Te Kolo Neʼe Fefihiʼaki Ai Te Tauhi Moʼoni Pea Mo Te Lotu Pagani
LOLOTOGA ia te ʼu taʼu e teau tupu, neʼe liliu ia te ʼu toega ʼo te kolo ʼo te Efeso ʼāfea ʼo te potu uesite ʼo Tulukia, ko te koga meʼa neʼe lahi ai ia te ʼu kumi neʼe fai e te kau alekeolosia. Neʼe lahi ia te ʼu fale neʼe toe laga, pea neʼe lahi mo te ʼu meʼa neʼe maʼu neʼe sivi pea neʼe fakamahino e te kau popoto. Koia ʼaē kua liliu ai ia Efeso ʼe ko he kolo maʼuhiga maʼa te kau tulisi ʼaē ʼe ʼōmai ki Tulukia.
Koteā ʼaē neʼe maʼu ʼo ʼuhiga mo Efeso? Koteā la he faʼahiga fakamatala ʼe tou lava fai ʼi te temi nei ʼo ʼuhiga mo te kolo lahi ʼāfea ʼaia? Kapau ʼe tou ʼolo ʼo mamata ia te ʼu toega ʼo te kolo ʼo Efeso pea mo te ʼu Fale Tānakiʼaga Mātaga ʼo Efeso ʼi Vienne, ʼi Otilisia, ʼe tou mahino ai anai ki te fihi ʼa te tauhi moʼoni pea mo te lotu pagani ʼi Efeso. Tou vakaʼi muʼa ia te ʼu agaaga ʼo Efeso.
Ko He Koga Meʼa Neʼe Mānumānu Kiai Ia Te Hahaʼi
Lolotoga te 11 sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe hoko tuʼumaʼu ʼi Eulopa pea mo Asia ia te ʼu maveuveu pea mo te ʼu feʼoloʼaki ʼa te hahaʼi mai he fenua ki he tahi fenua. ʼOsi ʼaia, neʼe kamata puleʼi ia te potu uesite ʼo Asia Veliveli e te kau Keleka ʼo te kolo ʼo Ionia. Ko te kau Keleka ʼaia neʼe nātou felāveʼi mo te hahaʼi neʼe nātou tauhi ki te ʼatua fafine, ʼaē neʼe liliu ki muli age ko Alatemisi ʼo Efeso.
ʼI te vaelua ʼo te fitu sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, ko te kau Cimmériens ʼaē neʼe ko te hahaʼi feʼoloʼaki, neʼe ʼōmai mai te Tai ʼUli ʼo te potu noleto ʼo kaihaʼa ia te potu fenua ʼo Asia Veliveli. Ki muli age, ʼi te lagi taʼu 550 ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe tuʼu ake ia Crésus ko te Hau ʼo Litia, neʼe ko he hau mālohi pea mo ʼiloa ʼuhi ko tona ʼu koloā. ʼAki te mafola ʼo te Puleʼaga Pelesia, neʼe puleʼi ai leva e te Hau ko Siliusi ia te ʼu kolo Ionia, ʼo kau mo te kolo ʼo Efeso.
ʼI te taʼu 334 ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe kamata laga tau mai Masetonia ia Alexandre ki te puleʼaga Pelesia, ʼo liliu ai ko te pule foʼou ʼo Efeso. ʼAki ia te mate tautonu ʼo Alexandre ʼi te taʼu 323 ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe fehōkosi mālohi ia tana kau senelale, pe ko ai ʼaē ka ina maʼu ia te kolo ʼo Efeso. ʼI te taʼu 133 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ko te hau ʼo Pelekame ko Attale 3 ʼaē neʼe mole hana fānau, neʼe ina foaki ia Efeso maʼa te kau Loma, ʼo liliu ai ko te kolo ʼo te potu fenua Loma ʼo Asia.
Te Fihi ʼa Te Tauhi Moʼoni Pea Mo Te Lotu Pagani
ʼI te ʼuluaki sēkulō ʼi te fakaʼosiʼosi ʼo tana lua folau faka misionea, neʼe ʼalu ia te ʼapositolo ko Paulo ki Efeso, pea ʼi te temi ʼaia neʼe ko te toko 300 000 hahaʼi ʼaē neʼe nonofo ʼi te kolo ʼaia. (Gaue 18:19-21) ʼI tana tolu folau faka misionea, neʼe toe liliu ia Paulo ki Efeso, pea ʼaki he lototoʼa neʼe palalau ʼi te sinakoka ʼo ʼuhiga mo te Puleʼaga ʼo te ʼAtua. Kae hili māhina e tolu, neʼe toe ʼāsili ia te fakafeagai ʼa te kau Sutea, pea neʼe fakatuʼutuʼu e Paulo ke ina fai tana ʼu akonaki ʼi te ʼaho fuli ʼi te faleako ʼo Tilano. (Gaue 19:1, 8, 9) Ia taʼu e lua neʼe ina fai hoholo ia tana fai faka mafola, mo fai ia te ʼu gāue fakaofoofo lalahi, ohage ko te ʼu fakamālōlō faka milakulo pea mo te kapu ʼo te kau temonio. (Gaue 19:10-17) Koia ko te kaugamālie ia nātou neʼe nātou liliu ko te ʼu hahaʼi tui! Ei, neʼe mālohi ia te folafola ʼa Sehova, heʼe ko te tokolahi ia nātou ʼaē ki muʼa atu neʼe nātou fai ia te ʼu gāue fakatemonio, neʼe nātou tutu ia tanatou ʼu tohi ʼaē neʼe totogi kovi ʼaupito.—Gaue 19:19, 20.
Ko te fai faka mafola ʼa Paulo neʼe mole fua lelei pe ʼi tana fakaloto mālohiʼi ia te hahaʼi tokolahi ke nātou līaki ia te tauhi ʼo Alatemisi, kae neʼe ina toe fakatupu ia te ʼiʼita ʼo nātou ʼaē neʼe lagolago ki te taʼi tauhi pagani ʼaia. Neʼe ko he matani gāue maʼu koloā ia te faʼu ʼo te ʼu ʼaletale siliva ʼo Alatemisi. ʼI te tuʼaniaʼi e Temetelio naʼa pulinoa ia tanatou ʼu matani gāue, neʼe ina fakaneke te kau tufuga ukamea ke nātou fakatupu he maveuveu.—Gaue 19:23-32.
Lolotoga hola e lua, ko te tokolahi ʼi te maveuveu ʼaia neʼe nātou pā kalaga ohage ni hahaʼi vavale: “E lahi ia te Alatemisi o te kau Efeso!” (Gaue 19:34) ʼI te gona ifo ʼo te maveuveu, neʼe toe fakaloto mālohiʼi e Paulo ia tona ʼu tēhina Kilisitiano pea ʼalu leva ia ki Masetonia. (Gaue 20:1) Kae ʼi tana mavae ʼaia ʼo ʼalu ki Masetonia, neʼe faigataʼa ia he puli kātoa ʼo te tauhi ʼo Alatemisi.
Mole Kei Mālohi Ia Te Tauhi ʼo Te Fale Lotu ʼo Alatemisi
Neʼe mālohi ʼi Efeso ia te tauhi ʼo Alatemisi. ʼI muʼa ʼo te temi hau ʼo Crésus, ko te hahaʼi ʼo Efeso neʼe nātou tauhi tāfito ki te ʼatua fafine ko Cybèle. Neʼe fakaʼamu e Crésus ʼaki tana ʼui ʼaē ʼe kau ia Cybèle ki te ʼu ʼatua ʼa te kau Keleka, ʼe tali anai ia Cybèle ohage ko he ʼatua e te hahaʼi Keleka pea mo nātou ʼaē ʼe mole Keleka. Pea ko Crésus ʼi te vaelua ʼo te ono sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe lagolago ki te laga ʼo te fale lotu ʼo Alatemisi, ia ia ʼaē ka ina fetogi ia Cybèle.
Ko te fale lotu ʼaia neʼe ko he gāue maʼuhiga neʼe fai ʼi te laga fale Keleka. Neʼe mole heʼeki he gāue laga fale neʼe kua fakaʼaogaʼi feiāʼi ai ni ʼu foʼi maka lalahi momole. Kae ʼi te taʼu 356 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ko te fale lotu ʼaia neʼe maumau ʼi te ʼafi. Ko te toe laga ʼo he fale lotu matalelei feiā neʼe fakamaʼua kiai he kau gāue e kaugamālie pea mo fakalalata mai te hahaʼi ʼaē ʼe ʼōmai ʼo polosesio. Ko te malaʼe ʼaē neʼe laga ai, neʼe laulahi ia meta e 73 pea loa ia meta e 127, pea ko te fale lotu ʼaē neʼe toe laga neʼe laulahi ia meta e 50 pea loa ia meta e 105. Ko te fale lotu ʼaia neʼe kau ʼi te ʼu mātaga matalelei ʼaupito e fitu ʼo te malamanei. Kae neʼe mole ʼi ai he tahi neʼe fiafia ki te laga fale ʼaia. Ko te tagata fai filosofia Efeso ko Héraclite, neʼe ina fakatatau ia te ʼu tafaʼaki fakapōʼuli ʼo te ʼaletale ki te ʼu aga heʼeʼaoga, pea neʼe ina ʼui neʼe ʼataʼata age ia te aga ʼa te ʼu manu ʼi te ʼu aga heʼeʼaoga ʼaē neʼe fai ʼi te fale lotu. Ko te sagatualio ʼo Alatemisi ʼi Efeso neʼe hage ia maʼa te tokolahi ʼe mole feala ke puli ʼi he temi. Kae ʼe hā ʼi te hisitolia neʼe nātou faihala. ʼE ʼui fēnei ʼi te tohi Ephesos—Der neue Führer (Efeso—Te Takitaki Foʼou): “Neʼe fokifā pe ʼi te lua sēkulō ʼo totatou temi kua pulinoa ia te tauhi ʼo Alatemisi pea mo ʼihi ʼatu ʼatua.”
ʼI te tolu sēkulō ʼo totatou temi, neʼe gatūʼi ia Efeso ʼi te mafuike lahi. Pea tahi, ko te kau Goths mai te Tai ʼUli neʼe nātou kaihaʼa ia te ʼu koloā ʼo te fale lotu ʼo Alatemisi, pea mo nātou tutu ia te fale lotu. ʼE ʼui fēnei ʼi te tohi pe ʼaia: “ ʼE lava feafeaʼi kiā Alatemisi ʼaē neʼe kua tō pea neʼe mole ina lava puipui tona nofoʼaga, ke haga faka ʼuhigaʼi ohage ko he ʼatua fafine ʼe ina puipui ia te kolo?”—Pesalemo 135:15-18.
Ki muli age, ʼi te fakaʼosi ʼo te fā sēkulō ʼo totatou temi, ko te Tuʼi Pule ko Théodose 1 neʼe ina fakatuʼu ia “te Lotu Faka Kilisitiano” ʼe ko te lotu faka Puleʼaga. Pea kua liliu ia te fale lotu ʼo Alatemisi ʼaē neʼe maʼuhiga ʼi te tahi temi, ko he koga meʼa ʼe maʼu ai te ʼu meʼa gāue kehekehe ʼaē ʼe ʼaoga ki te laga fale. Pea neʼe pulinoa ai ia te tauhi ʼo Alatemisi. Neʼe ʼui fēnei e te tagata sivi fenua ʼo ʼuhiga mo te ʼu palalau fakatuketuke ʼe fakavikiviki ai ki te fale lotu ohage ko he mātaga ʼo te mālama ʼāfea: “ ʼI te temi nei kua liliu ko he koga meʼa lāvaki pea mo fakaʼofaʼofa ʼaupito.”
Neʼe Faka ʼUhiga Ia Alatemisi ʼe Ko Te “Faʼe ʼo Te ʼAtua”
Ko Paulo neʼe ina fai ia te fakatokaga ki te kau tagata ʼāfea ʼo te kokelekasio ʼo Efeso, ʼo ina ʼui mokā mate anai pea ʼe ʼōmai anai ia “te ʼu lupo pule fakamālohi,” pea ʼe mafuta ake anai ʼi te kokelekasio he ʼu tagata ʼe nātou “palalau ki te ʼu meʼa fakapikopiko.” (Gaue 20:17, 29, 30, MN ) Neʼe hoko moʼoni ia te faʼahi ʼaia. ʼAki ia te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko, ʼe ʼasi mai ai neʼe mālohi ia te tauhi hala ʼi Efeso ʼaki te Lotu Faka Kilisitiano ʼaposita.
ʼI te taʼu 431 ʼo totatou temi, neʼe hoko ʼi Efeso ia te tolu fono faka ekumenike, ʼo nātou talaga ai ki te ʼuhiga ʼo Kilisito. ʼE fakamahino fēnei ʼi te tohi Ephesos—Der neue Führer: “Neʼe mālo kātoa te kau fono mai Alexandrie, pea ko nātou ʼaia neʼe nātou ʼui ko Kilisito neʼe ʼi ai tona ʼuhiga e tahi, ko te ʼuhiga ʼatua.” Neʼe kovi ʼaupito te ʼu fua ʼo te tonu ʼaia neʼe fai. “Ko te tonu ʼaē neʼe fai ʼi Efeso, neʼe ina fakatupu ia te tauhi kiā Malia pea mo ina toe fakatupu ia te ʼuluaki mavetevete lahi ʼi te lotu, he neʼe ʼui ʼi te tonu ʼaia ʼe ko Malia ʼaē neʼe ina fānauʼi ia Kilisito pea ko ia ko ʼaē neʼe ina fuafatuʼi ia te ʼAtua. . . . ʼO aʼu mai ki te temi nei ʼe kei fakafihiʼi pe ia te faʼahi ʼaia.”
Koia ko te tauhi ʼaē neʼe fai kiā Cybèle pea mo Alatemisi kua fetogi ʼaki ia te tauhi kiā Malia, ia ia “ ʼaē neʼe ina fuafatuʼi ia te ʼAtua” peʼe ko te “faʼe ʼa te ʼatua.” Ohage ko tona ʼui ʼi te tohi, “ko te tauhi kiā Malia ʼi Efeso ʼe ko he talatisio ʼe fai hoholo, pea ʼe fakapipiki ki te tauhi ʼaē kiā Alatemisi.”
Kua Galoʼi Ia
ʼI te pulinoa ʼo te tauhi kiā Alatemisi, neʼe pulinoa ai mo Efeso. Neʼe kua faigataʼa ʼaupito ia te maʼuli ʼi te kolo ʼuhi ko te ʼu mafuike, mo te mahaki ʼaē ko te malaria, pea mo ʼaofi māmālie ʼo te ʼuafu e te ʼone.
ʼI te fitu sēkulō ʼo totatou temi, ko te lotu Mahometa neʼe kamata mafola ai, kae neʼe mole ina lava faka logo tahiʼi ia te ʼu telepī Alape. Pea ʼi te fitu pea mo te valu sēkulō ʼo totatou temi, neʼe kaihaʼa ai leva ia Efeso e te kau Alape. Neʼe puli kātoa ʼosi ia te kolo ʼo Efeso ʼaki te ʼone ʼaē neʼe ina ʼaofi kātoa ia te ʼuafu, pea neʼe liliu ai te kolo ʼaia ko te toega kolo. Pea ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaē neʼe tuʼu ʼāfea ai ia te kolo lahi mo maʼuhiga, kua tuʼu ai nei ia te kolo veliveli ʼe higoa ko Aya Soluk (ʼi te temi nei ko Selçuk).
Ko He Mamata Ki Te ʼu Toega ʼo Te Kolo ʼo Efeso
Kapau ʼe koutou fia sio ki te kolōlia ʼāfea ʼo Efeso, ʼe feala hakotou ʼolo ʼo mamata ki tona ʼu toega kolo. Kapau ʼe koutou kamata takotou foli mai te hūʼaga māʼoluga ʼo te kolo ʼaia, ʼe koutou ōfo anai ʼi takotou sisio ki te matalelei ʼo te ala ʼaē ʼe higoa ko te Street of the Curetes ʼe hifo ki te Fale Tānakiʼaga Tohi ʼo Celse. ʼI te faʼahi mataʼu ʼo te ala, ʼe koutou sio ai anai ki te Odeum, ko te kiʼi fale gaoʼi neʼe laga ʼi te lua sēkulō ʼo totatou temi. ʼAki ʼona lapalasi e 1 500, neʼe lagi fakaʼaogaʼi ki te ʼu fono pea mo te ʼu fakafiafia ʼa te hahaʼi. ʼI te ʼu faʼahi lualua ʼo te Street of the Curetes ʼe tuʼu ai te ʼu fale lalahi, ko te fale ʼaē neʼe talagaʼi ai te ʼu fihifihia ʼo te Puleʼaga, pea mo te fale lotu ʼo Hadrien, mo te ʼu matapuna vai, pea mo te ʼapi laufata lua—ko te ʼu ʼapi ʼa te hahaʼi maʼu koloā ʼo Efeso.
ʼE koutou ʼofolele anai ki te matalelei ʼaupito ʼo te Fale Tānakiʼaga Tohi ʼo Celse, ʼaē neʼe laga ʼi te lua sēkulō ʼo totatou temi. Neʼe tuku tona ʼu takaiga tohi ʼi te ʼu pokoʼi kaupā ʼo te koga fale lahi ʼe fakaʼaogaʼi ki te lautohi. Ko te ʼu fakatātā e fā ʼaē ʼe tuʼu ʼi te kaupā matalelei, ʼe nātou fakatā ia te ʼu kalitate neʼe tonu ke maʼu e te kaugana sivile Loma māʼoluga ohage ko Celse, ʼaē ʼe toʼo takitahi: ko Sophia (te poto), mo Arete (te agalelei), mo Énnoïa (te nofo agatonu), pea mo Episteme (te ʼatamai mālama peʼe ko te mahino). ʼE tuʼu ia te ʼu ʼuluaki fakatātā ʼi te Fale Tānakiʼaga Mātaga ʼo Efeso ʼi Vienne. Ia tafa ʼo te fale tānakiʼaga tohi, ʼe ʼi ai te matapā lahi ʼe haga ki te lapalasi fakatauʼaga meʼa, ia te Tetragonos. Pea neʼe ʼōmai ia te hahaʼi ʼo faifakatau ʼi te lapalasi lahi ʼaia, ʼaē neʼe tuʼu ʼi ʼona faʼahi ia te ʼu haʼeleʼaga malumalu.
ʼOsi ʼaia, pea koutou aʼu mai ki te ala ʼo Marble Road, ko te ala ʼaē ʼe fakatau ai ki te fale faigaoʼi lahi. ʼAki tona ʼu fakalahi fakamuli ʼaē neʼe hoko ʼi te temi ʼo te kau Loma, neʼe lapalasi 25 000 te fale faigaoʼi ʼaia. Neʼe teuteuʼi tona kaupā ʼaki te ʼu pou matalelei, mo te ʼu pāki pea mo te ʼu fakatātā. ʼE feala ke koutou fakakaukauʼi ia te maveuveu lahi ʼaē neʼe fakatupu e te tagata tufuga ukamea ko Temetelio ʼi te hahaʼi kaugamālie ʼaē neʼe fakatahitahi ai.
ʼE matalelei te ala ʼaē ʼe haʼu mai te fale faigaoʼi ʼaia ʼo fakatau ki te ʼuafu ʼo te kolo. Neʼe meta 500 tona loa, kae meta 11 tona laulahi, pea ʼi tona ʼu kauʼala neʼe tuʼu fakaʼatu ia te ʼu pou. Pea ʼi te ala ʼaia neʼe laga ai te ʼu fale faigaoʼi, ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi mokā ʼe nātou teuteu ki he faigaoʼi. Ko te toe matapā lahi ʼo te ʼuafu ʼaē neʼe tuʼu ʼi te gataʼaga ʼo te ala neʼe ko te hūʼaga ki te potu fenua, pea gata ai leva ia tatatou foli ia te ʼu toega ʼo te kolo maʼuhiga ʼaupito ʼaia ʼo te malamanei. ʼI te Fale Tānakiʼaga Mātaga ʼo Efeso ʼi Vienne, ʼe tou maʼu ai ia te kiʼi faʼu veliveli ʼo te kolo lahi ʼāfea ʼaia mo ʼona tuʼuga fakatātā.
ʼI tata ʼalu ki te fale tānakiʼaga mātaga pea mo sio ai ki te fakatātā ʼo Alatemisi ʼo te kolo ʼo Efeso, ʼe feala ai hata fakakaukauʼi ia te faʼa kātaki ʼaē neʼe maʼu e te ʼu ʼuluaki Kilisitiano ʼaē neʼe nonofo ʼi Efeso. Neʼe nātou nonofo ʼi te kolo neʼe lahi ai ia te fai fakalauʼakau pea mo te ʼu fihi faka lotu. Ko te kau atolasio ʼo Alatemisi neʼe nātou fakafeagai mālohi ki te logo ʼo ʼuhiga mo te Puleʼaga. (Gaue 19:19; Efeso 6:12; Apokalipesi 2:1-3) Ko te tauhi moʼoni neʼe tuʼu ʼi te koga meʼa faigataʼa ʼaia. Ko te tauhi ki te ʼAtua moʼoni ʼe toe mālo pe anai mokā pulihi anai ia te lotu hala ʼo totatou temi, ohage pe ko tana mālo ʼi te tauhi ʼo Alatemisi ʼi te temi muʼa.—Apokalipesi 18:4-8.
[Paki ʼo te pasina 26]
(Vakaʼi te nusipepa)
MASETONIA
Tai ʼUli
ASIA VELIVELI
Efeso
Tai Metitelanea
ESIPITO
[Paki ʼo te pasina 27]
Te ʼu Toega ʼo Te Fale Lotu ʼo Alatemisi
[Paki ʼo te pasina 28, 29]
1. Te Tānakiʼaga Tohi ʼo Celse
2. Ko he fakasiosio fakalelei ʼo Arete
3. Te ala ʼo Marble Road ʼaē ʼe fakatau ki te fale faigaoʼi lahi