Ko Saulo Ko He Meʼa Gāue Neʼe Filifili Maʼa Te ʼAliki

KO SAULO ʼo Talase neʼe ko te tagata neʼe ina fakapogi te kau tisipulo ʼa Kilisito. Kae neʼe fakatuʼutuʼu e te ʼAliki ke ina fetogi tona maʼuli. Neʼe tonu ke liliu ia Saulo ko he tagata fakafofoga maʼuhiga ʼo te lotu ʼaē neʼe fakafeagai mālohi kiai. Neʼe ʼui fēnei e Sesu: “[Ko] te tagata alâ [ia Saulo] ko haku mea gaue ki te ave o toku Huafa ki te u puleaga pagani, kia mua o te u hau mo te u fanau o Iselaele.”​—Gaue 9:​15.

Ko te maʼuli ʼo Saulo ʼi tona kei “pauʼu,” neʼe fetogi ʼaupito ʼi te temi ʼaē neʼe fakamolemole ai tana ʼu aga kovi pea neʼe liliu ko te “mea gaue” ʼo te ʼAliki ko Sesu Kilisito. (1 Timoteo 1:​12, 13) Ko te mālohi ʼaē neʼe ina fakaʼaogaʼi moʼo lagolago ki te matehi ʼa Setefano pea mo te fakatagaʼi ʼo ʼihi tisipulo ʼa Sesu, neʼe ina fakaʼaogaʼi leva ki tana gāue foʼou ʼi tana liliu ʼaē ko te ʼapositolo ko Paulo. ʼE hā mai, neʼe sio ia Sesu ki te ʼu kalitate ʼa Paulo. Koteā te ʼu kalitate ʼaia? Neʼe ko ai koa ia Saulo? Neʼe koteā te ʼaoga ʼo tona maʼuli ʼāfea ki te fakahaʼele ki muʼa ʼo te tauhi moʼoni? ʼE ʼi ai koa he ʼu meʼa ʼe feala ke tou ako mai te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko kia ia?

Te Famili ʼo Saulo

Neʼe kei “tupulaga” ia Saulo ʼi te temi ʼaē neʼe matehi ai ia Setefano ʼi te hili pe ʼo te Penikosite ʼo te taʼu 33 ʼo totatou temi. ʼI tana tohi kia Filemone ʼi te taʼu 60 peʼe ko te 61 ʼo totatou temi, neʼe kua “matua.” (Gaue 7:​58; Filemone 9) ʼE ʼui e te hahaʼi sivi Tohi-Tapu, ʼo mulimuli ki te manatu ʼa te hahaʼi ʼo te temi muʼa ʼo ʼuhiga mo he tahi kua fotufotuʼa tagata, ko te kupu “tupulaga” neʼe faka ʼuhiga ki he tahi ʼe taʼu 24 ʼo aʼu ki te 40, pea ko te kupu “matua” neʼe faka ʼuhiga ki he tahi neʼe kua taʼu 50 ʼo aʼu ki te 56. Koia, neʼe lagi tupu ia Saulo ʼi he ʼu kiʼi taʼu ʼi te ʼosi tupu ʼa Sesu.

ʼI te temi ʼaia, neʼe nonofo te kau Sutea ʼi te ʼu fenua kehekehe ʼo te malamanei. Ko te temi ʼaē neʼe tauʼi ai nātou, mo ʼave popūla, pea mo fakamavae ʼi tonatou fenua neʼe tupu ai tonatou fakamavetevete mai Sutea. Logope la neʼe haʼu ia Saulo mai he famili Sutea neʼe mole nofo ʼi Sutea, kae neʼe fakahā fakalelei e Saulo neʼe nātou fakalogo ki te Lao, ʼo ina ʼui neʼe “silikosisioʼi i te valu aho, o te lanu o Iselaele, o te hako o Pesamino, hepeleo tupu mai te u hepeleo, ko he faliseo i te fai ki te lao.” Neʼe higoa tahi ia Saulo pea mo te tahi tagata Hepeleo ʼiloa ʼo tana telepi​—te ʼuluaki hau ʼo Iselaele. Mai tona ʼuhiga ʼaē neʼe tupu ko te tagata Loma, koia neʼe ʼi ai mo te higoa faka Latina ʼa Saulo ʼo Talase, neʼe ko Paulusi.​—Filipe 3:5; Gaue 13:21; 22:25-​29.

Kapau neʼe tupu ia Saulo ko te tagata Loma, pea ko tona faka ʼuhiga neʼe ʼi ai tana kui neʼe ina maʼu te ʼuhiga Loma. ʼO feafeaʼi? ʼE ʼi ai te ʼu puleʼaki kehekehe ke kita maʼu te ʼuhiga ʼaia. ʼO hilifaki ki te maʼu faka tofiʼa ʼo te ʼuhiga Loma, neʼe feala ke foaki ki he tahi peʼe ki he kūtuga ʼuhi ko tonatou faiva ʼi te ʼu meʼa faka politike, pe neʼe ko he fakapale ʼuhi ko te gāue lelei neʼe kita fai maʼa te puleʼaga. Ko te tagata kaugana ʼaē neʼe ina lava totogi tona faka ʼāteaina mai tona pule Loma, pe ko te tagata kaugana ʼaē neʼe faka ʼāteaina e tona pule totonu, neʼe feala ke ina maʼu te ʼuhiga Loma. Neʼe feiā ʼo ʼuhiga mo te kau solia matuʼa ʼaē neʼe fakamavae ʼi te ʼu foʼi solia Loma. Ko te hahaʼi ʼaē neʼe tutupu ʼi te ʼu fenua ʼaē neʼe tauʼi e te kau Loma, neʼe nātou maʼu ʼaki te temi te ʼuhiga Loma. ʼI ʼihi temi, neʼe feala ke totogi te ʼuhiga Loma ʼaia ʼaki he toe paʼaga lahi. Kae ʼe mole heʼeki ʼiloʼi papau pe neʼe maʼu feafeaʼi e te famili ʼa Saulo te ʼuhiga Loma.

ʼE tou ʼiloʼi papau, ko Saulo neʼe haʼu mai Talase, te kolo tāfito ʼaia ʼo te polovasia Loma ʼo Silisia (ʼaē tuʼu ia ʼaho nei ʼi te potu toga ʼo Tulukia). Logope la neʼe kaugamālie te hahaʼi Sutea ʼaē neʼe nonofo ai, kae neʼe ʼiloʼi lelei e Saulo te hahaʼi Senitile pea mo tanatou ʼu agaʼi fenua. Ko Talase neʼe ko te kolo lahi pea mo koloaʼia pea neʼe ʼui, neʼe lahi tāfito ai te ʼu faleako Keleka. Neʼe fakafuafua ko te toko 300 000 ki te 500 000 hahaʼi ʼaē neʼe nonofo ai ʼi te ʼuluaki sēkulō. Neʼe ko he kolo neʼe lahi ai te faifakatau, pea neʼe tuʼu ʼi te ala lahi ʼaē ʼe ʼalu ki Asia Veliveli, mo Silia, pea mo Mesopotamia. Ko Talase neʼe ko te kolo koloaʼia ʼuhi ko tana faifakatau pea mo tona kele lelei, pea neʼe maʼu mai ai te pulapula, mo te vino, pea mo te lino. Ko te ʼu matani gāue faʼu kie neʼe nātou fai ai te ʼu falelā ʼaki te ʼu fulufuluʼi tao.

Te Akoʼi ʼo Paulo

Ko Saulo, peʼe ko Paulo, neʼe ina tānaki kehe hana kiʼi falā pea ʼaki tana gāue tui falelā, neʼe ina maʼu hana kiʼi falā ki tana gāue misionea. (Gaue 18:​2, 3; 20:34) Ko te gāue tui falelā neʼe fai māhani e te hahaʼi ʼo tona kolo ko Talase. Neʼe lagi ko te tāmai ʼa Saulo ʼaē neʼe ina akoʼi age kia ia te tui falelā ʼi tana kei tūpulaga.

Ko te poto lelei ʼa Saulo ʼi te ʼu lea​—tāfito ʼi te faka Keleka, ʼaē neʼe ko te lea fakafenua ʼa te puleʼaga Loma​—neʼe toe ʼaoga foki ki tana gāue faka misionea. (Gaue 21:⁠37​–22:2) Ko te hahaʼi ʼaē neʼe nātou sivi tana ʼu tohi ʼe nātou ʼui, neʼe poto lelei ʼi te faka Keleka. Neʼe mole palalau ʼi te faka Keleka ʼāfea, pea neʼe mole faitohi ohage ko te hahaʼi popoto, kae neʼe mulimuli ki te Tohi-Tapu ʼaē ko te Septante, ko te fakaliliu faka Keleka ʼo te ʼu Tohi Faka Hepeleo ʼaē neʼe ina tau fakaʼaogaʼi. Koia, ʼe ʼui e te ʼu hahaʼi sivi Tohi-Tapu kehekehe, neʼe lagi akoʼi lelei kia Saulo te faka Keleka ʼi he faleako Sutea. ʼE ʼui fēnei e te tagata sivi Tohi-Tapu ko Martin Hengel, “ ʼi te temi ʼāfea, ko he ako lelei​—pea tāfito ʼi te poto ʼa te kau Keleka​—​neʼe mole ko he meʼa neʼe foaki noa; kae neʼe maʼua ke kita totogi ʼaki he toe paʼaga.” Koia, ʼe hā ʼaki mai te ako lelei ʼa Saulo, neʼe haʼu mai te famili maʼu koloā.

ʼE hā mai, ʼi tana mole heʼeki taʼu 13, neʼe hoko atu e Saulo tana ako ʼi Selusalemi, ʼaē neʼe vaha mo tona kolo ia kilometa e 840. Neʼe akoʼi ia ia e Kamaliele, ko he tagata faiako ʼiloa pea mo fakaʼapaʼapaʼia ʼi te talatisio ʼa te kau Faliseo. (Gaue 22:​3; 23:6) Ko tana ako ʼaia, ʼaē ʼe feala ke fakatatau ki te ako univelesitē ia ʼaho nei, neʼe nātou faka fealagia kia ia ke liliu ko te tagata maʼuhiga ʼi te Lotu Faka Sutea.a

ʼE Ina Fakaʼaogaʼi Lelei Tona Poto

Mai tona ʼuhiga ʼaē neʼe tupu ʼi he famili Sutea neʼe nofo ʼi he kolo Keleka pea mo Loma, koia neʼe māhani ia Saulo kia faʼahiga maʼuli e tolu. ʼE mahino ia, ko tana logo māhani ki te ʼu lea ʼaia e tolu neʼe tokoni kia ia ke liliu “ko te mea fuli ki te tagata fuape.” (1 Kolonito 9:​19-​23) Ki muli age, neʼe feala ʼaki tona ʼuhiga Loma ke ina fakaʼaogaʼi te lao moʼo puipui tona minisitelio, pea mo ʼave te logo lelei ki te hahaʼi maʼuhiga ʼo te Puleʼaga Loma. (Gaue 16:​37-​40; 25:​11, 12) ʼE mahino ia, ko te haʼuʼaga ʼa Paulo, mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe akoʼi age kia ia, pea mo tona ʼulugaaga, neʼe ko he ʼu meʼa neʼe ʼiloʼi e Sesu ʼi tona kua ʼosi fakatuʼuake, pea neʼe ina ʼui fēnei kia Ananiasi: “Alu koe, koteuhi kuʼau filifili te tagata alâ ko haku mea gaue ki te ave o toku Huafa ki te u puleaga pagani, kia mua o te u hau mo te u fanau o Iselaele. E au fakahaʼage anai ia meafuape e tonu ke mamahi ai o uhiga mo toku Huafa.” (Gaue 9:​13-​16) ʼI te kua fakaʼaogaʼi fakalelei e Paulo tona mālohi, neʼe liliu ai leva ko he meʼa gāue maʼuhiga moʼo faka mafola te logo ʼo te Puleʼaga ki te ʼu fenua mamaʼo.

Ko te fili e Sesu ia Saulo ki he fekau makehe, neʼe ko he meʼa maʼuhiga ʼi te hisitolia ʼa te kau Kilisitiano. Kae ia ʼaho nei, ko te kau Kilisitiano fuli ʼe ʼi ai tonatou fealagia ʼe feala ke nātou fakaʼaogaʼi ki te faka mafola ʼo te logo lelei. ʼI te temi ʼaē neʼe mahino ai kia Paulo te ʼu meʼa ʼaē neʼe loto e Sesu ke ina fai, neʼe mole ina fakatātāʼofi ia ia. Neʼe ina fai ia meʼa fuli ʼaē neʼe ina lavaʼi moʼo fakahaʼele ki muʼa te ʼu meʼa ʼo te Puleʼaga. Kaeā koutou?

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Talanoa ʼo te pasina 30]

Te Tohi Pea Mo Te Fakamoʼoni Ki Te ʼUhiga Loma

Te tohi hāko ʼo te fānau ʼa te hahaʼi Loma neʼe fakatuʼutuʼu e ʼAukusito ʼaki te ʼu lao e lua ʼaē neʼe fai ʼi te taʼu 4 pea mo te taʼu 9 ʼo totatou temi. Neʼe tonu ke tohi te ʼaho tupu ʼo te tamasiʼi ia muʼa ʼo ʼaho e 30. ʼI te ʼu polovasia, neʼe tonu ke ʼolo te ʼu famili ki te pilō ʼa te hahaʼi fai fakamāu, ʼo nātou fakahā ai neʼe tupu te tamasiʼi ʼi he polovasia Loma. Neʼe toe tohi ai foki mo te higoa ʼa te ʼu mātuʼa, te higoa ʼo te tamasiʼi tagata peʼe fafine, pea mo tona ʼaho tupu. Māʼia mo te mole heʼeki fai ʼo te ʼu lao ʼaia, ʼi te ʼu telituale fuli ʼa te puleʼaga Loma, neʼe fakafoʼou te tohi ʼa te hahaʼi ʼi te ʼu taʼu nima fuli.

ʼAki te faʼahi ʼaia, neʼe feala ai ki he tahi ke ina fakamoʼoni ki tona ʼuhiga Loma, he neʼe taupau fakalelei te ʼu tohi hako fuli ʼaia. Neʼe feala ke hiki te ʼu tohi ʼaia ki he ʼu moʼi papa mānifi neʼe feala ke kita taka mo ia. ʼO mulimuli ki ʼihi hahaʼi sivi Tohi-Tapu, neʼe lagi maʼu e Paulo hana kiʼi moʼi papa fakamoʼoni feiā ʼi te temi ʼaē neʼe ina fakahā ai tona ʼuhiga Loma. (Gaue 16:37; 22:​25-​29; 25:11) ʼI te ʼui ʼaē ʼe kita liliu ʼo “lelei ʼaupito” ʼaki te ʼuhiga Loma ʼaia pea mo kita maʼu pilivilesio, koia neʼe kovi ʼaupito mo kapau la neʼe tohi e kita totonu he ʼu pepa fakamoʼoni feiā. Neʼe feala ke fakatūʼa kita ki te mate mo kapau neʼe kita fetogi fakakākā tokita ʼuhiga.

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Historic Costume in Pictures/Dover Publications, Inc., New York

[Talanoa ʼo te pasina 31]

Te Higoa Loma ʼo Saulo

Ko te hahaʼi tagata Loma fuli, neʼe ʼi ai tonatou ʼu higoa e tolu peʼe laka age. Neʼe ʼi ai te ʼuluaki higoa māhani, mo tonatou higoa faka famili (ʼaē pipiki ki tona telepi, pe ko tona haʼuʼaga), pea mo tona tolu higoa. Ko te tahi faʼifaʼitaki ʼe ko Kaiusi Suliusi Sesale. ʼE mole fakahā katoa e te Tohi-Tapu te ʼu higoa Loma, kae ʼe ʼui mai e ʼihi tohi, ko Akilipa neʼe toe higoa ko Malekusi Sulio Akilipa. Ko Kalio neʼe higoa ko Lusio Sunio Kalio. (Gaue 18:12; 25:13) Ko te ʼu faʼifaʼitaki faka Tohi-Tapu ʼaē ʼe nātou fakahā te ʼu higoa fakamuli e lua ʼa te hahaʼi ʼe ko Posio Pilato (vakaʼi te paki ʼi lalo), mo Selesio Paulo, mo Kolote Lisia, pea mo Polokio Feseto.​—Gaue 4:​27; 13:7; 23:26; 24:27.

ʼE mole feala hatatou ʼiloʼi papau pe ko Paulo neʼe ko te ʼuluaki higoa ʼa Saulo peʼe ko tona tolu higoa. Neʼe tau fakaʼaogaʼi e te hahaʼi te higoa ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi e tokita famili pea mo tokita ʼu feʼilo. ʼI ʼihi lakaga, neʼe feala ke fakaʼaogaʼi te higoa ko Saulo ʼaē neʼe mole ko he higoa Loma. Kae ʼe ʼui e te tagata sivi Tohi-Tapu, “ko [Saulo] ʼe mole hage ko he higoa Loma, kae neʼe tali pe e te hahaʼi Loma mo kapau neʼe fakaʼaogaʼi ko he lua higoa.” ʼI te ʼu koga meʼa ʼaē neʼe lea kehekehe ai te hahaʼi, ko te fetogi ʼo te higoa ʼa he tahi neʼe fakalogo pe ki tona ʼaluʼaga.

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Photograph by Israel Museum, ©Israel Antiquities Authority