Ko He Ako Mai Te Hisitolia Loma

“KAPAU, ohage ko te tagata, neʼe ʼau tauʼi te ʼu manu fekai ʼi Efesi.” ʼAki te ʼu palalau ʼaenī ʼe tuʼu ia 1 Kolonito 15:32 (MN), ʼe manatu e ʼihi neʼe fakatūʼa ia te ʼapositolo ko Paulo ke tau ʼi te malaʼe faigaoʼi Loma. Pe neʼe hoko te koga ʼaia peʼe kailoa, kae neʼe ko he meʼa māhani ʼi te temi ʼaia ke fetauʼaki he ʼu tagata ʼi te ʼu malaʼe faigaoʼi, ʼo aʼu ki tanatou mamate. Koteā ʼaē ʼe fakamatala mai e te hisitolia ʼo ʼuhiga mo te malaʼe faigaoʼi pea mo te ʼu meʼa neʼe hoko ai?

ʼI totatou ʼuhiga Kilisitiano, ʼe tou loto ke ʼalutahi totatou leʼo ʼo loto mo te manatu ʼa Sehova, heʼe feala ke tokoni mai kia tatou moʼo fai he ʼu tonu ʼo ʼuhiga mo te ʼu fakafiafia ʼo te temi ʼaenī. Ohage la, ʼo ʼuhiga mo te manatu ʼa te ʼAtua ki te agamālohi, koutou tokagaʼi te ʼu palalau ʼaenī: “ ʼAua naʼa ke fakaʼamu ki te tagata agamālohi pea ʼaua naʼa ke fili he ala e tahi ʼi tona ʼu ala.” (Tāʼaga Lea 3:31) Neʼe maʼu e te ʼu ʼuluaki Kilisitiano ia te tokoni ʼaia moʼo takitaki ʼo nātou ʼi he mālama neʼe kua leleiʼia ʼaupito ai e te hahaʼi te ʼu tau ʼa te kau kalatiatea. Tou vakaʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te ʼu ʼaluʼaga ʼaia, ke tou ʼiloʼi pe koteā tona ʼaoga maʼa te kau Kilisitiano ʼi te temi nei.

Ko te ʼu kalatiatea e lua ʼe nā fehagaʼaki ʼi te malaʼe faigaoʼi ʼi Loma. ʼI te ʼuluaki fetauʼaki ʼo tanā ʼu heletā ki te ʼu meʼa tali tau, ʼe pākalaga te hahaʼi ʼaē kua hage ʼe vavale, moʼo fakaloto mālohiʼi te kalatiatea ʼaē ʼe nātou leleiʼia. Ko he tau fakamataku ʼaē ʼe fai e te ʼu tagata ʼaia. Mole tuai, ko ia ʼaē kua lavea pea mole kei lava tau, ʼe ina līaki tana ʼu meʼa tau kae punou ifo, ʼo fakahā ai ʼe mole kei ina lavaʼi pea ina kole ke fakamaʼuli ia ia. Kae toe ʼāsili kalaga ai te hahaʼi. Ko ʼihi ʼe nātou tali ke fakamaʼuli ia ia, kae ko ʼihi ʼe nātou loto ke matehi ia ia. Pea ʼe haga fuli te hahaʼi ki te tuʼi pule. Pea ko ia, ʼi tana ʼiloʼi te meʼa ʼaē ʼe loto kiai te hahaʼi, ʼe feala ke ina tuku ke ʼalu ia ia ʼaē neʼe to ʼi te tau, peʼe ina fakahaga tona kauʼi tuhi matuʼa ki lalo, moʼo fakatotonu ke matehi.

Neʼe fia fai te kau Loma ki te ʼu tau ʼa te kau kalatiatea. ʼE lagi koutou punamaʼuli anai mo kapau ʼe koutou ʼiloʼi ko te ʼu taʼi tau ʼaia neʼe fakatuʼutuʼu ki te ʼu ʼavaifo ʼo te ʼu hahaʼi maʼuhiga. Neʼe lau ko te ʼu taʼi tau ʼaia neʼe kamata ʼaki te ʼu sakilifisio tagata neʼe fai e te hahaʼi Osques peʼe Samnites ʼo te loto Italia ʼo te temi muʼa. Neʼe fakatuʼu te ʼu sakilifisio ʼaia moʼo fakafimālieʼi te ʼu laumālie ʼo te kau mate. Ko te taʼi tau ʼaia neʼe fakahigoaʼi ko te munus, peʼe ko he “meʼa ʼofa” (ko he munera, mo kapau ʼe lahi he ʼu meʼa ʼofa). Ko te ʼu ʼuluaki gaoʼi feiā neʼe hoko ʼi te taʼu 264 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼi te tau taki toko lua ʼa te ʼu kalatiatea e toko ono ʼi te lapalasi fakatauʼaga pipi. ʼI te ʼavaifo ʼo Marcus Aemilius Lepidus, ko te toko 44 neʼe fetauʼaki taki toko lua. ʼI te ʼavaifo ʼo Publius Licinius, neʼe ko te toko 120 neʼe fetauʼaki taki toko lua. ʼI te taʼu 65 ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe fekauʼi e Jules César te toko 640 ke nātou fetauʼaki ʼi te malaʼe faigaoʼi.

ʼE ʼui fēnei e te tagata fai hisitolia ko Keith Hopkins: “Ko te ʼu ʼavaifo ʼo te ʼu hahaʼi maʼuhiga neʼe ko te ʼu fakatuʼutuʼu faka politike, pea ko te ʼu gaoʼi ʼaē neʼe fai ki te ʼu ʼavaifo ʼaia, neʼe ʼi ai tonatou pikipikiga faka politike . . . koteʼuhi neʼe leleiʼia e te hahaʼi vote. ʼI tona fakahagatonu, neʼe tuputupu tāfito ia te ʼu fakahāhā ʼo te ʼu tau ʼa te kau kalatiatea ʼuhi ko te ʼu fakataupiepie ʼa te kau tagata maʼuhiga.” ʼI te temi ʼaē neʼe hau ai ia Auguste (mai te taʼu 27 ʼi muʼa ʼo totatou temi ʼo aʼu ki te taʼu 14 ʼo totatou temi) neʼe liliu te ʼu munera ko he ʼu meʼa ʼofa lalahi ʼaupito neʼe foaki e te kau tagata takitaki koloaʼia—moʼo fakafiafiaʼi te hahaʼi—pea moʼo fakahāhā tanatou ʼu manatu faka politike.

Te Kau Kalatiatea Pea Mo Tonatou Ako Tau

ʼE lagi koutou feʼekeʼaki peʼe ‘Ko ai koa te kau kalatiatea?’ Neʼe lagi ko he kau sinifu, peʼe ko he ʼu hahaʼi fai fakapō kae kua fakatūʼa ki te mate, peʼe ko he kau pilisoni ʼo te tau, peʼe ko he ʼu tagata ʼe nātou ʼāteaina kae neʼe nātou fia kau ʼi te ʼu faigaoʼi ʼaia heʼe nātou leleiʼia pea mo nātou fakaʼamu ke nātou logona peʼe nātou maʼu koloā ai. Neʼe akoako nātou ʼi te ʼu faleako neʼe hage ko he ʼu fale pilisoni. ʼE fakamatala e te tohi Giochi e spettacoli (Te ʼu Gaoʼi Pea Mo Te ʼu Fakahāhā) ko te kau kalatiatea ʼi tanatou ako “neʼe leʼoleʼohi tuʼumaʼu nātou e te kau tagata leʼo pea neʼe fefeka te akoʼi ʼo nātou, pea neʼe kovi ʼaupito tonatou fakatūʼa . . . Neʼe tau iku te taʼi akoʼi ʼaia ki te ʼu fakamate pea mo te ʼu agatuʼu.” Ko te faleako lahi ʼo Loma maʼa te kau kalatiatea neʼe ʼi ai tona ʼu kogafale neʼe feala ke nonofo ai he toko afe tagata, pea neʼe takitahi pe te tagata mo tona faiva. Ko ʼihi neʼe tau mo te ʼu teu tau, mo te meʼa tali tau pea mo te heletā, ko ʼihi neʼe ʼi ai tonatou kupega pea mo te foʼi huki lahi e mata tolu. Ko ʼihi neʼe akoʼi ke nātou tauʼi pea mo kapu te ʼu manu fekai ʼi te tahi ʼu faigaoʼi. Ko te taʼi meʼa koa ʼaia ʼaē neʼe lagi palalau kiai ia Paulo?

Ko nātou ʼaē neʼe nātou fakatuʼutuʼu te taʼi fai fakahāhā ʼaia neʼe nātou liliu ko te ʼu hahaʼi fai gāue, neʼe nātou fakahū he kau tūpulaga e taʼu 17 peʼe taʼu 18 pea mo akoʼi nātou ke nātou liliu ko he kau kalatiatea. Ko te fakatau ʼo te hahaʼi neʼe ko he gāue neʼe kita maʼu koloā ai. Moʼo fakafiafia ki tana mālo ʼi te tau, neʼe fai e Trajan te fai fakahāhā feiā, ʼo fakaʼaogaʼi kiai te ʼu kalatiatea e toko 10 000 pea mo te ʼu manu e toko 11 000.

Te ʼu Gaoʼi ʼe Fai ʼi Te Malaʼe ʼi Te ʼAho

ʼI te uhu, neʼe fai te ʼu kapu manu ʼi te malaʼe. Neʼe fakakinauʼi te ʼu faʼahiga manu fekai kehekehe ke ʼolo ki te malaʼe. Ko te meʼa ʼaē neʼe leleiʼia tāfito e te hahaʼi ko te tau ʼa he vitulo mo he uluso. Ko te meʼa neʼe tau fai, neʼe haʼi fakatahi he ʼu manu e lua ke nā fetauʼaki ʼo aʼu ki te mate ʼo he tahi ʼi te ʼu manu ʼaia, pea ko te manu ʼaē neʼe kei maʼuli neʼe hoki matehi pe leva e he tagata kapu manu. Ko te tahi ʼu tau neʼe leleiʼia, ko he tau ʼa he ʼu laione mo he ʼu taika, peʼe ko he ʼu alefani mo he ʼu uluso. Neʼe fakahāhā e te kau tagata kapu manu tanatou faiva ʼi te matehi ʼo te ʼu faʼahiga manu kehekehe neʼe ʼaumai mai te ʼu potu fuli ʼo te puleʼaga, ʼo mole lauʼia tona totogi—ko te ʼu leopa, te ʼu rhinocéros, te ʼu hippopotames, te ʼu girafes, te ʼu hyènes, te ʼu kamelo, te ʼu lupo, te ʼu puaka vao, pea mo te faʼahiga tia ko te ʼu antilopes.

Neʼe teuteuʼi te malaʼe ke mole toe galoʼi e te hahaʼi te ʼu kapu manu ʼaē neʼe nātou sio kiai. Neʼe ʼai te ʼu maka, mo te ʼu vai, pea mo te ʼu fuʼu ʼakau ke hage ko he ʼu vao matuʼa. ʼI ʼihi malaʼe, neʼe fakahake age mai te lalo kele, te ʼu foʼi nofoʼaga manu, pea neʼe avahi te ʼu matapā ke nātou hū mai ki te malaʼe. Neʼe toe leleiʼia ʼaupito e te hahaʼi te ʼu kapu manu ʼaē neʼe nātou sioʼi, he neʼe ʼohoʼoho te ʼu manu pea mo kaikai.

Neʼe fakaʼosi te polokalama ʼaki te matehi ʼo te ʼu hahaʼi. Neʼe faigaʼi ke makehe te ʼu fai fakahāhā ʼaia. Neʼe fai te ʼu gaoʼi ʼo te ʼu hisitolia ʼo Loma, pea neʼe matehi moʼoni ai te hahaʼi ʼaē neʼe nātou gaoʼi.

Lolotoga te hili hoʼatā, neʼe fetauʼaki te kau kalatiatea ʼo tahi ʼalu pe mo tona faiva. Ko ʼihi ia nātou ʼaē ʼe nātou toho ki tuʼa te ʼu sino ʼo te kau mate, neʼe nātou teuteu ohage ko te ʼatua ʼo te kau mate.

Tona Malave Ki Te Kau Mamata

Neʼe loto tuʼumaʼu e te hahaʼi ke nātou sio ki he ʼu tau, koia ko te kau kalatiatea ʼaē neʼe mole fia tau, neʼe tā ʼaki te ʼu fue pea mo te ʼu ukamea neʼe tutu ke nātou tau. Neʼe kalaga fēnei te hahaʼi: “He koʼe koa ʼe fula te tagata ʼaia? He koʼe koa ʼe mole mālohi tana ʼu tā? He koʼe koa ʼe mole ina tali ke matehi ia ia? Fue ke ʼalu ʼo tau! Tuku age ke ʼolo tala kofu ke tāʼi nātou!” Neʼe tohi fēnei e te tagata ʼo te Puleʼaga Loma ko Seneca, lolotoga te mālōlō neʼe tala fēnei: “Lolotoga te temi mālōlō ʼe matehi anai ʼihi, pea hili ʼaia pe toe hoko atu!”

Koia ʼe mole tou punamaʼuli ai ki te fakamoʼoni e te tagata ʼaia ko Seneca, ʼi tana liliu ki tona ʼapi, neʼe kua “lahi age tana aga fekai pea mo agaʼi manu.” ʼE lelei ke tou tokagaʼi te fakamoʼoni ʼa te tagata ʼaia neʼe mamata ki te ʼu tau. ʼE feala koa ki he kau mamata ki te ʼu taʼi faigaoʼi ʼo te temi nei ke feiā tanatou aga, ke ‘lahi age tanatou aga fekai pea mo agaʼi manu’?

Neʼe lagi manatu e ʼihi ʼe nātou liliu anai ki tonatou ʼapi. ʼI te tahi lakaga neʼe fai e te tagata neʼe mamata ki te ʼu gaoʼi te ʼu palalau fakahuahua ʼo ʼuhiga mo te hau ko Domitien, pea neʼe tohoʼi ia ia e te hau ʼaia mai tona hekaʼaga ʼo lī ki te ʼu kuli. ʼI te mole feʼauga ʼo te hahaʼi agakovi ʼaē neʼe tonu ke fakapogi, neʼe fakatotonu e Caligula ke toʼo he vaega ʼo te hahaʼi ʼo lī ki te ʼu manu. Pea ko Claude, neʼe ina fakatotonu ki tana ʼu tagata gaohi masini ke nātou ʼolo ʼo tau ʼi te malaʼe, he neʼe ʼi ai te masini neʼe mole nātou lava faka haʼele.

Ko te ʼu loto fakavale ʼa te kau mamata neʼe iku ai foki ki te ʼu maveuveu pea mo te ʼu tokakovi. ʼI te potu noleto ʼo Loma neʼe ʼi ai te malaʼe neʼe holo pea neʼe lau neʼe mamate ai te lauʼi afe hahaʼi. Neʼe hoko te maveuveu lolotoga te fakahāhāʼaga meʼa ʼi Pompéi ʼi te taʼu 59 ʼo totatou temi. ʼE fakamatala e Tacite ko te ʼu fihi ʼa te hahaʼi ʼo te koga meʼa mo te hahaʼi ʼaē neʼe ʼōmai mai te tahi ʼu kolo, neʼe kamata ʼaki te ʼu fetauveleʼaki, pea hoko ai mo tanatou tau tukituki, pea fakaʼosi ʼaki te ʼu fetauʼaki mo tanatou ʼu heletā. Ko te kaugamālie neʼe motumotu he ʼu koga ʼo tonatou sino, peʼe lāvevea, kae tokolahi neʼe mamate ai.

Ko He Ako ʼe Mahino Lelei

Mole heʼeki faʼa fualoa, neʼe fai ʼi te Colisée (ko he malaʼe) ʼi Loma, te ʼu fakahāhāʼaga (Sangue e arena, “Te Toto Mo Te ʼOne”) ʼe tatau mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te munera. ʼE tou tokagaʼi ai, neʼe fakahā ai te ʼu tau ʼa te ʼu kuli, mo te ʼu fuhu, mo te ʼu fakaʼī fakamataku ʼa te ʼu motokā mo te ʼu motopai, ko he ʼu fuhu fakamataku ʼa te hahaʼi faigaoʼi, pea mo te fefihiʼaki ʼa te hahaʼi mamata. Neʼe fakaʼosi te fakahāʼaga meʼa ʼaia ʼaki he fakamamata mai ʼoluga ʼo te Colisée. Maʼa koutou, koteā te faʼahi neʼe tonu ke tāʼofi e te hahaʼi ʼaē neʼe nātou mamata ki te koga ʼaia? Ko te tokofia ʼaē ka nātou mahino anai ki te faʼahi ʼaia?

ʼI ʼihi fenua ʼi te temi nei, ko he meʼa māhani te ʼu tau ʼa te ʼu kuli, peʼe ko he ʼu moa, peʼe ko he ʼu vitulo peʼe ko te ʼu faigaoʼi ʼe ʼi ai te agamālohi. ʼI te ʼu lele motokā peʼe ko te ʼu motopai, ʼe meihiʼi pe ke mamate te hahaʼi ʼi tanatou faiga ke ʼofolele te hahaʼi ʼi te ʼu faigaoʼi ʼaia. Pea koutou fakakaukauʼi age te ʼu meʼa ʼe fakahā ʼi te televisio ʼi te ʼaho fuli. ʼE fakahā e te ʼu sivi neʼe fai ʼi te fenua ʼo te potu uesite ko he tamasiʼi ʼe fakakaku ki tona taʼu hogofulu, ʼe kua sio ki he ʼu fai fakapō e 10 000 pea mo he ʼu agamālohi e 100 000.

Neʼe ʼui e te tagata faitohi ʼo te tolu sēkulō ko Tertullien, ko te ʼu fakafiafia ki te ʼu fakahāhāʼaga meʼa ʼaia neʼe “mole ʼalutahi mo te lotu moʼoni pea mo te fakalogo moʼoni ki te ʼAtua moʼoni.” Maʼa ia, ko nātou ʼaē neʼe ʼolo ʼo mamata ki te ʼu meʼa ʼaia neʼe nātou kau kia nātou ʼaē ʼe nātou fakahoko te fakapō. Kae feafeaʼi la ʼi te temi nei? ʼE tonu ke tou fai te fehuʼi ʼaenī, ‘ ʼE ʼau leleiʼia koa haku mamata ki te ligi toto, ki te mate, peʼe ko te agamālohi ʼi te televisio peʼe ko te Internet?’ ʼE lelei ke tou manatuʼi te palalau ʼaē ʼe tuʼu ia Pesalemo 11:5: “Ko Sehova totonu ʼe ina sivisivi te agatonu pea mo te agakovi, pea ko ʼaē ʼe manako ki te agamālohi, ʼe mahino ia, ʼe fehiʼa ki ai Tona nefesi.”

[Talanoa ʼo te pasina 28]

Ko He ʼu Tau Moʼo “Fakafimālieʼi Te Kau Mate”

ʼO ʼuhiga mo te kamataʼaga ʼo te ʼu tau ʼa te kau kalatiatea, neʼe ʼui fēnei e te tagata faitohi ʼo te tolu sēkulō, ko Tertullien: “Maʼa te hahaʼi ʼo te temi muʼa, ko te faʼahiga faigaoʼi ʼaia neʼe ko hanatou tauhi ki te kau mate, ʼo nātou fakamaʼamaʼa te ʼu faigaoʼi ʼaia ʼaki he ʼu faʼahiga aga fakalialia foʼou. ʼI te temi muʼa, neʼe nātou faka tui ko te ʼu nefesi ʼa te kau mate ʼe hoki fakamaʼa pe ʼaki he toto tagata, koia moʼo fakahoko te potu ʼaia, neʼe ko hanatou agamāhani ʼi te ʼu fai ʼavaifo ke nātou sakilifisioʼi te kau pilisoni peʼe ko he kau sinifu ʼaē neʼe nātou totogi kae mole nātou faʼa maʼuhiga. Ki muli age, neʼe nātou fai ke hage te ʼu aga heʼe lotu ʼaia, ko he ʼu meʼa fakafiafia. ʼI te ʼosi akoʼi ʼo te kau kalatiatea ke nātou faiva ʼi he ʼu faʼahiga mahafu tau—koteʼuhi neʼe nātou akoako ke matehi nātou—neʼe hoki nātou matehi nātou ʼi te ʼaho ʼo te ʼavaifo ʼi muʼa ʼo tonatou ʼu faitoka. Koia neʼe nātou maʼu he fakafimālie ki te mate ʼi te ʼu fai fakapō. Ko te kamataʼaga ʼaia ʼo te munus (te meʼa ʼofa). ʼE moʼoni neʼe kua nātou tuputupu ki muʼa kae neʼe lēsili mo te aga fakalialia; ka hage ʼe mole katoa te fakafiafia ʼo he lafeti, pea neʼe ʼaumai he ʼu manu fekai ke nātou hae liki he ʼu sinoʼi tagata. Ko te meʼa ʼaē neʼe mōlagaʼi moʼo fakafimālieʼi te kau mate neʼe lau ko te toʼotoʼoga ʼo te ʼavaifo.”

[Paki ʼo te pasina 27]

Ko te puloga ʼa te kalatiatea pea mo te meʼa ʼe haʼi moʼo puipui tona vaʼe

[Paki ʼo te pasina 29]

Maʼa te kau Kilisitiano ʼo te temi muʼa, neʼe mole nātou tali te ʼu fakafiafia ʼaē neʼe fai ai te agamālohi. E feafeaʼi kia koutou?

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Boxing: Dave Kingdon/Index Stock Photography; car crash: AP Photo/Martin Seppala

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 26]

Phoenix Art Museum, Arizona/Bridgeman Art Library