Kua Fetogi Te Agaaga ʼo Te Tau

NEʼE agamālohi tuʼumaʼu pe te tau. Neʼe mamate ai te ʼu solia pea neʼe lotomamahi tuʼumaʼu ai te hahaʼi ʼo te ʼu fenua. Kae ʼi te ʼu taʼu pe ʼaenī, kua fetogi te agaaga ʼo te tau. ʼO feafeaʼi?

Ia ʼaho nei ʼe hoko tāfito te fetauʼaki ʼi te hahaʼi ʼo te fenua. Pea ko te ʼu fetauʼaki ʼaia ʼe loaloa age, mo lahi age te mataku ʼa te hahaʼi, pea mo lahi age te ʼu maumau ʼi te fenua ʼi te ʼu maumau ʼaē ʼe hoko mokā fetauʼaki he ʼu fenua. ʼE ʼui fēnei e te tagata tohi hisitolia ko Julián Casanova: “ ʼE fakamataku ʼaupito te ʼu fetauʼaki ʼa te hahaʼi ʼo he fenua, pea ʼe mamate ai te ʼu lauʼi afe hahaʼi ʼuhi ko te kau solia, mo te fakaʼalikiʼi ʼo te hahaʼi fafine, mo te kapu ʼo te hahaʼi ʼi te koga meʼa ʼaia, pea ko te meʼa ʼaē ʼe kovi tāfito, ko te fetāmateʼiʼaki ʼo te hahaʼi ʼo te ʼu lanu kehekehe.” Koia ka fetauʼaki he ʼu kūtuga e lua, ʼe lagi ʼaoga anai ni ʼu sēkulō moʼo fai he fakatokatoka.

Talu mai te fakaʼosi ʼo te Tau Momoko, neʼe mole lahi te fetauʼaki ʼa te ʼu puleʼaga. ʼE ʼui fēnei e te Kautahi Faka Malamanei Ki Te Kumi ʼo Te Tokalelei ʼo Stockholm (SIPRI): “ ʼI te ʼu tau lalahi ʼaē neʼe hoko ʼi te ʼu taʼu 1990-2000, neʼe ko tau lalahi e tolu neʼe fehōkosi ai te ʼu kūtuga ʼi te loto fenua.”

ʼE moʼoni, ko te ʼu tau ʼaē ʼe hoko ʼi te loto fenua ʼe hage ʼe mole fakamataku pea ʼe lagi mole faʼa tokagaʼi e te ʼu tala logo faka malamanei, kae ko te loto mamahi pea mo te ʼu maumau ʼaē neʼe hoko ʼi te ʼu fetauʼaki ʼaia ʼe toe fua kovi pe ki te hahaʼi. Ko te ʼu hahaʼi ʼe lauʼi miliona neʼe mamate ʼi te ʼu tau ʼaia. ʼI tona fakahagatonu, lolotoga te ʼu ʼuafulu taʼu fakamuli ʼaenī, ko te teitei nima miliona hahaʼi neʼe mamate ʼi te ʼu tau e tolu ʼaē neʼe hoko ʼi te loto fenua​—ʼi Afghanistan, mo te République Démocratique du Congo, pea mo Soudan. ʼI te ʼu fenua Balkans, ko te ʼu tau ʼaē neʼe hoko ʼuhi ko te ʼu lanu neʼe mamate ai te teitei toko 250 000 hahaʼi, pea ko te ʼu tau hoholo ʼaē neʼe hoko ʼi Colombie neʼe mamate ai te toko 100 000.

ʼE hā lelei ʼi te ʼu tamaliki te fua kovi ʼo te agamālohi ʼo te ʼu fetauʼaki ʼo te ʼu kūtuga ʼi te loto fenua. Lolotoga te ʼu taʼu fakamuli e hogofulu ʼaenī, ko te lua miliona tupu tamaliki neʼe mamate ʼi te ʼu fetauʼaki ʼi te loto fenua, ohage ko tona fakahā e te Pilō ʼo Te ʼu Puleʼaga Fakatahi maʼa te hahaʼi ʼaē ʼe feholaki mai tonatou fenua. Ko te toko 6 miliona neʼe lāvevea. Neʼe lahi te ʼu tamaliki ʼaē neʼe akoako ke nātou liliu ko he kau solia. ʼE ʼui fēnei e te tamasiʼi neʼe liliu ko te solia: “Neʼe nātou akoako ʼau, mo nātou foaki mai te fana, pea neʼe ʼau toloke. Neʼe lahi te ʼu hahaʼi neʼe ʼau matehi. Neʼe ko te temi tau ʼaia . . . Neʼe ʼau mulimuli ki te ʼu meʼa neʼe fakatotonu mai. Neʼe ʼau ʼiloʼi neʼe kovi te meʼa neʼe ʼau fai. Neʼe mole ʼau fia fai te meʼa ʼaia.”

Tokolahi te ʼu fānau ʼi te ʼu fenua ʼaē ʼe hoko māhani ai te ʼu fetauʼaki ʼa te ʼu kūtuga, ʼe nātou lahilahi ake kae mole nātou ʼiloʼi te tokalelei. ʼE nātou maʼuʼuli ʼi he ʼu fenua neʼe maumauʼi ai te ʼu faleako pea mo felogoi pe te hahaʼi ʼaki te ʼu fana. ʼE ʼui fēnei e te kiʼi taʼahine ʼe taʼu 14 ko Dunja: “Neʼe lahi te hahaʼi ʼaē neʼe matehi . . . Neʼe mole kei mātou logo ki te ʼu misi, kae ko te fetāgihi pe ʼa te ʼu fānau ʼaē neʼe matehi tanatou faʼe peʼe ko tanatou tāmai, honatou tēhina peʼe ko honatou tuagaʼane.”

Koteā ʼAē ʼe Tupu Ai Te ʼu Fetauʼaki ʼAia?

Koteā ʼaē ʼe ina uga te ʼu fetauʼaki agamālohi ʼaia ʼa he ʼu kūtuga ʼi te loto fenua. ʼE mole tupu tāfito pe ʼuhi ko he fehiʼa ki he tahi lanu, mo te kehekehe ʼo te ʼu lotu, mo te heʼe faitotonu, pea mo te ʼu maveuveu faka politike. Ko te tahi tupuʼaga tāfito ʼo te ʼu fetauʼaki ʼe ko te holi fakavale ʼaē ki te pule pea mo te paʼaga. Ko te kau takitaki politike, ʼaē ʼi te agamāhani ʼe nātou loto mānumānu, ʼe nātou uga te fehiʼa ʼaē ʼe tupu ai te fetauʼaki ʼa te ʼu kūtuga. Neʼe tā te tohi e te kautahi ʼo te SIPRI, ʼe ina ʼui ai ko te tokolahi ʼe nātou kau ki te ʼu fetauʼaki ʼaia “heʼe nātou fia maʼu koloā.” ʼE toe ʼui fēnei e te tohi: “ ʼE lahi te ʼu agaaga ʼo te mānumānu, ohage ko te kau takitaki solia pea mo faka politike ʼaē ʼe nātou fakatau ʼi te malamanei katoa te ʼu maka maʼuhiga, pea mo te ʼu kaihaʼa ʼaē ʼe fai e te kau tūpulaga ʼaē ʼe nātou feʼoloʼaki ʼi te ʼu kolo mo tanatou ʼu fana.”

Ko te maʼu gafua ʼo he fana ʼe mole totogi kovi kae fakatupu tuʼutāmaki, ʼe toe fakaʼāsili ai te mamate ʼa te hahaʼi. ʼI te taʼu e tahi, neʼe teitei mamate ai te ʼu hahaʼi e 500 000​—tāfito te hahaʼi fafine pea mo te tamaliki​—he neʼe matehi nātou ʼaki te ʼu pikinini. ʼI te tahi kolo ʼo Afelika, ko te fana ʼe higoa ko te AK-47 ʼe tatau tona totogi mo te totogi ʼo he matuʼa moa. Meʼa fakaʼofaʼofa, ʼi ʼihi ʼu koga meʼa ʼe lahi age te ʼu fana ʼi te ʼu matuʼa muʼa. ʼI te temi nei, ʼi te malamanei katoa, kua fakafuafua ko pikinini e 500 miliona​—ʼe fakafuafua ko te toko tahi ʼi te toko 12 ʼe nofo mo tana pikinini.

ʼE fakaʼiloga anai koa te 21 sēkulō ʼaki te ʼu fetauʼaki ʼa te hahaʼi? ʼE feala koa ke tāʼofi te ʼu fetauʼaki ʼaia ʼa te hahaʼi? ʼE tuku anai koa e te hahaʼi tanatou fetāmateʼi ʼaki? ʼE tali anai e te alatike ka hoa mai ki te ʼu fehuʼi ʼaia.

[Talanoa ʼo te pasina 4]

Te ʼu Fua Fakaloto Mamahi ʼa Te ʼu Fetauʼaki ʼa Te Hahaʼi ʼo Te Fenua

ʼI te ʼu fetauʼaki ʼa te hahaʼi ʼo he fenua, ʼo mole nātou fakaʼaogaʼi he ʼu mahafu lalahi kae neʼe lahi tanatou agamālohi, ko te 90 ʼi te teau ʼi te hahaʼi ʼaē neʼe mamate, neʼe ko te ʼu hahaʼi ʼaē ʼe maʼuʼuli ʼi te kolo kae neʼe mole ko nātou ʼaē neʼe fetauʼaki. ʼE ʼui fēnei e Graça Machel, ko te fafine ʼe ina sivi te fua ʼo te ʼu fetauʼaki ʼa te ʼu tamaliki: “ ʼE mahino lelei mai ʼe lahi te ʼu tamaliki ʼe mamate tāfito ʼi te ʼu fetauʼaki kae neʼe mole mamate feiā pe.”

Ko te meʼa ʼaē kua fai māhani e te kau solia ko te fakaʼalikiʼi ʼo te ʼu tamaliki. ʼI ʼihi koga meʼa ʼaē ʼe fetauʼaki, ko te ʼu kūtuga agatuʼu ʼe nātou fakaʼalikiʼi te ʼu teitei taʼahine fuli ʼo te ʼu kolo ʼaē ʼe nātou ʼohofi. ʼE nātou fai te aga ʼaia ke matataku te hahaʼi pea mo maumauʼi te ʼu vāhaʼa faka famili.

Hili te fetauʼaki ʼaia, ʼe hoa kiai te hoge pea mo te mahaki. Ka fetauʼaki te hahaʼi ʼo he fenua, pea ʼe mole lahi anai te fai gāueʼaga pea mo te ʼu taʼukai, ʼe mole lahi anai peʼe mole ʼi ai pe la he ʼu tōketā, pea ʼe mole lahi te tokoni mai ʼo te tahi ʼu fenua ki te hahaʼi ʼaē ʼe nonofo ʼi te faigataʼaʼia. Neʼe sivisivi te ʼu fetauʼaki ʼa te hahaʼi ʼi Afelika, ʼo hā ai ko te toko 20 hahaʼi ʼi te teau neʼe mamate ʼuhi ko te mahaki, pea ko te toko 78 ʼi te teau neʼe mamate ʼi te pakupaku. Neʼe ko te toko 2 pe ʼi te teau ʼaē neʼe mamate ʼi te ʼu fetauʼaki.

ʼE fakafuafua, ʼi te ʼu minuta fuli e 22 ko he tahi ʼe puli he koga ʼo tona sino peʼe mate ʼi te paʼulu ʼo he foʼi pulu neʼe fufū ʼi te kele. Ko te ʼu foʼi pulu feiā ʼe teitei 60 miliona peʼe 70 miliona ʼe tanu ʼi te kele ia fenua e 60 tupu.

ʼE maʼua ke feholaki te hahaʼi mai tonatou fenua. ʼI te malamanei katoa, ko te ʼu hahaʼi e toko 50 miliona ʼi te temi nei kua feholaki mai tonatou fenua ʼo ʼolo ki he tahi fenua, pea ko te vaelua ʼo nātou ʼaia ko te ʼu tamaliki.

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Photo by Chris Hondros/Getty Images