Te ʼu Kolesiani—Neʼe Nātou Kehe Mo Te Tahi ʼu Lotu ʼUhi Ko Tanatou Ako Te Tohi-Tapu

ʼE koutou ʼiloʼi koa pe ko ai te kau kolesiani?

Neʼe ko te kūtuga lotu veliveli ʼo holani ʼo te 17 sēkulō pea neʼe kehe mo te ʼu lotu tāfito ʼo te temi ʼaia. Koteā tona tupuʼaga, pea koteā tona ʼaoga kia tatou? Moʼo tali ki te fehuʼi ʼaia, tou vakaʼi pe koteā ʼaē neʼe hoko ʼi te temi ʼaia.

ʼI TE taʼu 1587, neʼe tau ia Jacobus Arminius (peʼe ko Jacob Harmensen) ki te kolo ʼo Amsterdam. Neʼe ina maʼu atu aipe tana gāue he neʼe poto ʼi te ʼu meʼa kehekehe. ʼI tona taʼu 21, neʼe maʼu pepa ʼi te Univelesitē ʼo Leiden ʼi Holani. ʼOsi ʼaia pea neʼe nofo ia taʼu e ono ʼi Suisi ʼo ako mo Théodore de Bèze, ʼaē neʼe hoa kia Kalevino, ia ia ʼaē neʼe ina takitaki te Réforme Polotesita. Koia neʼe fiafia ai te kau Polotesita ʼo Amsterdam ʼi tona hinoʼi ko honatou pasitea. Kae hili kiai ni ʼu taʼu, neʼe fakahemala leva ʼihi ʼi tanatou filifili ia ia. Koteā tona tupuʼaga?

Te Akonaki ʼAē ʼe Ina ʼUi Kua Tohi Fakatomuʼa Te Ka Haʼu

Mole tuai ʼi te ʼosi fakanofo pasitea ʼa Arminius, pea neʼe tupu ai te ʼu fakafifihi ʼi te kau Polotesita ʼo Amsterdam ʼo ʼuhiga mo te akonaki ʼaē ʼe ina ʼui kua tohi fakatomuʼa tokita ka haʼu. Neʼe ko te akonaki tāfito ʼaia ʼo te Calvinisme, kae ʼi te manatu ʼa ʼihi neʼe ko he aga fefeka pea mo heʼe faitotonu, mo kapau ʼe filifili fakatomuʼa e te ʼAtua ke maʼuli ʼihi kae tautea ʼihi ki te mate. Neʼe fakaʼamu e te kau Calvinistes, ʼe fakatonutonuʼi anai e Arminius ʼaē neʼe akoʼi e De Bèze, te hahaʼi ʼaē neʼe mole manatu tahi mo nātou. Kae neʼe lagolago ia Arminius kia nātou ʼo tupu ai te ʼita ʼa te kau Calvinistes. ʼI te taʼu 1593, neʼe fakaʼāsili kovi te fihifihia ʼaia neʼe hoko ʼi Amsterdam pea neʼe vaelua ai te kau Polotesita​—ko nātou ʼaē neʼe lagolago ki te akonaki ʼaia pea mo te kau modérés, ʼaē neʼe nātou fakafisi kiai.

Hili kiai ni ʼu taʼu, ʼuhi ko te fihifihia ʼaia ʼaē neʼe hoko ʼi te kolo ʼaia, neʼe mavetevete ai te lotu Polotesita ʼi te fenua katoa. Moʼo fakaʼosi ʼi Novepeli ʼo te taʼu 1618, ʼi te kua kovi ʼo te ʼaluʼaga ʼaia, neʼe hoko ai te fetauʼaki. Ko te kau Calvinistes, ʼaē neʼe lagolago ki ai te kau solia pea mo te hahaʼi, neʼe nātou pāui te hahaʼi ʼaē neʼe mavae (ʼaē neʼe higoaʼi ko te kau Remontrantsa ʼi te temi ʼaia) ke nātou fono fuli ʼi te Sinote Polotesita ʼo Dordrecht. ʼI te fakaʼosi ʼo te fono ʼaia, neʼe tuku ki te kau pasitea Remontrants fuli ke nātou filifili te ʼu meʼa ʼaenī: Ke nātou sinie he pepa neʼe ʼui ai ʼe nātou fakagata anai tanatou fai faka mafola, peʼe nātou mavae anai mai te fenua. Ko te tokolahi neʼe nātou fili ke nātou mavae. Neʼe fetogi e te kau pasitea Calvinistes te kau Remontrants ʼaē neʼe mavae. ʼI te manatu ʼa te kau Calvinistes ʼo te sinote, neʼe mālo ai te Calvinisme.

Te Kamata Pea Mo Te Tuputupu ʼo Te Kau Kolesiani

Ohage ko te meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te tahi ʼu kolo, neʼe mole kei ʼi ai he pasitea ʼa te kokelekasio ʼa te kau Remontrants ʼi te kiʼi kolo ʼo Warmond ʼaē neʼe tuʼu ōvi ki Leiden. Kae ko te meʼa ʼaē neʼe kehe ai mo te tahi ʼu kolo, he ko te kokelekasio ʼaia neʼe mole ina tali te pasitea ʼaē neʼe hinoʼi e te sinote moʼo fetogi te pasitea Remontrant. Tahi ʼaē meʼa, kapau neʼe toe liliu mai he pasitea Remontrant ki Warmond ʼi te taʼu 1620 logope la neʼe feala ke mate ai, kae neʼe fakafisi ki ai ʼihi hahaʼi ʼo te kokelekasio ʼaia. Ko te ʼu hahaʼi ʼaia neʼe nātou kamata fai fakafūfū te ʼu fono kae neʼe mole ʼi ai honatou pasitea. Ki muli age ko te ʼu fono ʼaia neʼe higoaʼi ko te ʼu kolesiani, koia ko nātou ʼaē neʼe kau kiai neʼe higoaʼi nātou ko te kau Kolesiani.

Logope la neʼe fakatuʼu tāfito te kau Kolesiani ʼuhi ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko kae mole ʼuhi ko he ʼu pelesepeto faka lotu, kae neʼe fetogi vave te faʼahi ʼaia. Neʼe lau e Gijsbert van der Kodde, ʼaē ʼe kau ʼi te kokelekasio ʼaia, kapau neʼe nātou fai te ʼu fono kae mole takitaki nātou e he pasitea, pea neʼe lelei age tanatou mulimuli ki te Tohi-Tapu pea mo te kau ʼuluaki Kilisitiano ʼi hanatou mulimuli ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe fai e te ʼu lotu lalahi. Neʼe ina ʼui neʼe fakatuʼu te kalasi ʼo te kau takitaki lotu ʼi te ʼosi mate ʼa te kau ʼapositolo, ke maʼu gāue te hahaʼi ʼaē neʼe mole nātou fia liliu ko he kau tufuga gāue.

ʼI te taʼu 1621, ko Van der Kodde pea mo te hahaʼi ʼaē neʼe lagolago ki tana ʼu manatu, neʼe nātou fai tanatou ʼu fono ʼi te kolo ʼo Rijnsburg ʼaē neʼe ōvi mai kiai.b Hili kiai ni ʼu taʼu, ʼi te temi ʼaē neʼe fakagata ai te ʼu fakataga he neʼe tali tonatou lotu, pea mo ʼiloa te ʼu fono ʼa te kau Kolesiani ʼi te fenua katoa, neʼe fakatahi ai leva mo nātou te ʼu ‘faʼahiga tagata fuli pe,’ ohage ko tona ʼui e te tagata tohi hisitolia ko Siegfried Zilverberg. Neʼe ʼi ai te kau Remontrants, mo te kau Mennonites, mo te kau Sociniens, pea mo te ʼu hahaʼi fai teolosia. Ko ʼihi neʼe ko he ʼu hahaʼi gāue kele. Ko ʼihi neʼe ko he ʼu hahaʼi fai tuketuke, peʼe ko he ʼu hahaʼi tā tohi, peʼe ko he ʼu physiciens, peʼe ko he hahaʼi tufuga gāue. Ko te tagata fai filosofia ko Spinoza (Benedictus de Spinoza), mo te tagata faiako ko Johann Amos Comenius (peʼe ko Jan Komenský) pea mo te tagata fai pena ʼiloa ko Rembrandt van Rijn, neʼe nātou leleiʼia te kau Kolesiani. Ko te ʼu manatu kehekehe ʼa te hahaʼi aga faka lotu ʼaia neʼe ʼi ai tona ʼu fua ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe tui kiai te kau Kolesiani.

ʼI te hili ʼo te taʼu 1640 neʼe liliu ʼo kaugamālie te kūtuga ʼaia. Neʼe fakatuʼu te ʼu kolesiani ʼi Rotterdam, mo Amsterdam, mo Leeuwarden pea mo te tahi ʼu kolo. Ko te polofesea fai hisitolia ko Andrew C. Fix neʼe ina ʼui ʼi te taʼu 1650 ʼo aʼu ki te taʼu 1700, “ko te kau Kolesiani . . . neʼe nātou liliu ko he lotu mālohi ʼaupito ʼi Holani ʼi te hogofulu-ma-fitu sēkulō.”

Te ʼu Meʼa ʼAē ʼe Tui Kiai Te Kau Kolesiani

Mai tona ʼuhiga ʼaē ko te aga fakapotopoto, mo te tali gafua ʼo te ʼu manatu kehekehe pea mo te palalau faʼitaliha, neʼe ko te ʼu agaaga tāfito ʼaia ʼo te lotu ʼa te kau Kolesiani, koia neʼe feala ai kia nātou ke nātou tui ki te ʼu meʼa kehekehe. Kae neʼe ʼi ai ʼihi meʼa neʼe nātou tui fuli kiai. Ohage la, neʼe mahino fuli kia nātou ʼe maʼuhiga ke nātou ako takitokotahi te Tohi-Tapu. Neʼe tohi e te tagata Kolesiani ko te kau Kolesiani takitokotahi neʼe tonu ke nātou “fai he ʼu kumi pea neʼe mole tonu ke nātou maʼu honatou ʼatamai mālama ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua mai he tahi tagata [peʼe ko he tahi fafine].” Pea neʼe nātou mulimuli ki te faʼahi ʼaia. Neʼe ʼui e Jacobus C. van Slee, ko te tagata ʼo te 19 sēkulō neʼe ina sivi te hisitolia ʼo te ʼēkelesia, neʼe lahi age te ʼatamai mālama ʼa te kau Kolesiani ʼo ʼuhiga mo te Tohi-Tapu, ʼi te tahi ʼu lotu ʼo te temi ʼaia. Māʼiape la mo tonatou ʼu fili neʼe nātou vikiʼi te kau Kolesiani ʼuhi ko tanatou faiva ʼi te fakaʼaogaʼi ʼo te Tohi-Tapu.

Kae ʼaki tanatou ako fakamalotoloto te Tohi-Tapu, neʼe nātou tui ki he ʼu meʼa neʼe kehe mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe tui kiai te ʼu lotu tāfito. Ko te ʼu tohi ʼo te 17 sēkulō ʼo aʼu ki te 20 sēkulō ʼe nātou fakamatala fēnei ai tonatou tui:

Te ʼUluaki ’Ēkelesia. ʼI te taʼu 1644, ko Adam Boreel, te tagata fai teolosia Kolesiani neʼe ina tohi fēnei, ʼi te temi ʼaē neʼe kamata fai politike ai te ʼuluaki ʼēkelesia ʼi te temi ʼo te Hau ko Constantin, neʼe maumauʼi ai e te ’Ēkelesia tona fuakava mo Kilisito pea neʼe mole kei takitaki ia ia e te laumālie maʼoniʼoni. Pea ʼuhi ko te faʼahi ʼaia, neʼe toe ʼui e te tagata ʼaia, neʼe faka mafola te ʼu akonaki loi ʼo aʼu ki tona temi.

Te ‘Réforme.’ Logope la te Réforme ʼo te 16 sēkulō ʼaē neʼe takitaki e Lutelo, mo Kalevino pea mo te tahi ʼu hahaʼi, kae neʼe mole feʼauga te ʼu fetogi ʼaē neʼe fai ʼi te ʼēkelesia. Neʼe ʼui e Galenus Abrahamsz, ʼaē neʼe ko te tagata takitaki Kolesiani pea mo physicien (1622-​1706), neʼe kovi age te ʼaluʼaga ʼo te lotu ʼuhi ko te Réforme, he neʼe tupu ai te ʼu kē pea mo te ʼu fehiʼa. Ko te ʼu fetogi moʼoni ʼe tonu ke malave ki te loto ʼo te hahaʼi, kae neʼe mole lava fai te faʼahi ʼaia e te Réforme.

Te ’Ēkelesia Pea Mo Te Kau Takitaki Lotu. Ko te ʼu lotu tāfito neʼe nātou aga fakahehema, neʼe nātou mulimuli ki te ʼu meʼa fakamālama, pea neʼe mole takitaki nātou e te ʼAtua. Ko te hahaʼi ʼaē neʼe maʼuhiga kia nātou te lotu, neʼe tonu ke nātou mavae mai tonatou ʼēkelesia ke mole nātou kau ki tana ʼu agahala. Neʼe ʼui e te kau Kolesiani, ko te tuʼulaga ʼo he tagata takitaki lotu ʼe mole ʼalutahi mo te ʼu pelesepeto faka Tohi-Tapu, pea neʼe “fakatupu kovi ki te kokelekasio faka Kilisitiano ʼi te faʼahi fakalaumālie.”

Te Puleʼaga Pea Mo Te Palatiso. Ko Daniel de Breen (1594-​1664) ʼaē neʼe kau ʼi te hahaʼi ʼaē neʼe nātou fakatuʼu te kolesiani ʼo Amsterdam, neʼe ina tohi ko te Puleʼaga ʼo Kilisito neʼe mole ko he puleʼaga fakalaumālie ʼi te loto ʼo te hahaʼi. Neʼe ʼui e te tagata faiako ko Jacob Ostens neʼe nofo ʼi Rotterdam, ko “te kau pateliaka neʼe nātou ʼamanaki ki te ʼu fakapapau ʼo ʼuhiga mo te kele.” ʼO toe feiā pe, ko te kau Kolesiani neʼe nātou ʼamanaki ki te temi ʼaē ka liliu ai te kele ko he palatiso.

Te Tahitolu. Ko ʼihi tagata takitaki Kolesiani neʼe nātou fakafisi ki te Tahitolu, he neʼe nātou tali te ʼu meʼa ʼaē neʼe tui kiai te kau Sociniens.c Ohage la, neʼe tohi e Daniel Zwicker (1621-​78) ko te ʼu akonaki fuli ʼaē neʼe mole fakapotopoto ohage ko te Tahitolu, neʼe “mole feala ke hoko pea neʼe hala.” ʼI te taʼu 1694 neʼe tā ai te Tohi-Tapu ʼaē neʼe fakaliliu e te tagata Kolesiani ko Reijnier Rooleeuw. Neʼe ina fakaliliu fēnei te vaega ʼo Soane 1⁠:1: “Pea ko te folafola neʼe ʼatua,” kae neʼe ʼui fēnei e te fakaliliu māhani: “Pea ko te folafola neʼe ko te ʼAtua.”d

Neʼe Nātou Fai Te ʼu Fono ʼi Te Vāhaʼa Fuli

Logope la neʼe mole manatu tahi te kau Kolesiani fuli ʼo ʼuhiga mo tonatou tui, kae neʼe tatau te fakaʼaluʼalu ʼo tanatou ʼu kolesiani ʼi te ʼu kolo kehekehe. Ko te tagata tohi hisitolia ko Van Slee ʼe ina fakamatala fēnei, ʼi te kamata ko te kau Kolesiani neʼe mole nātou teuteuʼi fakatomuʼa tanatou ʼu fono. ʼI tanatou manatu, ko te ʼu palalau ʼa Paulo ʼaē ʼe ina ʼui ʼe ʼaoga ke “lea faka polofeta” te kau Kilisitiano, ko tona faka ʼuhiga neʼe tonu ke palalau faʼitaliha te hahaʼi tagata ʼo te kolesiani. (1 Kolonito 14:​1, 3, 26) Koia neʼe fai fualoa te ʼu fono ʼo aʼu ki te ʼu hola fakaʼosi ʼo te pōʼuli pea ko ʼihi neʼe “māʼumoea” ʼi te ʼu fono ʼaia.

Ki muli age, neʼe hikihiki te fakatuʼutuʼu ʼo te ʼu fono. Neʼe mole gata pe tanatou fakatahi ʼi te ʼAhotapu, kae neʼe nātou toe fakatahi foki ʼi te ʼu afiafi ʼo te vāhaʼa. Neʼe fai te polokalama ʼo te ʼu fono ʼo te taʼu katoa pea neʼe tā ai te lisi ʼo te ʼu vaega faka Tohi-Tapu ʼaē ka vakaʼi ʼi te fono pea mo te ʼu ʼuluaki mataʼi tohi ʼo te higoa ʼo ia ʼaē ka ina fai te akonaki. Neʼe ko he faka fealagia ʼaia ke teuteuʼi fakatomuʼa te ʼu fono e te ʼu tagata ʼaia pea mo te kokelekasio. Neʼe kamata te fono ʼaki te hiva pea mo te faikole, ʼosi ʼaia pea ko te tagata fai akonaki neʼe ina fakamahino he ʼu vaega faka Tohi-Tapu. Hili kiai pea neʼe ina kole ki te ʼu tagata ke nātou fakahā tanatou manatu ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaē neʼe ina fakamahino. ʼOsi ʼaia pea ko he lua tagata neʼe ina fakamahino pe neʼe feala feafeaʼi ke fakaʼaogaʼi te ʼu vaega ʼaia. Pea neʼe fakaʼosi te fono ʼaki te hiva pea mo te faikole.

Ko te kau Kolesiani ʼi te kolo ʼo Harlingen, ʼi te potu fenua ʼo Friesland, neʼe nātou fakatuʼutuʼu he meʼa foʼou ke hoko tautonu tanatou ʼu fono. Kapau ko he fai palalau ʼa he tahi neʼe fakalaka ʼi te temi ʼaē neʼe tuku age kia ia, pea neʼe fakatūʼa ia ia ke ina totogi te faʼahi ʼaia.

Te ʼu Fakatahi Fakafenua

Neʼe mahino ki te kau Kolesiani neʼe tonu ke nātou fai he ʼu fakatahi lalahi. Koia ʼo kamata mai te taʼu 1640, ko te kau Kolesiani ʼo te fenua katoa neʼe nātou ʼolo tuʼa lua ʼi te taʼu ki Rijnsburg (ʼi te fasiga taʼu mātala pea mo te fasiga taʼu māfana). Neʼe tohi fēnei e te tagata fai hisitolia ko Fix, ko te ʼu fakatahi ʼaia neʼe ina faka fealagia kia nātou ke nātou “ ʼiloʼi te ʼu manatu, mo te ʼu tui, mo te ʼu gāue pea mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe logoʼi e tonatou ʼu tēhina mai te ʼu potu fenua mamaʼo.”

Ko ʼihi ʼo te kau Kolesiani matāpule neʼe nātou lue he ʼu kogafale ʼi te ʼu ʼapi ʼo te hahaʼi, kae neʼe nonofo ʼihi ʼi te Groote Huis, te ʼApi Lahi, ʼa te kau Kolesiani pea neʼe ʼi ai te ʼu kogafale e 30. Neʼe teuteuʼi ai te meʼa kai ki te toko 60 peʼe ko te toko 70. ʼI te hili ʼo te kai afiafi, neʼe feala ai leva ke ʼolo te hahaʼi ʼo ʼevaʼeva ʼi te ʼōloto lahi, ke nātou mamata ai ki te ‘gāue ʼa te ʼAtua, peʼe nātou fai palalau, peʼe nātou metitasio.’

Logope la ko te kau Kolesiani neʼe mole nātou manatu tahi fuli ki te maʼua ʼaē ke kita papitema, kae ko te tokolahi neʼe nātou papitema. Koia neʼe liliu te papitema ko he koga maʼuhiga ʼo te ʼu fakatahi lalahi. ʼE ʼui e te tagata fai hisitolia ko Van Slee, ʼi te agamāhani ko te papitema neʼe fai ʼi te Moeaki uhu. Ko te hiva pea mo te faikole neʼe hoa kiai ʼaki te akonaki ʼo ʼuhiga mo te ʼaoga ʼo te papitema. Ki muli age ko te tagata fai akonaki neʼe ina fakaafe te hahaʼi lalahi ʼaē neʼe fia papitema ke nātou fakahā tanatou tui, ohage la neʼe feala ke nātou ʼui, “ ʼE ʼau tui ko Sesu Kilisito ʼe ko te ʼAlo ʼo te ʼAtua maʼuli.” Neʼe fakaʼosi te akonaki ʼaki te faikole, pea neʼe ʼolo te hahaʼi fuli ki te māʼanuʼaga ʼaē neʼe fai ai te papitema, pea nātou sioʼi te ʼu tagata pea mo te ʼu fafine ʼaē neʼe tuʼutuli ʼi te vai ʼo aʼu ki tonatou ʼu fugaʼuma. Pea ko ia ʼaē neʼe ina papitemaʼi nātou, neʼe ina fakauku tonatou ʼulu ki te vai. ʼI te ʼosi ʼo te toʼotoʼoga ʼaia, neʼe nātou liliu fuli ki tonatou ʼu hekaʼaga moʼo fakalogo ki te tahi akonaki.

ʼI te Moeaki hola nima hili hoʼatā, neʼe kamata te fono ʼaki te lau fakanounou ʼo te Tohi-Tapu, mo te hiva pea mo te faikole. Ke feala ke feʼauga te ʼu tagata fai akonaki ʼi te ʼu fakatahi fuli, neʼe kau kiai te ʼu tagata ʼo te ʼu kolesiani ʼo Rotterdam, mo Leiden, mo Amsterdam, pea mo te Potu Tokelau ʼo Holani. Neʼe taupau te ʼAhotapu uhu moʼo fai te fakamanatu ʼo te Taumafa ʼo te ʼAliki. ʼI te hili ʼo te akonaki, mo te hiva pea mo te faikole, ko te ʼu tagata pea mo te ʼu fafine neʼe nātou kai te pane pea mo ʼinu te vino. Neʼe fai te tahi ʼu akonaki ʼi te afiafi pea ʼi te Mōnite uhu neʼe fakatahi fuli te hahaʼi moʼo fakalogo ki te akonaki fakamuli. ʼE ʼui e Van Slee, neʼe fakamatala ʼi te ʼu akonaki ʼaia te ʼu puani ʼaē neʼe ʼaoga ki te maʼuli ʼo te ʼaho fuli, pea neʼe faka maʼuhigaʼi tāfito ai te maʼuliʼi ʼo te ʼu puani ʼaia ka mole ko te ʼu fakamahino.

Neʼe fiafia te hahaʼi ʼo Rijnsburg he neʼe fai te ʼu fakatahi ʼi tonatou kolo. Ko te tagata ʼo te 18 sēkulō neʼe ina fakatokagaʼi neʼe maʼu falā te hahaʼi ʼo te kolo ʼaia ʼuhi ko te ʼōmai ʼa te kau matāpule ʼo fai fakatau ai. Tahi ʼaē meʼa, ʼi te ʼosi ʼo te ʼu fakatahi, neʼe foaki falā te kau Kolesiani ki te hahaʼi māsisiva ʼo Rijnsburg. ʼE mahino ia, ko te kolo ʼaia neʼe ʼi ai tona puli lahi ʼi te taʼu 1787, he neʼe mole kei fai ai te ʼu fono. ʼI te temi ʼaia, neʼe kamata vaivai te lotu ʼa te kau Kolesiani. Koteā tona tupuʼaga?

He Koʼe Neʼe Nātou Liliu ʼo Vaivai

ʼI te fakaʼosi ʼo te 17 sēkulō, neʼe malaga te fihifihia ʼo ʼuhiga mo te maʼuhiga age ʼo te poto ʼi te lotu. ʼI te manatu ʼa ʼihi Kolesiani, ko te ʼu fakakaukau ʼa te tagata neʼe tonu ke maʼuhiga age ʼi te ʼu meʼa ʼaē ʼe fakahā e te ʼAtua, kae ko ʼihi neʼe mole nātou manatu tahi mo nātou. Moʼo fakaʼosi, neʼe mavetevete te kau Kolesiani fuli ʼuhi ko te fihifihia ʼaia. Neʼe toe logo tahi pe te kau Kolesiani ʼi te ʼosi mate ʼa te hahaʼi ʼaē neʼe fihi. Kae ʼi tanatou ʼosi mavetevete, neʼe ʼui e te tagata tohi hisitolia ko Fix, neʼe mole “kei tatau” leva te ʼaluʼaga ʼo te lotu ʼaia.

Tahi ʼaē meʼa, ko te tali ʼa te ʼu ʼēkelesia Polotesita ʼo te 18 sēkulō te tahi ʼu lotu, neʼe tupu ai te vaivai ʼa te kau Kolesiani. ʼI te tali e te sosiete te ʼu pelesepeto ʼa te kau Kolesiani ʼo ʼuhiga mo te agapoto pea mo te tali gafua ʼo te ʼu lotu kehekehe, “ko te mālama pe e tahi ʼa te kau Kolesiani neʼe fio mo te mālama ʼaē neʼe kamata mū ʼi te Sēkulō ʼo te Mālamagia.” ʼI te fakaʼosi ʼo te 18 sēkulō, neʼe fakatahi te tokolahi ʼo te kau Kolesiani ki te kau Mennonites pea mo te tahi ʼu lotu.

Mai tona ʼuhiga ʼaē neʼe mole faigaʼi e te kau Kolesiani ke ʼalutahi tanatou ʼu tui fuli, koia neʼe lahi ʼaupito ai te ʼu manatu kehekehe ohage ko tonatou kaugamālie. Kae neʼe nātou ʼiloʼi te faʼahi ʼaia, koia neʼe mole nātou ʼui ai neʼe nātou “fautahi i . . . te fakakaukau,” ohage ko tona uga e te ʼapositolo ko Paulo ki te kau Kilisitiano. (1 Kolonito 1:​10) Kae ʼi te temi pe ʼaia, neʼe ʼamanaki te kau Kolesiani ki te temi ʼaē ka hoko moʼoni ai te ʼu meʼa tāfito ʼaē neʼe tui kiai te kau Kilisitiano, ohage ko te logo tahi ʼi te tui.

Mai tona ʼuhiga ʼaē ko te ʼatamai mālama totonu neʼe mole heʼeki mafola lahi ʼi te temi ʼo te kau Kolesiani, koia neʼe ko he faʼifaʼitaki lelei ʼaē neʼe nātou tuku mai ki te ʼu lotu ia ʼaho nei. (Fakatatau mo Taniela 12⁠:⁠4.) Ko tanatou faka maʼuhigaʼi te ako ʼo te Tohi-Tapu, neʼe ʼalutahi mo te tokoni ʼaenī ʼa te ʼapositolo ko Paulo: “Koutou sivi te meafuape.” (1 Tesalonika 5:​21) ʼUhi ko tanatou ako te Tohi-Tapu, ko Jacob Arminius pea mo ʼihi hahaʼi neʼe mahino kia nātou ko ʼihi akonaki pea mo talatisio faka lotu ʼaē neʼe kua fualoa te akonakiʼi e te ʼēkelesia, neʼe mole fakatafito ki te Tohi-Tapu. ʼI tanatou ʼiloʼi te faʼahi ʼaia, neʼe nātou fakafisi kiai ʼaki he lototoʼa pea neʼe mole kei nātou mulimuli ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe fai e te ʼu lotu tāfito. Kanapaula neʼe koutou maʼuʼuli ʼi te temi ʼaia, neʼe koutou fai anai koa te faʼahi ʼaia?

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Paki ʼo te pasina 24]

Ko Rembrandt van Rijn

[Paki ʼo te pasina 26]

Te kolo ʼo Warmond ʼaē neʼe ʼuluaki tupu ai te lotu ʼa te kau Kolesiani, pea mo te Vaitafe ʼo De Vliet ʼaē neʼe papitemaʼi ai te hahaʼi

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 23]

Background: Courtesy of the American Bible Society Library, New York