʼe hā pea mo te ʼu moemisi, ohage pe ko te meʼa ʼaē neʼe fai e te kau polofeta loi ʼi te temi ʼo Selemia pea mo Sakalia. ʼO ʼuhiga mo nātou ʼaia, neʼe tohi fēnei ʼaki te laumālie maʼoniʼoni e te tagata faitohi ʼo te Tohi-Tapu, ia Suta, ki te kau Kilisitiano ʼo te ʼuluaki sēkulō: “Ko ʼihi tagata kua nātou hū ki te lotolotoiga ʼo koutou, ʼaia kua fualoa tonatou hinoʼi e te ʼu Tohi ki te fakamāu ʼaia, ko te kau heletiko ʼe nātou fetogi te ʼofa makehe ʼo totatou ʼAtua moʼo takuʼaki tanatou ʼu aga heʼeʼaoga pea mo nātou lavakiʼi totatou Pule e tahi pea mo ʼAliki, ko Sesu Kilisito.” Neʼe ina ʼui fēnei, ko te ʼu tagata ʼaia, neʼe nātou “moemisi.”​—Suta 4, 8.

Koutou Vakavakaʼi Lelei Te ʼu Meʼa ʼAē ʼe Nātou ʼUi

ʼE feala ke ʼui e he tahi neʼe palalau te ʼAtua kia ia ʼi tana moemisi, peʼe ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe moemisi kiai neʼe hoko moʼoni, kae ʼe mole feʼauga te faʼahi ʼaia ke tou tui pea mo muliʼi ia ia. Koutou fakatokagaʼi te ʼu fakatotonu ʼaē neʼe tohi ki te kau Iselaelite, ʼaē ʼe tou maʼu ia Teutalonome 13:​1-3, 5: “Kapau ʼe malaga ake he polofeta peʼe ko he tagata moemisi ʼi tokotou lotolotoiga pea mo ina foaki atu kia koutou he fakaʼiloga peʼe ko he meʼa ka hoko pea mo hoko moʼoni te fakaʼiloga peʼe ko te meʼa ka hoko, pea mo ina ʼui atu kia koutou, ‘Tou mulimuli ki ʼihi ʼu ʼatua, ʼaē ʼe mole tou ʼiloʼi, pea mo tou tauhi kia nātou,’ ʼe mole tonu anai ke koutou fagono ki te ʼu palalau ʼo te polofeta ʼaia peʼe ko te tagata moemisi ʼaia . . . Pea ʼe tonu ke matehi te polofeta ʼaia peʼe ko te tagata moemisi ʼaia.” Neʼe fakagafua e te ʼAtua ke palalau te ʼu hahaʼi ʼaia ki he ʼu meʼa loi, moʼo ʼahiʼahiʼi te nofo agatonu ʼo tana hahaʼi.

ʼE mole tonu ke tou hoko tui ki te hahaʼi ʼaē ʼe nātou ʼui ko tanatou ʼu moemisi ʼe haʼu mai te ʼAtua, kae ʼe tou fakapotopoto anai ʼo vakaʼi peʼe moʼoni te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou lau, ke ʼaua naʼa fakahēʼi tatou e te pule fakapulipuli ʼo te loi, ʼaē ʼe ina “fakahēʼi te kele katoa.” (Fakahā 12:9) Kae ʼe lava feafeaʼi hatatou vakavakaʼi lelei te ʼu meʼa ʼaia?

Ko te Folafola ʼa te ʼAtua ʼe ko ia ʼaē ʼe ina takitaki tatou ki te moʼoni. ʼO ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia, neʼe ʼui fēnei e Sesu Kilisito: “Ko tau folafola ʼe moʼoni.” (Soane 17:17) Koia ʼe tokoni fēnei mai kia tatou ia 1 Soane 4:1: “Kau ʼofaina, ʼaua naʼa koutou tui ki te folafola fuli ʼaē ʼe haʼu mai te laumālie, kae ke koutou ʼahiʼahiʼi te ʼu folafola ʼaē ʼe haʼu mai te laumālie ke koutou ʼiloʼi ai peʼe haʼu moʼoni mai te ʼAtua, heʼe kua lahi te kau polofeta loi kua ʼolo atu ki te malamanei.” Kapau ʼe tou fakatatau fakalelei mo te Tohi-Tapu, pea ʼe tou fakatokagaʼi ko te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou ʼui, tanatou ʼu filosofia, pea mo tanatou ʼu gāue ʼe fakafeagai ki te Tohi-Tapu. ʼE ko te Folafola ʼa te ʼAtua ʼaē ʼe maʼuhiga ʼo ʼuhiga mo te meʼa ʼaē ʼe moʼoni.

ʼE fakaʼaogaʼi moʼoni koa e te tagata moemisi, ʼaē ʼe talanoa ki he ʼatamai mālama makehe, te fai fakakikite pea mo ʼihi ʼu gāue faifakalauʼakau? Kapau koia ʼaia, pea ʼe tautea ia ia e te Folafola ʼa te ʼAtua. “ ʼAua naʼa maʼu ʼi tou loto fale he tahi . . . ʼe fai fakakikite, he tahi ʼe gaohi meʼa mana, he tahi ʼe ina kumi he ʼu fakaʼiloga, he tahi ʼe faifakalauʼakau, he tahi ʼe ina fakalauʼakauʼi he tahi ʼaki he faitoʼo, he tahi ʼe ʼalu ki he tagata ʼe palalau mo te ʼu laumālie, he tahi ko tana gāue te fai kikite ki te ʼu meʼa ka hoko mai, peʼe ko he tahi ʼe ina fakafehuʼi te ʼu mate. He ko ʼaē ʼe ina fai te ʼu meʼa ʼaia ʼe ko he meʼa fakalialia ia kia Sehova.”​—Teutalonome 18:10-​12.

Kapau ʼe ʼui e te tagata moemisi ʼe ʼi ai tona nefesi ʼe mole mate, pea ʼe fakafeagai ia ki te Folafola ʼa te ʼAtua, ʼaē ʼe ina ʼui fakahagatonu fēnei: “Ko te nefesi ʼaē ʼe agahala​—⁠ko ia ia ʼaē ka mate.” (Esekiele 18:4) ʼE ina fakahikihiki koa ia ia pea mo ina toho he ʼu tisipulo ke nātou muliʼi ia ia? ʼE fakatokagaʼi fēnei mai ia Mateo 23:12: “Ko ʼaē ʼe ina hiki ia ia ki ʼoluga ʼe fakamālaloʼi anai ia.” Pea ʼe toe fakatokagaʼi fēnei ki te kau Kilisitiano ia Gāue 20:30: “ ʼI te lotolotoiga ʼo koutou ʼe mafuta ake anai te ʼu tagata ʼe nātou palalau ki te ʼu meʼa pikopiko, koteʼuhi ke nātou toho te kau tisipulo ke mulimuli ia nātou.”

ʼE lagolago koa te tagata moemisi ki te agamālohi? ʼE tauteaʼi ia ia ia Sake 3:​17, 18 ʼo fēnei: “Kae ko te poto mai ʼoluga ʼe maʼa ia, pea ʼe tokalelei, agapoto, fakalogo fakalelei, fonu ʼi te manavaʼofa pea mo te ʼu fua ʼe lelei, ʼe mole fakapalatahi ia, ʼe mole malualoi ia. Pea tahi ʼaē, ko te fua ʼo te faitotonu neʼe tō ʼi te ʼu ʼaluʼaga tokalelei kia nātou ʼaē ʼe nātou fakahoko te tokalelei.” ʼE ina fia maʼu koa he tuʼulaga faka politike ʼi te mālama? ʼE ʼui fakahagatonu fēnei e te Folafola ʼa te ʼAtua ʼo ʼuhiga mo ia: “Ko ʼaē ʼe fia kaumeʼa mo te malamanei ʼe ina fakaliliu ia ia ko he fili ʼo te ʼAtua.” Koia, ʼe fakahā lelei e te Tohi-Tapu te ʼu meʼa ʼaē ʼe hala.​—Sake 4:4.

Kapau neʼe moemisi he tahi ki te mate ʼa he tahi ʼo tona famili peʼe ko hona kaumeʼa, neʼe lagi tuʼania fau ʼo ʼuhiga mo ia ʼaia. Kapau ko ia ʼaē neʼe kita moemisi ki ai, neʼe mate ʼi te po pe ʼaia, ʼe mole ko he fakamoʼoni ʼaia neʼe ko he moemisi fakakikite. Tatau aipe peʼe hoko moʼoni te ʼu moemisi ʼaia, kae ʼe ʼi ai te ʼu lauʼi teau ʼe mole hoko.

Logope la neʼe fakaʼaogaʼi e te ʼAtua te ʼu moemisi ʼi te temi muʼa moʼo fakakikite he ʼu meʼa ka hoko, pea mo foaki he ʼu fakatotonu lolotoga te tohi ʼo tana Folafola, ʼe mole kei ʼaoga ke ina fai te faʼahi ʼaia ia ʼaho nei. ʼE tuʼu ʼi te Folafola ʼaia te ʼu fakatotonu fuli ʼa te ʼAtua ʼaē ʼe ʼaoga ki te malamanei ʼi totatou temi, pea ko tana ʼu lea faka polofeta ʼaia ʼe talanoa ki te ʼu meʼa ʼe hoki hoko anai ʼi he ʼu taʼu ʼe lauʼi afe ʼi te ka haʼu. (2 Timoteo 3:​16, 17) Koia ʼe feala ke tou falala ko tatatou ʼu moemisi ʼe mole ko he ʼu meʼa ʼe fakahā mai e te ʼAtua ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa ka hoko ʼi te ka haʼu, kae ʼe ko te gāue māhani ʼa te ʼuto moʼo taupau lelei totatou ʼatamai.

[Paki ʼo te pasina 7]

Ohage ko te fakahā e te moemisi ʼo Falaone te ʼu meʼa ʼaē neʼe tonu ke hoko, ko te Folafola ʼa te ʼAtua ʼe ina fakahā mai totatou ka haʼu