Te Fondamentalisme—Koteā Tona Faka ʼUhiga?

NEʼE kamata ʼanafea te fondamentalisme? ʼI te fakaʼosi ʼo te sēkulō kua hili, neʼe fetogi e te kau teolosia tanatou ʼu akonaki ʼo nātou mulimuli ki te ʼu valoki ʼaē ʼe fai ki te Tohi-Tapu pea mo te ʼu akonaki ʼa te hahaʼi popoto, ohage la ko te evolisio. Ko te tupuʼaga la ʼaia ʼo te mole kei falala ʼa te hahaʼi ki te Tohi-Tapu. Ko te kau takitaki lotu ʼi Amelika ʼaē ʼe nātou fia taupau te ʼu talatisio ʼāfea ʼa te lotu, neʼe nātou fakatuʼu ai te meʼa ʼaē neʼe nātou fakahigoaʼi ko te ʼu puani tāfito ʼo te tui.a ʼI te kamata ʼo te 20 sēkulō, neʼe nātou talanoa ʼo ʼuhiga mo te ʼu puani tāfito ʼaia ʼi te ʼu tohi ko tonatou kupu tāfito ʼaenī The Fundamentals: A Testimony to the Truth. Ko te kupu “fondamentalisme” ʼe haʼu mai te kupu tāfito ʼo te ʼu tohi ʼaia.

ʼI te vaelua ʼo te 20 sēkulō, neʼe toe talanoa ʼi ʼihi temi ʼi te ʼu tala logo ʼo ʼuhiga mo te fondamentalisme. Ohage la, ʼi te taʼu 1925, ko te kau lotu fondamentalistes neʼe nātou ʼave ki te telepinale te tagata faiako ʼe higoa ko John Scopes ʼi Tennessee, ʼi Amelika, ʼaē neʼe fakahigoa ki muli age ko te fakamāuʼi ʼo Scopes. Neʼe koteā tana aga ʼaē neʼe kovi? Neʼe ina akoʼi te evolisio, pea neʼe fakafeagai te akonaki ʼaia ki te lao ʼo te kolo ʼaia. ʼI te ʼu ʼaho ʼaia, ʼe mole fualoa anai te fondamentalisme. ʼI te taʼu 1926, neʼe ʼui e te nusipepa Polotesita Christian Century, ko te faʼahi ʼaia neʼe “ko he kākā ia, pea ʼe mole moʼoni” pea “ ʼe ko he meʼa faka temi pe ia pea ʼe mole tologa anai ia.” Neʼe hala te manatu ʼaia!

Talu mai te ʼu taʼu 1970, kua talanoa tuʼumaʼu ki te fondamentalisme. ʼE ʼui fēnei e te polofesea ko Miroslav Volf, ʼo te Seminalio faka Teolosia ko Fuller ʼi Californie, ʼi Amelika: “Neʼe tologa te fondamentalisme, pea kua tuputupu ia.” Ia ʼaho nei, ko te kupu “fondamentalisme” ʼe mole kei faka ʼuhiga pe ia ki te ʼu kautahi Polotesita, kae ʼe toe faka ʼuhiga foki ki te tahi ʼu lotu, ohage ko te Lotu Katolika, te Lotu Mahometa, te Lotu Faka Sutea, pea mo te Lotu Inituisi.

ʼE Tupu Te Faʼahi ʼAia ʼUhi Ko Te ʼu Meʼa ʼAē ʼe Hoko ʼi Totatou Temi

He koʼe koa kua mafola te fondamentalisme? Ko nātou ʼaē neʼe nātou akoʼi te faʼahi ʼaia ʼe nātou ʼui, ʼe hoko ʼuhi ko te lotolotolua ʼa te hahaʼi ʼi totatou temi ʼo ʼuhiga mo te ʼu aga ʼaē ʼe tonu ke fai, pea mo tanatou lotolotolua ʼo ʼuhiga mo te lotu. Ki muʼa atu ko te hahaʼi neʼe nātou fefalalaʼaki, ʼo mulimuli ki te ʼu akonaki ʼaē neʼe nātou ako māhani. ʼI te temi nei kua fetogi te ʼu akonaki ʼaia peʼe kua nātou fakafisi kiai. Tokolahi ʼi te kau popoto ʼe nātou ʼui ʼe mole ʼi ai he ʼAtua, pea ko te tagata ʼe tokotahi pe ia ʼi te ʼatulaulau. ʼE lahi te ʼu hahaʼi popoto ʼe nātou ako neʼe tupu te malamanei mai te evolisio, ka mole ko he Tupuʼaga manavaʼofa ʼaē neʼe ina fakatupu. Kua mālohi te akonakiʼi ʼo he ʼu manatu fakavalevale. ʼE mole kei mulimuli te hahaʼi ki te ʼu aga ʼaē ʼe tonu ke fai ʼi te sosiete fakatagata.​—2 Timoteo 3:​4, 5, 13.

ʼE lotomālohi te kau fondamentalistes ki te ʼu moʼoni ʼaē neʼe akoʼi age kia nātou ki muʼa atu, pea ko ʼihi ia nātou ʼe nātou faiga ke nātou toe akoʼi ki tonatou fenua pea mo tonatou ʼu puleʼaga te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou manatu ʼe ko te ʼu aga ʼaē ʼe tonu ke fai pea mo te ʼu akonaki tāfito. ʼE nātou faiga mālohi ʼo fakakinauʼi te hahaʼi ke nātou mulimuli ki he ʼu aga ʼe “totonu” pea mo te ʼu akonaki faka lotu. ʼI te manatu ʼa he fondamentaliste ʼe tonu te ʼu meʼa ʼaē ʼe ina fai, kae ʼe hala te ʼu meʼa ʼaē ʼe fai e te hahaʼi. Ko te Polofesea ko James Barr, ʼi tana tohi Fundamentalism, ʼe ina ʼui ko te fondamentalisme ʼe “ ʼui māhani ʼe ko he kupu moʼo fakafeagai pea mo fakalainoa, pea ʼe faka ʼuhiga ki he tahi ʼe mole lotomahino, ki he tauhi fakavale ki te lotu, ki he meʼa ʼe mole ina tali te ʼu manatu kehe, pea mo he tahi ʼe ina fakatupu te magaʼi lotu.”

Mai tona ʼaluʼaga ʼaē ʼe mole he tahi ʼe loto ke higoaʼi ia ia ko he tahi ʼe mole lotomahino, ʼe tauhi fakavale ki te lotu, koia ko te hahaʼi ʼe mole nātou lototahi fuli pe ko ai te hahaʼi ʼaē ʼe fondamentalistes pea mo nātou ʼaē ʼe mole fondamentalistes. Kae, ʼe ʼi ai te ʼu agaaga ʼe hā ai te fondamentalisme faka lotu.

Tou Vakaʼi Peʼe Feafeaʼi Ia Ia ʼAē ʼe Fondamentalisme

ʼI te agamāhani, ko te fondamentalisme ʼe ko te faiga ʼaē ke taupau te meʼa ʼaē ʼe ʼui ʼe ko te ʼu talatisio ʼo te temi muʼa, peʼe ko te ʼu akonaki faka lotu ʼo he fenua, peʼe ko te fakafeagai ki te meʼa ʼaē ʼe ʼui ʼe ko te manatu ʼo te mālama. Kae ʼe mole faka ʼuhiga leva ʼe fakafeagai te kau fondamentalistes ki te ʼu meʼa fuli ʼo te temi ʼaenī. Ko ʼihi ʼe nātou fakaʼaogaʼi fakalelei te ʼu meʼa faka felogoi ʼo te temi ʼaenī moʼo fakahāhā tanatou ʼu manatu. Kae ʼe nātou fakafeagai ki te fetogi e te sosiete ia te lotu ʼaki te ʼu meʼa fakamālama.b

Ko ʼihi kau fondamentalistes ʼe nātou faiga mālohi ke nātou taupau he fakatuʼutuʼu ʼo te ʼu akonaki pe ko tonatou maʼuli, ʼo mulimuli ki te ʼu talatisio, pea ʼe nātou fakamālohiʼi te hahaʼi ke nātou mulimuli ki te ʼu faʼahi ʼaia, ke nātou fetogi tonatou ʼu agaaga faka sosiale ke feala ai hanatou mulimuli ki te ʼu akonaki ʼa te kau fondamentalistes. Koia, ko te Katolika fondamentaliste, ʼe mole gata pe anai ki tana fakafisi ki te fakatō fatu. Kae ʼe mahino ia ʼe nātou uga mālohi anai te hahaʼi fai lao ʼo tonatou fenua ke nātou tapuʼi te fakatō fatu. ʼI Polonia, ʼe ʼui e te nusipepa La Repubblica, ke feala he tali e te lao ʼaē ʼe fakafeagai ki te fakatō fatu, neʼe fakatuʼutuʼu e te ’Ēkelesia Katolika “te ‘fakafeagai’ ke ina fakaʼaogaʼi ai tona mālohi katoa.” ʼI tanatou fai ia te faʼahi ʼaia, neʼe hā lelei ai ko te kau takitaki lotu ʼe nātou fondamentalistes. ʼI Amelika ko te kautahi ʼaē ʼe fakahigoa ko te Puleʼaga Faka Kilisitiano Polotesita, ʼe ina toe fakahoko mo ia “te ʼu fakafeagai” ʼaia.

ʼE ʼiloʼi tāfito te kau fondamentalistes ʼuhi ko tanatou tui mālohi ki tanatou lotu. Koia, ko he polotesita fondamentaliste, ʼe ko he tahi ʼe tui papau ki te ʼui ʼaē ʼe mole maʼu he ʼu palalau fakatātā ʼi te Tohi-Tapu, ohage la ko te ʼui ʼaē ko te kele neʼe fakatupu ia ʼaho moʼoni e ono. Ko he Katolika fondamentaliste, ʼe tui papau ia ko te tuʼi tapu ʼe mole feala ke faihala.

Koia, kua tou mahino leva pe koʼe ʼe faka ʼuhiga te kupu “fondamentalisme” ki he tauhi fakavale, pea he koʼe ko nātou ʼaē ʼe mole fondamentalistes, ʼe nātou tuʼania ʼi tanatou sio ki te mafola ʼo te fondamentalisme. ʼI totatou ʼuhiga takitokotahi, ʼe lagi mole tou lototahi mo te kau fondamentalistes, pea mo tou lotomamahi ʼi tanatou ʼu kākā faka politike pea ʼi ʼihi temi ʼe tou lotomamahi ʼuhi ko tanatou agamālohi. ʼE moʼoni, ko te kau fondamentalistes ʼo he lotu, ʼe feala ke nātou fakalialia ki te ʼu aga ʼaē ʼe fai e te kau fondamentalistes ʼo he tahi lotu! Kae, ʼe lahi te ʼu hahaʼi ʼe nātou tuʼania ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa ʼaē ʼe tupu ai te mafola ʼo te fondamentalisme​—te tuputupu ʼo te mole kei fakaʼapaʼapa ki te ʼu aga ʼaē ʼe tonu ke fai, te mole kei tui ʼa te hahaʼi, pea mo te fakafisi ʼa te hahaʼi ʼo totatou temi ki te ʼu meʼa fakalaumālie.

Ko te fondamentalisme, ʼe ko te puleʼaki koa ia ki te ʼu fihifihia ʼaia? Kapau ʼe mole koia ʼaia, pea koteā la he tahi puleʼaki?

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Talanoa ʼo te pasina 5]

ʼI te taʼu 1926, ko te nusipepa Polotesita neʼe ina ʼui fēnei ko te fondamentalisme “ ʼe ko he kākā ia pea ʼe mole moʼoni” pea “ ʼe ko he meʼa faka temi pe ia pea ʼe mole tologa anai ia”