Te Tokalelei ʼo Westphalie Ko He Fetogi Maʼuhiga ʼi Eulopa

“ ʼE KO meʼa ʼe tahitahiga tona hoko, ke fakatahi ʼi henī ʼi te ʼaho nei, ia te tokolahi ʼo te kau pule Eulopa.” Neʼe fai te ʼu palalau ʼaia ʼi te māhina ʼo ʼOketopeli 1998, e Roman Herzog, te pelesita ʼāfea ʼo te Lepupilika Faka Puleʼaga ʼo Siamani. ʼI tana fai te ʼu palalau ʼaia, ko te nofoʼaki ʼaē neʼe nātou logo kiai neʼe ko te ʼu hau e toko fā, mo te ʼu fineʼaliki e toko fā, mo te ʼu tama ʼaliki e toko lua, mo te tuʼi lahi, pea mo ni ʼu pelesita. Ko te meʼa ʼaia neʼe hoko, ʼaē neʼe lagolago kiai te Fono ʼo Eulopa, neʼe maʼuhiga ʼaupito ʼi te ʼu taʼu e 50 ʼo te hisitolia ʼo te puleʼaga foʼou ʼo Siamani. Koteā ʼaē neʼe hoko ai?

ʼI te māhina ʼo ʼOketopeli 1998, neʼe fai ai te fakamanatu ʼo te ʼu taʼu e 350 ʼo te Fuakava ʼo Te Tokalelei ʼo Westphalie. ʼI te agamāhani, ʼe hoko tāfito te ʼu felogoi ki te tokalelei ʼi te ʼu temi ʼaē ʼe fai ai he ʼu tonu ʼe ʼi ai honatou ʼu mafuliʼaga maʼuhiga ki te hisitolia, pea ʼi te faʼahi ʼaia ko te Fuakava ʼo Westphalie neʼe ko he ʼaluʼaga makehe. Ko te sinie ʼo te fuakava ʼaia ʼi te taʼu 1648 neʼe ina fakagata ai te Tau ʼaē neʼe hoko ia Taʼu e Tolugofulu, pea neʼe tupu ai te puleʼaga foʼou ʼo Eulopa.

Neʼe Hoko Te ʼu Fetogi

Lolotoga te Moyen Âge, ko te ʼu kautahi ʼaē neʼe mālohi ʼaupito ʼi Eulopa, neʼe ko te Lotu Katolika Loma pea mo te Puleʼaga Taputapu ʼo Loma. Ko te puleʼaga ʼaia neʼe faʼufaʼu e te ʼu lauʼi teau fenua kehekehe pea neʼe ina puleʼi te ʼu koga meʼa ʼaē ʼe nofoʼi ʼi te temi nei e Otilisia, mo te Lepupilika Tchèque, te potu esite ʼo Falani, mo Siamani, mo Suisi, mo te potu uesite ʼo Eulopa, pea mo te ʼu potu fenua ʼo Italia. Ko te koga tāfito ʼo te puleʼaga ʼaia, neʼe ko te ʼu potu fenua ʼo Siamani, koia neʼe fakahigoa te puleʼaga ko te Puleʼaga Taputapu Loma ʼo Siamani. Ko te ʼu potu fenua fuli neʼe puleʼi e te tama ʼaliki. Ko te hau neʼe ko te Katolika Loma ʼo te famili Otilisia ko Habsbourg. Koia, ʼaki te mālohi ʼo te tuʼi tapu pea mo te puleʼaga, neʼe puleʼi ia Eulopa e te lotu Katolika Loma.

Kae ʼi te 16 pea mo te 17 sēkulō, neʼe hoko te ʼu fetogi. ʼI Eulopa katoa neʼe kua tokolahi te hahaʼi neʼe mole kei nātou tali te aga fefeka ʼa te Lotu Katolika Loma. Ko te ʼu tagata polotesita ohage ko Martin Lutelo pea mo John Kalevino, neʼe nā ʼui ʼe tonu ki te hahaʼi ke nātou toe liliu ki te ʼu lekula ʼa te Tohi-Tapu. Neʼe maʼu e Lutelo pea mo Kalevino he tokoni moʼo faka mafola te faʼahi ʼaia, pea neʼe iku ai ki te fakatuʼu ʼo te ʼu lotu Polotesita. Neʼe vaevae te puleʼaga ia faʼahi e tolu​—te Lotu Katolika, te Lotu ʼo Lutelo pea mo te Lotu ʼo Kalevino.

Neʼe mole falala te kau Katolika ki te kau Polotesita, pea neʼe fehiʼa te kau Polotesita ki tonatou ʼu fili Katolika. Neʼe iku te faʼahi ʼaia ki te fakatuʼu ʼo te Fakatahi Polotesita pea mo te Kautahi Katolika ʼi te kamata ʼo te 17 sēkulō. Ko ʼihi kau ʼaliki ʼo te puleʼaga neʼe nātou kau ki te Fakatahi Polotesita, pea ko ʼihi ki te Kautahi Katolika. ʼI Eulopa​—pea tāfito te puleʼaga​—neʼe lahi ʼaupito te femahalohaloʼaki ʼa te hahaʼi, pea neʼe feala pe ke hoko he tau ʼi he kiʼi meʼa noa pe. ʼI te temi ʼaē neʼe hoko ai te meʼa noa ʼaia, neʼe hoko ai te tau neʼe loaloaga ia taʼu e 30.

Neʼe Fetauʼaki Ia Eulopa ʼUhi Ko Te Agamālohi

Neʼe faiga e te ʼu pule Polotesita ke fakagafua e te kau Katolika Habsbourg he ʼāteaina ʼe lahi age ki te lotu polotesita. Kae neʼe mole fakagafua, pea ʼi te taʼu 1617-18, neʼe māpunuʼi te ʼu fale e lua ʼo te lotu ʼo Lutelo ʼi Bohême (ʼi te Lepupilika Tchèque). Neʼe ʼiʼita ai te ʼu hahaʼi maʼuhiga Polotesita, ʼaē neʼe nātou ʼohofi te fale hau ʼi Prague, ʼo nātou puke te ʼu tagata ofisie Katolika e tolu pea nātou lī nātou ki tuʼa mai te ʼu matapā fakamālama. Neʼe hoko ai te tau ʼi Eulopa ʼuhi ko te agamālohi ʼaia.

Logola neʼe nātou lau ko nātou ko te ʼu tisipulo ʼa Sesu Kilisito, te Tama ʼAliki ʼo Te Tokalelei, kae neʼe fetauʼaki te ʼu lotu ʼaia. (Isaia 9⁠:⁠6) ʼI te tau ʼaē neʼe hoko ʼi te Moʼuga Hina, ko te Kautahi Katolika neʼe mālo ʼi te Fakatahi Polotesita, ʼaē neʼe molehi. Ko te hahaʼi maʼuhiga Polotesita neʼe matehi nātou ʼi te fakatauʼaga. ʼI Bohême katoa, ko te kau Polotesita ʼaē neʼe mole fakafisi ki tanatou tui, neʼe toʼo tonatou ʼu kele ʼo vaevae ki te kau Katolika. Ko te tohi 1648​—Krieg und Frieden in Europa (1648​—Te Tau Pea Mo Te Tokalelei ʼi Eulopa) ʼe ina ʼui ko te toʼo ʼaia ʼo te ʼu kele neʼe ko “te fetogi lahi ʼi te ʼu fetogi ʼaē neʼe hoko ʼo ʼuhiga mo te maʼu kele ʼi Eulopa ʼo te lotomalie.”

Ko te tau faka lotu ʼaē neʼe kamata ʼi Bohême neʼe liliu ko he fetauʼaki ʼo te ʼu puleʼaga mālohi. Hili taʼu e 30, neʼe kau ki te tau ʼaia te ʼu fenua ko Tanemaka, Falani, Pays-Bas, Sepania, pea mo Suisi. Ko te kau pule Katolika pea mo Polotesita, ʼaē ʼi te agamāhani ʼe nātou loto mānumānu pea mo fia maʼu tuʼulaga, neʼe nātou faiga ke nātou maʼu he tuʼulaga ʼi te faʼahi faka politike pea mo maʼu koloā. Neʼe vaevae te Tau ʼaē neʼe hoko ia Taʼu e Tolugofulu ʼi te ʼu koga kehekehe, ʼo fakahigoaʼi ʼaki te ʼu higoa ʼo te ʼu fili ʼa te hau. ʼE lahi te ʼu tohi ʼe nātou talanoa ki te ʼu higoa e fā ʼo te ʼu koga ʼaia: te Tau ʼo Palatinat pea mo Bohême, te Tau ʼo Tanemaka pea mo Basse-Saxon, te Tau ʼo Suède, pea mo te tau ʼo Falani pea mo Suède. Neʼe lahi te ʼu tau neʼe hoko ʼi te telituale ʼo te Puleʼaga Taputapu ʼo Loma.

Ko te ʼu mahafu ʼo te temi ʼaia neʼe ko te ʼu pikinini, te ʼu fana, te ʼu tānike, pea mo te ʼu fana fenua, pea neʼe ko Suède ʼaē neʼe lahi tana ʼu mahafu. Neʼe kau te kau Katolika pea mo te kau Polotesita ʼi te tau. Neʼe ʼolo te kau solia ki te tau ʼo nātou kalaga “Sagata Malia” peʼe nātou ʼui “ ʼe kau te ʼAtua mo tatou.” Ko te kau solia neʼe nātou maumauʼi ia meʼa fuli ʼi te ʼu kolo Siamani, ʼo nātou gaohi koviʼi te kau ʼaliki pea mo te kau tuʼa. Neʼe fai te ʼu aga fakalialia ʼi te tau. Neʼe mole tatau mo te lea faka polofeta ʼaenī ʼi te Tohi-Tapu: “ ʼE mole nātou hiki anai tanatou ʼu heletā, he puleʼaga ki he tahi puleʼaga, pea ʼe mole nātou toe ako anai te tau”!​—Mikea 4⁠:⁠3.

Ko te fānau ʼaē neʼe lahilahi ake ʼi Siamani neʼe nātou sio pe ki te tau pea neʼe fakaʼamu lahi te hahaʼi ki te tokalelei. Neʼe feala pe ke fakatuʼu te tokalelei mo kanapaula neʼe mole hoko te ʼu fihi ʼuhi ko te ʼu faʼahi faka politike. Neʼe liliu te tau ko he meʼa faka politike kae neʼe mole kei tupu ʼuhi ko te lotu. Meʼa faikehe foki, he neʼe fakahoko te fetogi ʼaia e te tagata maʼuhiga ʼo te Lotu Katolika.

Neʼe Maʼu Te Tuʼulaga Pule e Te Kaletinale Ko Richelieu

Ko te higoa faka tuʼulaga ʼo te tagata ko Armand-Jean du Plessis, neʼe ko te Kaletinale ʼo Richelieu. Pea neʼe ko te ʼuluaki minisi ʼo Falani mai te taʼu 1624 ʼo aʼu ki te taʼu 1642. Neʼe fakatuʼutuʼu tāfito e Richelieu ke liliu ia Falani ko te mālohi maʼuhiga ʼaia ʼi Eulopa. Moʼo fakahoko te faʼahi ʼaia, neʼe ina faigaʼi ke siʼisiʼi te mālohi ʼo tana ʼu hahaʼi Katolika, te kau Habsbourg. Neʼe koteā ʼaē neʼe ina fai? Neʼe ina foaki he falā ki te ʼu kautau Polotesita ʼo Siamani, mo Tanemaka, mo Pays-Bas pea mo Suède, ke nātou kau fuli moʼo tauʼi te kau Habsbourg.

ʼI te taʼu 1635, neʼe hoki fekauʼi e Richelieu te ʼu kautau Falani ke nātou ʼolo ki te tau. Ko te tohi vivat pax​—Es lebe der Friede! (Ke Tologa Te Tokalelei!) ʼe fakamahino ai, ko te koga fakamuli ʼo “te Tau ʼaē neʼe hoko ia Taʼu e Tolugofulu, neʼe mole kei faka ʼuhiga ki te tau ʼo te ʼu lotu. . . . Neʼe liliu te tau ko he fihi ʼo ʼuhiga mo te tuʼulaga pule faka politike ʼi Eulopa.” Ko te meʼa ʼaē neʼe kamata ohage ko he fetauʼaki ʼa te kau Katolika pea mo te kau Polotesita neʼe liliu ko he tau ʼe fakatahi ai te kau Katolika mo te kau Polotesita ʼo nātou fakafeagai ki te tahi kau Katolika. Ko te Kautahi Katolika, ʼaē neʼe kua vaivai ʼi te kamata ʼo te ʼu taʼu 1630, neʼe molehi ʼi te taʼu 1635.

Ko Te Fono Ki Te Tokalelei ʼi Westphalie

Neʼe lahi ʼi Eulopa te ʼu maumau neʼe hoko, te fai fakapō, te kaihaʼa pea mo te mahaki. ʼAki te temi, neʼe tuputupu te fakaʼamu lahi ʼaē ki te tokalelei ʼi te temi ʼaē neʼe nātou mahino ai ko te tau ʼaia ʼe mole feala ke mālo ai he tahi. ʼE ʼui e te tohi vivat pax​—Es lebe der Friede! “ ʼi te fakaʼosi ʼo te ʼu taʼu 1630, neʼe mahino leva ki te kau tama ʼaliki ko te mālohi faka solia ʼe mole tokoni anai kia nātou moʼo fakahoko tanatou fakatuʼutuʼu.” Kae kapau ʼe loto e te hahaʼi fuli ki te tokalelei, ʼe fakahoko feafeaʼi anai?

Ko te hau ko Ferdinand 3 ʼo te Puleʼaga Taputapu ʼo Loma, mo te Hau ko Louis 13 ʼo Falani, pea mo te Fineʼaliki ko Christina ʼo Suède neʼe nātou lototahi ke fai he fono, ʼe fakatahiʼi ai te ʼu fenua fuli ʼaē ʼe fetauʼaki pea mo nātou kumi te tokalelei. Neʼe fili te ʼu koga meʼa e lua ki te faʼahi ʼaia​—te ʼu kolo ʼo Osnabrück pea mo Münster ʼi Westphalie, ʼi Siamani. Neʼe fili te ʼu kolo ʼaia he neʼe tuʼu te ʼu kolo ʼaia ʼi te lotomalie ʼi te ʼu kolo muʼa ʼo Suède pea mo Falani. ʼO kamata mai te taʼu 1643, ko teitei telekē e toko 150​—ko ʼihi neʼe ʼōmai mo tanatou ʼu hahaʼi fai tokoni​—neʼe ʼolo ki te ʼu kolo ʼaia e lua, ko te kau Katolika neʼe nātou fakatahi ʼi Münster, ko te kau Polotesita ʼi Osnabrück.

Neʼe fakahā muʼa te fakaʼaluʼalu ʼo te fakatahi ʼaia, ke ʼiloʼi te ʼu faʼahi ohage ko te higoa pea mo te tuʼulaga ʼo nātou ʼaē neʼe ʼōmai, te ʼu hekaʼaga ʼaē neʼe tonu ke nātou heheka ai, pea mo te ʼu meʼa ʼaē ka fai. Pea neʼe kamata ai te ʼu palalau ki te tokalelei, ʼo fakaʼaogaʼi he ʼu tagata fakahoko lea moʼo fakahā te ʼu manatu ki te ʼu telekē. Hili teitei taʼu e nima​—kae kei hoko atu te tau​—neʼe tali ai te tokalelei. Neʼe lahi te ʼu pepa neʼe sinie ʼi te Fuakava ʼo Westphalie. Ko te tokalelei neʼe sinie e te Hau ko Ferdinand 3 pea mo Suède, pea mo te tahi e te hau pea mo Falani.

ʼI te mafola ʼo te logo ʼo ʼuhiga mo te fuakava ki te tokalelei, neʼe kamata ai te ʼu fakafiafia. Neʼe fakapā te ʼu feux dʼartifices ʼi te ʼu kolo kehekehe. Neʼe tā te ʼu pele ʼo te ʼu ʼēkelesia, mo fakapā te ʼu fana fenua pea hiva te hahaʼi ʼi te ʼu ala. Neʼe feala koa ke ʼamanaki e Eulopa ki he tokalelei ʼe tologa anai?

ʼE Feala Koa Ke Fakatuʼu He Tokalelei ʼe Tologa Anai?

Neʼe sinie e te Fuakava ʼo Westphalie ke tahi maʼu e te fenua tona puleʼaga. Ko tona faka ʼuhiga ko te ʼu fenua fuli ʼaē neʼe nātou sinie te fuakava, ʼe nātou tali ke nātou fakaʼapaʼapa ki te ʼu kele ʼo te tahi ʼu fenua pea ʼe mole nātou kau ki tonatou ʼu fihifihia. Neʼe tupu ai te Eulopa foʼou pea tahi maʼu e te ʼu fenua tona puleʼaga. ʼI te ʼu puleʼaga ʼaia, ko ʼihi neʼe fua lelei kia nātou te fuakava ʼaia kae ko ʼihi kailoa.

Ko Falani neʼe fakatuʼu ʼe ko he mālohi lahi, pea neʼe puleʼaga faʼitaliha te ʼu fenua ko Pays-Bas pea mo Suisi. Ki te faʼahi ʼo te ʼu kolo ʼo Siamani, ʼaē neʼe tokolahi te ʼu kolo neʼe maumauʼi, neʼe mole fua lelei kia nātou te fuakava ʼaia. Neʼe fakalogo te maʼuli ʼo Siamani ki te tahi ʼu fenua. ʼE ʼui ʼi te tohi The New Encyclopædia Britannica: “Ko te ʼu koloā pea mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe puleʼi e te kau ʼaliki ʼo Siamani neʼe fakalogo ki te ʼu mālohi tāfito ʼo Falani, mo Suède pea mo Otilisia.” Neʼe mole fakatahi pea mo lototahi te ʼu fenua ʼo Siamani, kae neʼe maʼuli maveuveu ohage pe ko te temi muʼa. Tahi ʼaē meʼa, ko ʼihi telituale neʼe puleʼi e te ʼu puleʼaga matāpule, ohage ko te ʼu vaitafe lalahi ʼo Siamani​—te Rhin, mo te Elbe pea mo te Oder.

Ko te lotu katolika, mo te lotu ʼo Lutelo pea mo Kalevino neʼe fakamoʼoni tatau. Neʼe mole leleiʼia te faʼahi ʼaia e te hahaʼi fuli. Ko te Tuʼi Tapu ko Innocent 10 neʼe fakafeagai mālohi ki te fuakava, ʼo ina tala tona vaʼiganoa. Kae ko te ʼu tuʼakoi ʼo te ʼu lotu neʼe mole fetogi lolotoga sēkulō e tolu. Logola neʼe mole heʼeki tali te fili faʼifaʼitaliha ʼa he tahi tana lotu, kae neʼe fakahaʼuhaʼu ʼo tali.

Neʼe fakagata e te fuakava te Tau ʼaē neʼe hoko ia Taʼu e Tolugofulu, pea mo te ʼu agakovi ʼaē neʼe hoko. Neʼe ko te tau lahi fakamuli ʼaia ʼo te lotu ʼi Eulopa. Mole heʼeki gata te ʼu tau, kae ʼe hoko tāfito ʼuhi ko te politike pea mo te ʼu koloā, kae mole ko te lotu. Kae ʼe mole ʼui leva neʼe mole kei kau te lotu ʼi te ʼu agakovi ʼaē neʼe fai ʼi Eulopa. ʼI te ʼUluaki pea mo te Lua Tau Faka Malamanei, ko te kau solia Siamani neʼe nātou tohi ʼi te mama ʼo tonatou ʼu kiliʼi pipi te ʼu palalau ʼaenī: “ ʼE Kau Te ʼAtua Mo Tatou.” ʼI te ʼu tau fakamataku ʼaia, ko te kau Katolika pea mo te kau Polotesita neʼe nātou toe fetauʼaki pe mo te tahi kau Polotesita pea mo Katolika.

ʼE ʼasi lelei mai, neʼe mole tologa te tokalelei ʼaē neʼe fakatuʼu e te Fuakava ʼo Westphalie. Kae kua vave maʼu e te hahaʼi fakalogo te tokalelei ʼaia. Ko Sehova ʼAtua ʼe ina fakaʼaogaʼi anai te Puleʼaga Faka Mesianike ʼo tona ʼAlo, ia Sesu Kilisito, moʼo fakatuʼu te tokalelei heʼegata ʼi te malamanei katoa. ʼAki te takitaki ʼo te puleʼaga ʼaia, ko te lotu moʼoni pe e tahi ʼe ko he mālohi anai moʼo fakatuʼu te logo tahi, kae ʼe mole ina fakatupu anai he ʼu maveuveu. ʼE mole he tahi ʼe tau anai ʼuhi ko te lotu peʼe ko he tahi age faʼahi. ʼE ko he fakaloto fīmālie anai te temi ʼaē ka puleʼi katoa ai e te Puleʼaga ia te kele, pea ko “te tokalelei ʼe mole ʼi ai anai hona gataʼaga.”​—Isaia 9⁠:​6, 7.

[Talanoa ʼo te pasina 21]

Ko te meʼa ʼaē neʼe kamata ohage ko he fetauʼaki ʼa te kau Katolika mo te kau Polotesita, neʼe liliu ko he tau ʼe fakatahi ai te kau Katolika mo te kau Polotesita, ʼo nātou fakafeagai ki te tahi kau Katolika

[Talanoa ʼo te pasina 22]

Neʼe ʼolo te kau solia ki te tau ʼo nātou kalaga “Sagata Malia” peʼe nātou ʼui “ ʼe kau te ʼAtua mo tatou”

[Paki ʼo te pasina 20]

From the book Spamers Illustrierte Weltgeschichte VI

[Paki ʼo te pasina 21]

Te Kaletinale ko Richelieu

[Paki ʼo te pasina 23]

Ko te paki ʼo te hogofulu-ma-ono sēkulō ʼe ina fakahā ai te fihi ʼo Lutelo, mo Kalevino pea mo te tuʼi tapu

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 23]

Religious leaders struggling: From the book Wider die Pfaffenherrschaft; map: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck