Te Lao ʼAē Neʼe Tala Gutu He Koʼe Koa Neʼe Tohi?

HE KOʼE koa ko te tokolahi ʼo te kau Sutea ʼo te ʼuluaki sēkulō neʼe mole nātou tali ko Sesu te Mesia? ʼE fakamatala fēnei mai e te tagata ʼo te temi ʼaia: “[Ko Sesu] ʼi tana kua hū ki te fale lotu, neʼe fakaōvi age kia te ia te kau pelepitelo pule pea mo te kau tagata ʼāfea ʼo te hahaʼi, ka kei lolotoga tana faiakonaki, pea ʼui maʼa nātou: ‘Ko te pule fea ʼaē ʼe ke fai ʼaki te ʼu meʼa ʼaenā? Pea ko ai ʼaē neʼe ina foaki atu kia te koe te pule ʼaia?’ ” (Mateo 21:23) ʼI tanatou manatu, neʼe foaki e te Māfimāfi ki te puleʼaga Sutea te Tola (te Lao) ʼaē neʼe ina tuku ki ʼihi tagata te pule ʼaē neʼe haʼu mai te ʼAtua. Neʼe maʼu koa e Sesu te pule ʼaia?

Neʼe fakaʼapaʼapa lahi ia Sesu ki te Tola pea kia nātou ʼaē neʼe tuku moʼoni ki ai te pule. (Mateo 5:​17-​20; Luka 5:​14; 17:14) Kae neʼe tau fai e Sesu te ʼu tukugakovi moʼo fakahā ia nātou ʼaē neʼe nātou meʼa noaʼi te ʼu fakatotonu ʼa te ʼAtua. (Mateo 15:​3-9; 23:​2-​28) Ko te ʼu tagata ʼaia neʼe nātou mulimuli ki te ʼu talatisio ʼaē neʼe liliu ki muli age ko te lao ʼaē neʼe tala gutu. Kae neʼe mole tali e Sesu te takitaki ʼo te lao ʼaia. Koia la ʼaē neʼe fakafisi ai te tokolahi ki tona ʼuhiga Mesia. ʼI tanatou manatu, neʼe hoki tokoni te ʼAtua ki he tahi, mo kapau ʼe lagolago ki te ʼu talatisio ʼa tonatou hahaʼi takitaki.

Neʼe haʼu maifea te lao ʼaē neʼe tala gutu? Neʼe kamata feafeaʼi te ʼui ʼa te kau Sutea ʼe tatau te mālohi ʼo te lao ʼaia pea mo te Lao ʼaē neʼe tohi pea mo tuʼu ʼi te Tohi-Tapu? Pea kapau neʼe loto e te ʼAtua ke tala gutu pe te talatisio ʼaia, he koʼe koa neʼe tohi ki muli age?

Neʼe Haʼu Maifea Te ʼu Talatisio?

Ko te kau Iselaelite neʼe nātou fai te fuakava mo Sehova ʼAtua ʼi te taʼu 1513 ʼi muʼa ʼo totatou temi ʼi te Moʼuga ʼo Sinai. ʼAki ia Moisese, neʼe nātou maʼu te ʼu lekula ʼo te fuakava ʼaia. (Ekesote 24⁠:⁠3) Kapau neʼe nātou mulimuli ki te ʼu lekula ʼaia, pea neʼe feala ai ke nātou ‘maʼoniʼoni ohage ko te maʼoniʼoni ʼo Sehova tonatou ʼAtua.’ (Levitike 11⁠:44) ʼO mulimuli ki te fuakava ʼo te Lao, neʼe kau ki te tauhi kia Sehova te fai ʼo te ʼu sakilifisio e te kau pelepitelo ʼaē neʼe hinoʼi ki te faʼahi ʼaia. Neʼe tonu ke ʼi ai te potu tāfito ʼaē ka fai ai te tauhi​—ki muli mai neʼe ko te fale lotu ʼaē neʼe tuʼu ʼi Selusalemi.​—Teutalonome 12:​5-7; 2 Fakamatala 6:​4-6.

Neʼe tuʼu ʼi te Lao Faka Moisese te fakatuʼutuʼu katoa ʼo te tauhi kia Sehova ʼaē neʼe tonu ke fai e te puleʼaga ʼo Iselaele. Kae neʼe ʼi ai ʼihi meʼa neʼe mole tuʼu ʼi te lao ʼaia. Ohage la, neʼe tapuʼi e te Lao te gāue ʼi te ʼaho ʼo te Sapato, kae neʼe mole fakamahino lelei ai pe koteā te ʼu gāue ʼaē neʼe tapu tona fai.​—Ekesote 20:10.

Kapau neʼe loto kiai e Sehova, pea neʼe feala ke ina fai he ʼu tuʼuga lekula ʼo ʼuhiga mo te ʼu faʼahiga ʼaluʼaga fuli ʼaē neʼe feala ke hoko ki he tahi. Kae neʼe ina fakatupu te tagata ʼaki he leʼo ʼo loto, pea neʼe ina foaki kia ia he faʼahiga loto faʼitaliha ʼi tana tauhi kia te ia, kae neʼe tonu ke mulimuli ki te ʼu tuʼakoi ʼo te ʼu lekula ʼaē neʼe ina tuku ki ai. Neʼe fakatuʼutuʼu e te Lao ke fai te ʼu faifakamāu e te kau pelepitelo, mo te kau Levite pea mo te kau tuʼi fakamāu. (Teutalonome 17:​8-​11) ʼI te lahi ʼo te ʼu faifakamāu ʼaia, neʼe fai ai he ʼu puleʼaki ʼo fakatafito ki te ʼu ʼuluaki faifakamāu ʼaē neʼe hoko, pea ʼe mahino papau ia neʼe tuku te ʼu puleʼaki ʼaia mai he taʼiake ki te tahi taʼiake. ʼO toe feiā pe mo te faʼahiga fakahoko ʼo te ʼu gāue faka pelepitelo, neʼe akoʼi age e te ʼu tāmai te ʼu faʼahi ʼaia ki tonatou ʼu foha. ʼI te lahi ʼo te ʼu meʼa ʼaia neʼe hoko ki tonatou maʼuli, neʼe toe lahi ai foki mo tanatou ʼu talatisio.

Kae ko te meʼa ʼaē neʼe fakatafito kiai te tauhi ʼo Iselaele, neʼe ko te Lao ʼaē neʼe tohi pea neʼe foaki kia Moisese. ʼE ʼui fēnei e Ekesote 24⁠:​3, 4: “Neʼe haʼu ia Moisese ʼo fakamatala ki te hahaʼi te ʼu folafola fuli ʼa Sehova pea mo te ʼu fakatotonu faifakamāu fuli, pea neʼe tali fakatahi e te hahaʼi pea mo ʼui maʼa nātou: ‘Ko te ʼu folafola fuli pe ʼaē neʼe ʼui e Sehova, ʼe mātou lotolelei ke mātou fai.’ Pea neʼe tohi ai e Moisese te ʼu folafola fuli ʼa Sehova.” Koia neʼe fai e te ʼAtua tana fuakava mo te kau Iselaelite ʼaki te ʼu fakatotonu ʼaia neʼe tohi. (Ekesote 34:27) ʼI tona fakahagatonu, ʼe mole talanoa te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo he lao neʼe tala gutu.

“Ko Ai ʼAē Neʼe Ina Foaki Atu Kia Te Koe Te Pule ʼAia?”

Neʼe fakahā lelei e te Lao Faka Moisese, neʼe ko te kau pelepitelo, te hākoga ʼo Alone ʼaē neʼe tuku tāfito ki ai te takitaki pea mo te akoʼi ʼo te ʼu meʼa faka lotu ki te hahaʼi. (Levitike 10:​8-​11; Teutalonome 24:8; 2 Fakamatala 26:16-​20; Malakia 2:7) Kae ʼi te lolotoga ʼo te ʼu sēkulō, ko ʼihi ʼu pelepitelo neʼe nātou liliu ʼo heʼe agatonu pea mo aga fakahehema. (1 Samuele 2:​12-​17, 22-​29; Selemia 5:​31; Malakia 2:​8, 9) Lolotoga te temi pule ʼa te kau Keleka, neʼe tokolahi te kau pelepitelo neʼe nātou tali he ʼu meʼa kovi ʼi tanatou faʼahiga tauhi ki te ʼAtua. ʼI te lua sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, ko te kau Faliseo​—te kūtuga foʼou neʼe hoki faʼufaʼu ʼi te Lotu Faka Sutea pea neʼe mole falala ki te kalasi ʼo te kau pelepitelo​—neʼe nātou kamata fakatuʼu te ʼu talatisio ʼaē neʼe ʼui neʼe feala ke nātou fakaliliu te tagata fuli pe ke maʼoniʼoni ohage ko te pelepitelo. Ko te tokolahi neʼe nātou leleiʼia te ʼu talatisio ʼaia, kae neʼe mole tonu ke hilifaki te ʼu meʼa ʼaia ki te Lao.​—Teutalonome 4:2; 12:32 (13:1 ʼi te ʼu tohi faka Sutea).

Ko te kau Faliseo neʼe nātou liliu ko te ʼu hahaʼi popoto foʼou ʼo te Lao, pea ʼi tanatou manatu neʼe nātou fai te meʼa ʼaē neʼe mole fai e te kau pelepitelo. Mai tona ʼuhiga ʼaē neʼe mole tuku he pule kia nātou e te Lao Faka Moisese, koia neʼe nātou fai ai he ʼu faʼahiga fakamahino ʼo te Tohi-Tapu ʼaki te ʼu kupuʼi palalau fakalilolilo pea mo te ʼu fakamahino neʼe hage neʼe lagolago ki tanatou ʼu manatu.a Neʼe nātou taupau pea mo faka mafola te ʼu talatisio ʼaia, pea neʼe nātou fakatuʼu ai te tafitoʼaga ki te takitaki foʼou ʼi Iselaele. ʼI te ʼuluaki sēkulō, neʼe kua liliu te kau Faliseo ko te kūtuga mālohi ʼi te Lotu Faka Sutea.

ʼI tanatou tānaki te ʼu talatisio ʼaē neʼe kua tala gutu ʼi te temi ʼaia pea mo kumi te ʼu koga tohi ʼo te Tohi-Tapu moʼo fakamoʼoni ki tanatou tahi ʼu talatisio, neʼe mahino ki te kau Faliseo neʼe tonu ke tuputupu te mālohi ʼo tanatou gāue. Neʼe tupu ai te manatu foʼou ʼo ʼuhiga mo te haʼuʼaga ʼo te ʼu talatisio ʼaia. Neʼe kamata akoʼi e te kau lapi te faʼahi ʼaenī: “Neʼe foaki kia Moisese te Tola ʼi Sinai pea neʼe ina fakatoʼo kia Sosue, pea neʼe fakatoʼo e Sosue ki te kau tagata ʼāfea, pea neʼe fakatoʼo e te kau tagata ʼāfea ki te kau polofeta. Pea ko te kau polofeta neʼe nātou fakatoʼo ki te ʼu tagata ʼo te fakatahi lahi.”​—Avot 1:1, te Mishna.

ʼI tanatou ʼui ʼaē “neʼe foaki kia Moisese te Tola,” neʼe mole faka ʼuhiga pe e te kau lapi ki te ʼu lao ʼaē neʼe tohi, kae neʼe toe faka ʼuhiga foki ki te ʼu talatisio ʼaē neʼe tala gutu. Neʼe nātou lau ko te ʼu talatisio ʼaia​—ʼaē neʼe faʼufaʼu e te hahaʼi​—neʼe foaki e te ʼAtua kia Moisese ʼi Sinai. Pea neʼe nātou akoʼi ki te hahaʼi ko te ʼAtua neʼe mole ina tuku ki te tagata ke ina vakaʼi pe koteā ʼaē ʼe mole kau ʼi te Tola, kae neʼe ina tala gutu age te ʼu meʼa ʼaē neʼe mole talanoa fakahagatonu kiai te Lao ʼaē neʼe tohi. ʼE nātou ʼui ko Moisese neʼe ina tuku te lao ʼaia neʼe tala gutu ki te ʼu taʼiake ʼaē neʼe hoa mai, ʼo mole tuku ki te kau pelepitelo kae ki te tahi ʼu hahaʼi takitaki. Ko te kau Faliseo neʼe nātou lau ko nātou totonu te ʼu hāko ʼo te hōloga ʼo te kau takitaki ʼaia.

Ko Te Lao ʼe Tau Mo Te Fihifihia​—ʼE Fai He Puleʼaki Foʼou

Ko Sesu ʼaē neʼe fakafihiʼi e te kau takitaki lotu Sutea tona pule ʼaē neʼe tuku age e te ʼAtua, neʼe ina fakakikite te fakaʼauha ʼo te fale lotu. (Mateo 23:37​–24:2) ʼI te ʼosi fakaʼauha ʼo te fale lotu e te kau Loma ʼi te taʼu 70 ʼo totatou temi, neʼe mole kei feala ke mulimuli te kau Sutea ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe fakamaʼua e te Lao Faka Moisese ʼo ʼuhiga mo te ʼu sakilifisio pea mo te selevisi faka pelepitelo. Kae neʼe kua fai e te ʼAtua te fuakava foʼou neʼe fakatafito ki te sakilifisio faitotogi ʼa Sesu. (Luka 22⁠:20) Pea neʼe fakagata ai te fuakava ʼo te Lao Faka Moisese.​—Hepeleo 8:​7-​13.

Neʼe mole tali e te kau Faliseo neʼe ko te fakamoʼoni ʼaia ʼe ko Sesu te Mesia, kae neʼe nātou fai tanatou tahi puleʼaki. Neʼe kua nātou faʼao te mālohi ʼo te kau pelepitelo. Pea ʼi te kua maumauʼi ʼo te fale lotu neʼe feala ke haʼele ki muʼa tanatou ʼu fakatuʼutuʼu. Ko te faleako faka lapi ʼi Yavneh neʼe liliu ko te potu tāfito ʼo te Sanetualio ʼaē neʼe toe fakatuʼutuʼu, te telepinale māʼoluga ʼa te kau Sutea. ʼI te takitaki ʼo Yohanan ben Zakkai pea mo Kamaliele 2 ʼi Yavneh, neʼe fetogi ai te fakaʼaluʼalu ʼo te Lotu Faka Sutea. Ko te ʼu gāue ʼa te kau lapi ʼi te sinakoka neʼe nātou fetogi te tauhi ʼi te fale lotu ʼaē neʼe takitaki e te kau pelepitelo. Neʼe fetogi te ʼu sakilifisio ʼaki te ʼu faikole, tāfito la te ʼu faikole ʼaē neʼe fai ʼi te ʼAho ʼo te ʼu Faifakalelei. ʼI te manatu ʼa te kau Faliseo, ko te lao ʼaē neʼe tala gutu neʼe tuku kia Moisese ʼi Sinai neʼe kua ina fakakikite te faʼahi ʼaia pea mo ina fai te ʼu fakatuʼutuʼu kiai.

Neʼe liliu ʼo maʼuhiga ʼaupito te ʼu faleako ʼa te kau lapi. Ko tanatou polokalama ako neʼe ko te ʼu fakafifihi ʼo ʼuhiga mo te lao, mo te ako fakamalotoloto pea mo te maʼuliʼi ʼo te lao ʼaē neʼe tala gutu. ʼI muʼa atu, ko te tafitoʼaga ʼo te lao ʼaē neʼe tala gutu neʼe pipiki ki te Midrash, te fakamahino ʼo te Tohi-Tapu. Kae ʼi te temi ʼaia, neʼe lahi age tanatou ʼu talatisio pea neʼe nātou kamata akoʼi pea mo fakatuʼutuʼu te ʼu talatisio ʼaē kua nātou tānaki. Ko te ʼu fakatotonu fuli ʼo te lao ʼaē neʼe tala gutu neʼe ko he ʼu kupuʼi palalau nounou neʼe faigafua tonatou manatuʼi pea neʼe feala ke hivaʼi.

He Koʼe Neʼe Tohi Te Lao ʼAē Neʼe Tala Gutu?

Neʼe tupu te tahi fihifihia ʼi te lahi ʼo te ʼu faleako ʼa te kau lapi pea mo te ʼu fakatotonu ʼaē neʼe nātou fai. ʼE fakamahino fēnei e te tagata poto ko Adin Steinsaltz: “Ko te kau faiako fuli neʼe ʼi ai tanatou faʼahiga ako pea mo tanatou faʼahiga palalau ʼo ʼuhiga mo te ʼu fakatotonu ʼo te lao ʼaē neʼe tala gutu. . . . Neʼe mole kei feʼauga tokita mālama ki te ʼu akonaki ʼo tokita pule, kae ko te tagata ako neʼe toe tonu foki ke ina ako te ʼu gāue ʼa te tahi ʼu faiako . . . Koia neʼe maʼua ki te hahaʼi ako ke nātou manatuʼi he tuʼuga meʼa he neʼe ‘lahi te tuputupu ʼo te ʼatamai mālama.’ ” Neʼe faigataʼa ʼaupito ki te hahaʼi ako ke nātou manatuʼi te ʼu meʼa fuli ʼaia he neʼe lahi fau pea neʼe mole lelei tanatou fakatuʼutuʼu.

ʼI te lua sēkulō ʼo totatou temi, ko te agatuʼu ʼa te kau Sutea ʼaē neʼe takitaki e Bar Kokhba, neʼe tupu ʼaki ai te ʼu fakataga lahi ʼo te kau lapi. Neʼe mate ai ia Akiba, te lapi maʼuhiga tokotahi ʼaē neʼe lagolago kia Bar Kokhba pea mo te tokolahi ʼo te ʼu hahaʼi popoto maʼuhiga. ʼAki te ʼu fakataga ʼaia, neʼe tuʼania ai te kau lapi naʼa puli tanatou lao ʼaē neʼe tala gutu. Ki muʼa atu, neʼe nātou manatu neʼe lelei age ke tala gutu pe e te kau faiako te ʼu talatisio ki te hahaʼi ʼaē neʼe nātou akoʼi, kae ʼuhi ko te ʼu fetogi ʼaē neʼe hoko ʼi te temi ʼaia, neʼe nātou faiga ai leva ke fai he ʼu fakatuʼutuʼu moʼo taupau te ʼu akonaki ʼo te hahaʼi popoto, ke ʼaua naʼa galoʼi ʼo talu ai.

Lolotoga te temi tokalelei ʼaē neʼe hoa kiai ʼaki te puleʼaga ʼo Loma, ko Suta Ha-Nasi te lapi maʼuhiga tokotahi ʼaē neʼe maʼuli ʼi te fakaʼosi ʼo te lua sēkulō pea mo te kamata ʼo te tolu sēkulō ʼo totatou temi, neʼe ina fakatahitahi te hahaʼi popoto tokolahi pea mo tohi te tuʼuga talatisio ʼaē neʼe tala gutu pea ina vaevae ia Koga e ono, pea ko te ʼu koga ʼaia neʼe vahevahe ia koga veliveli e 63. ʼE fakamahino fēnei e Ephraim Urbach, te tagata poto ʼo te lao ʼaē neʼe tala gutu: “ ʼO hilifaki ki te Tola, ʼe mole he tahi tohi ohage ko te Mishna . . . neʼe tali lelei feiā pea mo mālohi feiā tona pule.” Neʼe līaki te Mesia e te hahaʼi, neʼe maumauʼi te fale lotu, kae neʼe kamata te temi foʼou ki te Lotu Faka Sutea, he neʼe taupau ʼi te Mishna, te lao ʼaē neʼe tala gutu.

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Paki ʼo te pasina 26]

He koʼe koa neʼe fakafisi te tokolahi ʼo te kau Sutea ki te pule ʼa Sesu?