ʼE Kotou Faʼafai Koa ʼi Te ʼu Gaue Lelei?

1, 2. Kotea te pilivilesio ʼae ʼe maʼu e te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova? Kotea takotou manatu ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia?

KO ʼIHI ʼe natou fiafia moka fakamaʼuhigaʼi natou ʼuhi he neʼe natou fai ia he gaue makehe. Ohage la, ʼe fakamaʼuhigaʼi ʼihi ʼuhi he neʼe natou faigaʼi ke maʼu e he ʼu fenua ia te tokalelei. Kaʼe ko te pilivilesio lahi ʼae ʼe tou maʼu ʼe ko totatou fekauʼi e te ʼAtua ke tou olo ʼo tokoni ki te hahaʼi ke natou fakatokatoka pea mo ia.

² ʼE gata pe ki te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼe natou maʼu ia te pilivilesio ʼaia. ʼE takitaki e te ʼAtua pea mo Kilisito ia tatatou gaue ʼae ko te tokoni ki te hahaʼi ke natou “fakatokatoka mo te Atua” pea mo natou liliu ko ʼona kaumeʼa. (2 Ko. 5:20) ʼE fakaʼaogaʼi tatou e Sehova moʼo taki mai ia te hahaʼi kia te ia. Koia ko te toko lau ʼi miliona hahaʼi mai te ʼu fenua ʼe 235 kua natou liliu ko te ʼu kaumeʼa ʼo te ʼAtua pea mo natou maʼu ia te ʼamanaki ʼae ki te maʼuli heʼe gata. (Tito 2:11) ʼE tou faʼafai ʼi te gaue faifakamafola pea mo fakaafe ia natou ʼae ʼe natou lotolelei ke natou ako ia te moʼoni. (Apk. 22:17) ʼE tou “faafai i te u gaue lelei,” ko tona fakaʼuhiga ʼe tou fiafia ʼi te ʼu gaue ʼae ʼe tou fakahoko maʼa Sehova pea ʼe tou faiga malohi ki te faʼahi ʼaia. (Tito 2:14) ʼE tou vakaʼi anai pe ʼe tokoni feafeaʼi ia tatatou faʼafai ki te hahaʼi ke natou fia iloʼi ia Sehova. Ohage la ko tatatou faʼafai ʼi te gaue faifakamafola.

TOU FAʼIFAʼITAKIʼI IA TE FAʼAFAI ʼA SEHOVA PEA MO SESU

3. He ko ʼe ʼe tou loto falala ʼuhi ko te “faʼafai ʼa Sehova”?

³ Neʼe ui ʼi te vaega ʼo Esaia 9:7, ʼe fakanofo Hau anai ia te ʼAlo ʼo te ʼAtua pea ʼe ina fakahoko anai he ʼu gaue lelei maʼa te malamanei. ʼE hoko te ʼu faʼahi ʼaia ʼuhi ko te “faʼafai ʼa Sehova ʼo te atu kautau.” Ko te faʼafai, ʼe ko te holi ʼae ke fakahoko he gaue. Pea ko te vaega ʼaia ʼe ina fakamoʼoni mai ʼe loto moʼoni ia Sehova ke haofaki ia te malamanei. ʼE tonu ke tou fiafia pea moʼo faʼafai ʼi te gaue faifakamafola koteʼuhi ʼe faʼafai ia Sehova ʼAtua. Koia ʼi totatou ʼuhiga kauga gaue ʼa te ʼAtua, ʼe tou faiga malohi koa ke tou fakamafola ia te logo lelei?—1 Ko. 3:9.

4. Kotea ia te faʼifaʼitaki lelei ʼae neʼe tuku mai e Sesu ʼo ʼuhiga mo te faʼafai ʼi te minisitelio?

⁴ Neʼe tuku mai e Sesu ia he faʼifaʼitaki lelei ʼo ʼuhiga mo te haga faʼafai ʼi te minisitelio. Neʼe faʼafai ʼo kaku ki te fakaʼosi ʼo tona maʼuli ʼi te kele tatau aipe pe neʼe fakafeagai pea mo faigaʼi e te hahaʼi ke natou matehi ia ia. (Soa. 18:36, 37) Neʼe gaue kinakina moʼo tokoni ki te hahaʼi ke natou iloʼi ia Sehova koteʼuhi neʼe ina iloʼi kua vave fakamamahiʼi pea mo matehi ia ia.

5. He ko ʼe neʼe fakatatau ia Sesu ki te kaugana ʼo te lea fakata ʼo te fuʼu fiku?

⁵ ʼI te taʼu 32, neʼe fai e Sesu ia te lea fakata ʼo ʼuhiga mo he tagata neʼe ʼi ai tona fuʼu fiku ʼe mole fua ʼe tuʼu ʼi tana gaueʼaga vite. Hili ki ai taʼu ʼe tolu, neʼe ui age e te tagata ki tana kaugana ke ina taʼaga te fuʼu fiku, pea neʼe kole age e tana kaugana ke ina tuku age he temi ke ina faigaʼi ke fua ia te fuʼu fiku ʼaia. (Lau ia Luka 13:6-9.) ʼI te temi ʼae neʼe fai ai e Sesu te ʼu palalau ʼaia, neʼe tokosiʼi ia natou ʼae neʼe liliu ko ʼana tisipulo. Kaʼe neʼe ha ʼi tana lea fakata tana loto ʼae ke gaue kinakina ʼi te moʼi temi ʼaia ʼi muʼa ʼo tana mate. Koia neʼe faifakamafola ai ʼaki he faʼafai ʼi Sutea pea mo Pelea lolotoga mahina ʼe ono. ʼI te ʼu kiʼi ʼaho ʼi muʼa ʼo tana mate, neʼe tagi ia Sesu koteʼuhi neʼe tokolahi ia natou ʼae neʼe mole natou tali ia te logo lelei.—Mat. 13:15; Luka 19:41.

6. He ko ʼe ʼe tonu ke tou faiga ke lahi age tatatou gaue ʼi te minisitelio?

⁶ ʼE tonu ke tou faiga ke lahi age tatatou gaue ʼi te minisitelio koteʼuhi kua ovi mai ia te fakaʼosi. (Lau ia Taniela 2:41-45.) ʼE ko he toe pilivilesio lahi ia tatatou kau ki te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova. ʼE mole he tahi age hahaʼi ʼi te kele ʼe feala ke natou tala pe ʼe fakatokatoka feafeaʼi anai ia te ʼu fihifihia ʼo te malamanei. Neʼe ui e te tagata fai sulunale, ʼe mole feala ke tou iloʼi pe ko ʼe ʼe hoko he ʼu aluʼaga ʼe kovi ki te hahaʼi agalelei. Kaʼe ʼe fakaha mai ʼi te Tohi-Tapu ia tona tupuʼaga. ʼI totatou ʼuhiga Kilisitiano, ʼe ko totatou maʼua pea ko totatou pilivilesio ia tatatou tala ia te ʼu logo ʼaia ki te hahaʼi. ʼE tonu ke tou “loto mafana” moka tou fakahoko ia te gaue ʼa Sehova. (Loma 12:11) ʼAki te tapuakina ʼa Sehova, ʼe feala ke tou tokoni ki te hahaʼi ke natou iloʼi ia ia pea mo natou ʼoʼofa kia te ia.

TOU FAKAMAʼUHIGAʼI IA SEHOVA ʼAKI ʼATATOU SAKILIFISIO

7, 8. ʼE tou fakamaʼuhigaʼi feafeaʼi ia Sehova ʼaki ʼatatou sakilifisio?

⁷ ʼE lahi te ʼu faigataʼaʼia neʼe katakiʼi e Paulo ʼi tana gaue faifakamafola, ohage la ʼi ʼihi po neʼe mole moe ai pea ʼi ʼihi temi neʼe mole kai ai. (2 Ko. 6:5) ʼE toe fai pe e ʼotatou tehina mo tuagaʼane ia te ʼu sakilifisio ʼaia ʼi te minisitelio. ʼE fakamaʼuhigaʼi e te kau pionie ia tanatou minisitelio kaʼe tokolahi ia natou ʼe ʼaoga ke ʼi ai ni ʼanatou gaue. Kotou fakakaukauʼi age muʼa mo te kau misionea ʼae ʼe gaue kinakina moʼo tokoni ki te hahaʼi ʼi te ʼu fenua matapule. (Filp. 2:17) ʼI ʼihi temi ko te kau tagata ʼafeā, ʼe mole maʼu honatou temi ke natou kakai peʼe ke natou momoe koteʼuhi ʼe natou tokakaga ki te ʼu tehina mo tuagaʼane ʼo te kokelekasio. ʼE faigaʼi malohi e te hahaʼi matutuʼa pea mo natou ʼae ʼe mahahaki ʼi te kokelekasio ke natou kau ki te ʼu fono pea mo te gaue faifakamafola. ʼE ko he fakalotomalohi kia tatou ia tatatou sisio ki te ʼu kaugana ʼaia ʼa te ʼAtua ʼe natou lotolelei ke natou fai he ʼu sakilifisio ʼi te minisitelio. Maʼiape la mo te hahaʼi ʼo te malama, ʼe natou tokagaʼi ia te maʼuhiga ʼae kia tatou ia tatatou minisitelio.

⁸ Neʼe faitohi fenei ia te tagata ki te fale sulunale ʼi Pilitania: “ ʼE mole kei tui ia te hahaʼi ki tanatou lotu. ʼE mole au iloʼi pe kotea ʼae ʼe fai e te kau takitaki lotu. ʼE mahino ia, ʼe mole natou olo ki te hahaʼi ohage ko tona fai e Kilisito. Ko te lotu pe ʼe tahi ʼe tokaga ki te hahaʼi, ʼe ko te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova, ʼe natou olo ki te hahaʼi pea mo fakamafola age ia te moʼoni.” Tokosiʼi ia natou ʼi te malamanei ʼe natou lotolelei ke natou fai he ʼu sakilifisio maʼa te hahaʼi. Kaʼe ka tou lotolelei ke tou fai he ʼu sakilifisio maʼa te gaue faifakamafola, ʼe tou fakamaʼuhigaʼi ia Sehova ʼAtua.—Loma 12:1.

9. Kotea ʼae ka tokoni mai anai ke tou faʼafai ʼi te ʼu gaue lelei ʼi te minisitelio?

⁹ Kotea ʼae ʼe tonu ke tou fai mo kapau ʼe mole kei tou faʼafai ʼi te minisitelio? ʼE tonu ke tou fakakaukauʼi ia te ʼu lelei fuli ʼe tou maʼu mai te gaue ʼae neʼe tuku mai e Sehova ke tou fakahoko. (Lau ia Loma 10:13-15.) Ke feala ke haofaki ia te hahaʼi, ʼe maʼua ke natou tui kia Sehova pea mo fetapa ki tona huafa. Kaʼe ʼe mole feala ke natou fai ia te faʼahi ʼaia mo kapau ʼe mole tou faifakamafola age kia natou. Koia ʼe tonu ai ke tou faʼafai ʼi te ʼu gaue lelei pea mo tou faiga malohi ke tou fakamafola ia te logo lelei ʼo te Puleʼaga.

ʼE FIA ILOʼI E TE HAHAʼI IA TE ʼATUA ʼUHI KO TE LELEI ʼO TATATOU AGA

10. ʼE uga feafeaʼi e te lelei ʼo tatatou aga ia te hahaʼi ke natou fia iloʼi ia te ʼAtua?

¹⁰ ʼE mole feʼauga pe tatatou faʼafai ʼi te minisitelio ke tupu ai he fia iloʼi e te hahaʼi ia te ʼAtua. Kaʼe ko te tahi aluʼaga ʼe tokoni anai kia natou, ʼe ko tatatou maʼu ia te aga Fakakilisitiano. Neʼe fakamahino fenei e Paulo ia te maʼuhiga ʼo tatatou aga: “E mole ma loto ke higa he tahi i he mea, ke aua naa liliu te gaue ko he mea fakatupu laukovi.” (2 Ko. 6:3) Ko te lelei ʼo tatatou faʼahiga palalau pea mo tatatou aga, ʼe ina uga ia te hahaʼi ke natou fia tauhi kia Sehova. (Tito 2:10) Koia, ʼe tou tautau logo ʼe tali lelei e te hahaʼi ia te moʼoni ʼuhi heʼe natou tokagaʼi ia tatatou faʼifaʼitakiʼi ia Kilisito.

11. He ko ʼe ʼe tonu ke tou fakakaukauʼi mo faikole ʼo ʼuhiga mo tatatou aga?

¹¹ Kapau ʼe feala ki te lelei ʼo tatatou aga ke ina uga ia te hahaʼi ke natou fia iloʼi ia te moʼoni, ʼe toe feala pe ki te kovi ʼo tatatou aga, ke ʼaua naʼa natou fia iloʼi ia Sehova. Koia, ʼe tonu ke tou faigaʼi ke ʼaua naʼa tou fai he meʼa ʼe ina fakamamaʼo ai he tahi mai ia Sehova ʼi te fale gaue, peʼe ʼi totatou loto fale peʼe ʼi te fale ako. Kapau “e tou agahala i totatou loto faifaitaliha,” ʼe feala ke puli ai ʼatatou felogoʼi mo Sehova ʼo talu ai. (Hep. 10:26, 27) Koia ʼe tonu ai ke tou fakakaukauʼi fakalelei pea mo faikole ʼo ʼuhiga mo tatatou aga ke ʼaua naʼa fakatupu tukia ki ʼihi. Koia mai tona aluʼaga ʼae kua ʼaʼasili ia te kovi ʼo te aga ʼo te malamanei, kua faigafua ia te fakakehekeheʼi ʼo ia “ae e tauhi ki te Atua pea mo ae e mole tauhi kia ia.” (Mala. 3:18) Koia ko te lelei ʼo tatatou aga ʼe ko he tokoni maʼuhiga ki te hahaʼi ke natou liliu ko he ʼu kaumeʼa ʼo te ʼAtua.

12-14. ʼE lava feafeaʼi ki ʼihi ke natou fetogi ia tanatou faʼahiga sio ki te moʼoni ʼuhi ko tatatou tauʼi ia te ʼu fakataga? Kotou tuku mai he faʼifaʼitaki.

¹² Neʼe fakamahino e Paulo ʼi tana lua tohi ki te kau Kolinito, neʼe fakatagaʼi mo ta pea mo pilisoniʼi ia ia ʼuhi ko te fakafeagai ʼa te hahaʼi ki tana minisitelio. (Lau ia 2 Kolinito 6:4, 5.) Ka tou katakiʼi te ʼu fakafeagai, ʼe feala ai ki ʼihi ke natou tali ia te moʼoni. Kua hili ki ai ni taʼu, ko ʼihi ʼi Angola neʼe natou fia pulihi ia te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼi tonatou potu fenua. Neʼe natou huipiʼi ia te ʼu tehina ʼe toko 2 pea mo te toko 30 ʼo natou neʼe fia logo, ʼo natou lavelavea ai. Neʼe natou toe huipiʼi mo te hahaʼi fafine pea mo te kau tamaliki. ʼI tanatou loto ʼae ke ʼaua naʼa fakalogo ia te hahaʼi ki te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova, neʼe natou fakamalohiʼi natou ke natou sisio pea mo natou matataku ai. Kaʼe ki muli age, tokolahi ia natou ʼaia, neʼe natou fakaui tanatou ako Tohi-Tapu ki te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova. Koia neʼe hoko atu ai ia te gaue faifakamafola, ʼo toe hahaʼi age ia natou ʼae neʼe hu mai ki te moʼoni pea neʼe tapuakiʼi ia te ʼu tehina.

¹³ ʼE ha mai ʼi te faʼifaʼitaki ʼaia ka tokagaʼi e te hahaʼi ia tatatou lototoʼa lolotoga te ʼu ʼahiʼahi ʼe feala ai ke natou tali ia te moʼoni. Ko te lototoʼa ʼa Petelo mo te kau apositolo neʼe ina fakalotomalohiʼi ʼihi ke natou liliu ko te ʼu kaumeʼa ʼo te ʼAtua. (Gaue 5:17-29) ʼE feala ki ʼotatou kauga ako, peʼe ko ʼotatou kauga gaue peʼe ko totatou famili ke natou tali ia te moʼoni ʼuhi ko tanatou sisio ʼae ki tatatou lototoʼa ʼi te ʼu ʼahiʼahi.

¹⁴ ʼE kei ʼi ai ʼihi ʼo ʼotatou tehina ʼe fakatagaʼi. Ohage la, ko ʼotatou tehina ʼe teitei 40 ʼi Arménie, ʼe natou lolotoga pilisoni nei ʼuhi ko tanatou mole fia kau ki te solia. Pea tokolahi ʼi te fenua ʼaia, ʼe lagi pilisoniʼi anai. ʼI Érythrée, ko te toko 55 ʼo te kau Fakamoʼoni ʼe natou lolotoga pilisoni nei pea ko ʼihi ia natou ʼaia kua natou taʼu 60 tupu. ʼI Corée du Sud, ko te teitei toko 700 ʼo te kau Fakamoʼoni ʼe natou lolotoga pilisoni nei ʼuhi ko tanatou mole fia kau ki te solia. Kua hili ki ai taʼu ʼe 60 ia te kei fai ʼo te faʼahi ʼaia ki ʼotatou tehina. ʼE tonu ke tou haga faikole maʼa te ʼu tehina ʼae ʼe fakatagaʼi ke natou fakamaʼuhigaʼi te ʼAtua ʼaki tanatou nonofo agatonu pea mo natou tokoni ki ʼihi ke natou tali ia te moʼoni.—Pes. 76:9-11.

15. Fakamatala he aluʼaga neʼe hoko ʼe ha ai ʼe feala ki te hahaʼi ke natou fia iloʼi ia te moʼoni ʼuhi ko tatatou aga fakahagatonu.

¹⁵ ʼE feala ki te hahaʼi ke natou fia ako ia te moʼoni ʼuhi ko tatatou aga fakahagatonu. (Lau ia 2 Kolinito 6: 4, 7.) Ohage la ko he tuagaʼane, neʼe ina ʼai ia te ʼu foʼi piesi ki te masini moʼo totogi ʼaki tana tikite ki te ka, pea neʼe ui age e tona kaumeʼa ʼe mole tonu ke ina totogi ia tana tikite heʼe mole alu mamaʼo. Pea neʼe fakamahino age e te tuagaʼane, ʼe maʼua ke ina totogi ia tana tikite tatau aipe pe ʼe mole alu mamaʼo. ʼOsi ʼaia pea neʼe hifo tona kaumeʼa mai te ka. Pea neʼe fehuʼi fenei age e te tagata sofea ka ki te tuagaʼane: “ ʼE ko koe ko he Fakamoʼoni ʼa Sehova?” Neʼe ina tali fenei age: “ ʼEi. He ko ʼe ʼe ke fai ia te fehuʼi ʼaia?” Pea neʼe ina ui fenei age: “Neʼe au logo ki takolua faipalalau ʼo ʼuhiga mo te tikite pea ʼe au iloʼi ʼe totogi e te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼanatou tikite pea ʼe natou aga fakahagatonu ia meʼa fuli.” Hili ki ai ni mahina, neʼe alu age ia te tagata ki te tuagaʼane ʼi te fono, ʼo ui fenei age:“ ʼE kei ke manatuʼi au? Ko au foki te tagata sofea ka ʼae neʼe palalau atu ʼo ʼuhiga mo te tikite. ʼI taku tokagaʼi tau aga fakahagatonu, neʼe au fakatuʼutuʼu ai leva ke kamata taku ako Tohi-Tapu mo te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova.” Ka tokagaʼi e te hahaʼi ia tatatou aga fakahagatonu, ʼe natou tui ki te logo lelei ʼae ʼe tou fakamafola age.

ʼE KOTOU FAKAMAʼUHIGAʼI KOA TE ʼATUA AKI TAKOTOU AGA?

16. Kotea ʼae ʼe feala ke hoko moka tou fakaha te kataki fualoa mo te ʼofa pea mo te agalelei? Kotou tuku mai he faʼifaʼitaki ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa ʼe fai e te kau takitaki ʼo te lotu hala.

¹⁶ ʼE feala ki ʼihi hahaʼi ke natou fia iloʼi ia Sehova, mo ʼana fakatuʼutuʼu pea mo tana hahaʼi mo kapau ʼe tou fakaha ia te kataki fualoa mo te ʼofa pea mo te agalelei. Ko te aga ʼa te kau Kilisitiano moʼoni ʼe ina fakamaʼuhigaʼi ia te ʼAtua. Ko ʼihi kau takitaki lotu ʼe natou lau ʼe natou maʼu ia te faʼahiga manatu pea mo te aga ʼae ʼe lelei. Kaʼe ʼe natou lohiʼi tanatou hahaʼi pea mo toʼo tanatou falā. Ko ʼihi kau takitaki lotu ʼe natou fakaʼaogaʼi tanatou falā moʼo totogi ʼaki ʼonatou foʼi ʼapi pea mo ʼanatou motoka. Neʼe ʼi ai te tahi neʼe ina laga te kiʼi ʼapi matalelei ʼo tana kuli. ʼE mole natou mulimuli ki te fakatotonu ʼae neʼe fai age e Sesu ʼae ke natou foaki noa. (Mat. 10:8) Kaʼe ʼe natou hage ko te kau pelepitelo agakovi ʼo Iselaele. ʼE natou faiakonaki ke totogi natou pea ʼe natou fakaako ia te ʼu manatu hala ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua. (Mik. 3:11) ʼAki te faʼahiga fai ʼaia, ʼe mole feala ke natou tokoni ki he tahi ke liliu ko he kaumeʼa ʼo te ʼAtua.

17, 18. (1) ʼE tou lava fakamaʼuhigaʼi feafeaʼi ia Sehova ʼaki tatatou aga? (2) He ko ʼe ʼe tou fia haga faʼafai ʼi te ʼu gaue lelei?

¹⁷ Ko ʼihi hahaʼi ʼe natou fia liliu ʼo kaumeʼa mo te ʼAtua moka natou tokagaʼi ʼe tou ako ia te moʼoni pea mo natou sisio ki tatatou agalelei ki te hahaʼi. Ohage la, neʼe faipalalau ia te pionie mo te fafine vitua kua finematuʼa ʼi tona ʼapi, pea neʼe ina foimo fakaha age ki ai ia tana mole loto ʼae ke nā palalau ki te moʼoni. Neʼe ina ui age, ʼi te temi ʼae neʼe ina fisifisi ai tona matapa, neʼe lolotoga tuʼu ʼi te tuʼuga ʼo fetogi ia te foʼi mataʼi hila ʼo tona fale kuka. Pea neʼe ui fenei age e te tehina: “ ʼE mole ke mataku naʼa ke to.” Neʼe fetogi e te tehina ia te foʼi mataʼi hila, ʼosi ʼaia pea neʼe hoko atu tana gaue ʼi te tahi ʼapi. Neʼe punamaʼuli ia te tama ʼa te fafine vitua ʼaia ʼi tana logo ki te aluʼaga ʼae neʼe hoko, koia neʼe ina faigaʼi ai ke ina maʼu ia te tehina ke fakamalo age ki ai. Pea ki muli age neʼe tali e te tama ʼaia ia tana ako Tohi-Tapu.

¹⁸ He ko ʼe ʼe tou fia haga faʼafai ʼi te ʼu gaue lelei? ʼE lagi tou fia fai ia te faʼahi ʼaia heʼe tou iloʼi kapau ʼe tou faʼafai ʼi te minisitelio pea mo maʼu he aga ʼe lelei, ʼe tou fakamaʼuhigaʼi anai ia Sehova pea mo tou tokoni ki te haofaki ʼo te hahaʼi. (Lau ia 1 Kolinito 10:31-33.) Ko te tahi tupuʼaga ʼo tatatou faʼafai ʼi te gaue faifakamafola pea mo tatatou fai ia te aga ʼae ʼe lelei ʼe ko tatatou fia fakaha ia totatou ʼofa ʼae ki te ʼAtua pea mo te hahaʼi. (Mat. 22:37-39) Kapau ʼe tou faʼafai ʼi te ʼu gaue lelei, ʼe tou maʼu anai ia te fiafia moʼoni ʼo kamata atu ʼi te temi nei. Pea ʼe feala ke tou fakaʼamu ki te temi ʼae ka fiafia ai anai ia te malamanei katoa ʼi te tauhi pea mo te fakamaʼuhigaʼi ʼo totatou Tupuʼaga, ia Sehova.