Ko Tatatou Hala Peʼe Ko Te ʼu Meʼa ʼAē ʼe Nātou Faʼufaʼu Totatou Sino?

NEʼE kumi mālohi e te kau popoto te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu totatou sino ke nātou ʼiloʼi te tupuʼaga ʼo te fia ʼinu kava ʼa he tahi, te manako ʼa he tagata ki he tahi tagata peʼe ko he fafine ki he tahi fafine, te fia felāveʼi fakasino ʼa he tahi mo he ʼu hahaʼi kehekehe, tana fia fai ki te ʼu aga heʼeʼaoga, tana agamālohi, pea mo ʼihi atu ʼu agaaga heʼeʼaoga, pea mo te mate. ʼE tou fiafia anai koa mo kapau ʼe tou fai he ʼu meʼa ʼe kovi ʼuhi ko te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu totatou sino? ʼI te agamāhani ka fai e he tahi he meʼa ʼe kovi pea ʼe ina tukugakoviʼi he tahi peʼe ko he tahi age ʼu meʼa.

Kapau ʼe tou fai he ʼu meʼa kovi ʼuhi ko te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu totatou sino, pea ʼe ʼui e te kau popoto ʼe feala ke fetogi te ʼu meʼa ʼaia, mo kapau ʼe tou gaohi te ʼu agaaga ʼaia ke lelei. Kua nātou falala ʼe fealagia te potu ʼaia he neʼe heʼeki faʼa fualoa, neʼe nātou maʼu te ʼu meʼa kehekehe ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu te meʼa ʼaē ʼe higoa ko te génome (te ʼu gènes katoa) ʼo te tagata.

Ko te gāue ʼaia ʼe lagolago ki te ʼui ʼaē ʼe tou agahala ʼuhi ko te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu totatou sino. Neʼe maʼu koa e te kau kumi popoto he ʼu fakamoʼoni ʼe feʼauga moʼo tukugakoviʼi te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu te sino ʼo te tagata? ʼE mahino ia, ko te tali kiai ʼe malave ʼaupito anai ki tatatou faʼahiga manatu ʼo ʼuhiga mo tatou totonu pea mo totatou ka haʼu. Kae ʼi muʼa ʼo tatatou vakaʼi te ʼu meʼa ʼaia, tou vakaʼi te kamataʼaga ʼo te malamanei pea ʼe tou mālama ai leva.

Neʼe Kamata Feafeaʼi

ʼE ʼiloʼi lelei e te tokolahi, peʼe lagi neʼe nātou logo ki te fakamatala ʼo te agahala ʼi te ʼōloto ʼo Eteni ʼa te ʼuluaki taumatuʼa ko Atama mo Eva. Neʼe faʼu koa nāua ʼaki he ʼu faʼahiga meʼa ʼi tonā ʼu sino ʼe mole lelei talu mai tona kamata fakatupu, ko he fakatuʼutuʼu hala neʼe ina uga ai nāua ke nā agahala pea mo talagataʼa?

ʼE haohaoa te ʼu gāue fuli ʼo tonā Tupuʼaga ko Sehova ʼAtua, ʼaē neʼe ina ʼui ko te ʼu meʼa fuli ʼaē neʼe ina fakatupu ʼi te kele neʼe “lelei ʼaupito.” (Senesi 1:31; Teutalonome 32:4) Ko te tahi fakamoʼoni ʼo tana fiafia ki tana ʼu gāue, he neʼe ina foaki tana tapuakina ki te ʼuluaki taumatuʼa pea mo fakatotonu age kia nāua ke nā fanaunau, ke nā fakafonu te kele, pea ke nā puleʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe ina fakatupu ʼi te kele—pea ʼe mahino ia ʼe mole ko he ʼu gāue ʼa he tahi neʼe lotolotolua ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe ina fakatupu.—Senesi 1:28.

ʼO ʼuhiga mo te fakatupu ʼo te ʼuluaki taumatuʼa, ʼe ʼui fēnei mai e te Tohi-Tapu: “Neʼe fakatupu e te ʼAtua te tagata ki tona paki, neʼe ina fakatupu ia ia ki te paki ʼo te ʼAtua; neʼe ina fakatupu ia nāua ko te tagata mo te fafine.” (Senesi 1:27) ʼE mole faka ʼuhiga leva neʼe tatau tonā ʼu fofoga mo te ʼAtua heʼe ko te “Atua e laumalie.” (Soane 4:24) Kae neʼe fakatupu nāua ʼaki te ʼu kalitate ohage ko te ʼAtua, ʼaki te ʼu aga ʼaē ʼe lelei ke nā fai, pea mo tonā leʼo ʼo loto. (Loma 2:14, 15) Neʼe toe foaki age kia nāua te loto faʼitaliha, ke feala hanā fakafuafua totonu te ʼu meʼa ʼaē ka nā fai.

Kae neʼe tuku age ki tatatou ʼuluaki mātuʼa te ʼu fakatuʼutuʼu moʼo takitaki tonā maʼuli. Neʼe fakatokagaʼi age kia nāua te ʼu ikuʼaga mokā ʼe nā agahala. (Senesi 2:17) Koia ʼe ʼasi mai ʼi te temi ʼaē neʼe tonu ai ke fakahā e Atama te aga ʼaē ʼe tonu ke ina fai, neʼe ina fili ke ina fai te meʼa ʼaē neʼe lelei kia ia ʼi te moʼi lakaga ʼaia. Neʼe ina muliʼi tona ʼohoana ʼi tana agakovi kae neʼe tonu ke ina manatuʼi muʼa tana ʼu felogoi mo tona Tupuʼaga pea mo te ʼu fua ki ʼamuli ʼo tana talagataʼa. Ki muli age neʼe toe faiga ke ina tukugakoviʼi ia Sehova, ʼo ina ʼui ko te fafine ʼaē neʼe Ina foaki age ʼaē neʼe ina fakahalaʼi ia ia.—Senesi 3:6, 12; 1 Timoteo 2:14.

ʼE tou mahino lelei leva ki te faʼahi ʼaia ʼaki te puleʼaki neʼe fai e te ʼAtua ki te agahala ʼa Atama mo Eva. Neʼe mole faiga e te ʼAtua ke ina fakatonutonuʼi he faʼahiga ‘fakatuʼutuʼu hala’ ʼi te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu tonā ʼu sino. Kailoa ia, neʼe ina tuku kia nāua te tūʼa ʼaē neʼe kua ina fakahā age pe kia nāua mokā mole nā fakalogo, ʼaē ko te mate. (Senesi 3:17-19) Ko te hisitolia ʼaia ʼo te kamataʼaga, ʼe mahino lelei ai ki te natula ʼo te tagata.a

ʼE Mole Tonu Ke Tukugakoviʼi Te ʼu Meʼa ʼAē ʼe Nātou Faʼufaʼu Te Sino

Talu mai fualoa, neʼe kumi e te kau popoto ʼi te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu te sino, ke nātou maʼu te ʼu tupuʼaga ʼo te mahaki pea mo he faitoʼo ki te natula ʼo te hahaʼi. Ko taʼu e hogofulu kua hili ki te gāue neʼe fai e te ʼu kūtuga e ono, pea kua ʼiloʼi te gène ʼo te mahaki ʼo Huntington, kae ʼe mole heʼeki nātou ʼiloʼi te ʼu meʼa ʼaē ʼe fai e te gène ʼaia moʼo fakatupu te mahaki ʼaia. Kae ʼo ʼuhiga mo te gāue ʼaia, ko te Scientific American neʼe talanoa ki te tagata biologiste ʼo Harvard ko Evan Balaban, ʼaē neʼe ina ʼui “ ʼe faigataʼa age hakita maʼu te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu te sino, ʼaē ʼe tupu ai tatatou fai te ʼu aga ʼaē ʼe kovi.”

Neʼe mole he fua ʼo tanatou faiga ʼaē ke nātou ʼui ko te agaaga ʼo te tagata ʼe haʼu mai te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu tona sino. Ohage la, ʼi te tohi Psychology Today, ʼe ʼui fēnei ʼo ʼuhiga mo te ʼu faiga ʼaē ke maʼu te ʼu meʼa ʼaē ʼe tupu ai te mahaki ulu: “Ko te ʼu meʼa ʼaē kua tou ʼiloʼi ʼo ʼuhiga mo te ʼu mahaki ulu, ʼe hā ʼaki mai ʼe mole tupu te ʼu mahaki ʼaia ʼuhi pe ko te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu totatou sino.” ʼE tuku mai te faʼifaʼitaki e te sulunale: “Ko te kau Amelika ʼaē neʼe tutupu ʼi muʼa ʼo te taʼu 1905 neʼe mole lahi fau tanatou mahaki ʼulu ʼi tonatou taʼu 75, he neʼe ko te tahi pe ʼi te teau. Kae hili kiai taʼu e nimagofulu, ko te kau Amelika leva ʼaē neʼe tutupu ake, neʼe lahi ʼaupito tanatou mahaki ʼulu he neʼe ko te 6 ʼi te teau neʼe mahaki ulu ʼi tonatou taʼu 24!” Koia ʼe tou mahino ai, ʼe hoko te ʼu fetogi lahi ʼaia ʼi he kiʼi temi nounou, ʼuhi ko te ʼu meʼa ʼaē ʼe hoko ʼi tuʼa pea mo tatatou maʼuli fakatahi mo te hahaʼi.

Koteā ʼaē ʼe tou mahino kiai mai te ʼu kumi ʼaia pea mo ʼihi age? ʼE lagi maʼuhiga te gāueʼi ʼo totatou ʼulugaaga e te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu totatou sino, kae ʼe ʼi ai te tahi ʼu meʼa ʼe nātou lava fetogi totatou agaaga. Ko te tupuʼaga tāfito ʼe ko totatou nofoʼaga, heʼe kua lahi ʼaupito te ʼu fetogi ʼi te temi nei. ʼO ʼuhiga mo te kau tūpulaga ia ʼaho nei ʼe nātou sio ki te ʼu fakafiafia ʼaē ʼe fai e te tokolahi, pea ko te tohi Boys Will Be Boys ʼe ina ʼui fēnei, ʼe lagi mole maʼu anai e te tamaliki hanatou ʼu pelesepeto lelei, mo kapau “talu mai tanatou kei veliveli ʼe nātou nonofo ʼi ni ʼu hola ʼe lauʼi hogofulu afe ʼi muʼa ʼo te televisio ʼo sioʼi he ʼu ʼata ʼe tāmateʼi ai te hahaʼi, ʼe fanahi ai nātou, ʼe huki ai nātou, ʼe tō mai ʼonatou gākau ki tuʼa, ʼe tuʼusi liki nātou, ʼe hifi ai nātou, peʼe fasifasiʼi te ʼu koga ʼo tonatou sino. ʼO toe feiā mo te musika, kapau ʼe nātou fakalogo ki he ʼu musika ʼe vikiʼi ai te ʼu fakaʼalikiʼi ʼo niʼihi, mo te fakamate, mo te ʼu toloke, mo te kava pea mo te loto fefeka.”

ʼE mahino ia ko Satana “te pule o te malama-nei” neʼe ina fai he ʼu faʼahiga meʼa moʼo fakaneke te tagata ke ina fakahoko tana ʼu holi kovi. Pea ʼe tou fakamoʼoni ki te malave mālohi ʼo te ʼu fakahala ʼaia kia tatou fuli.—Soane 12:31; Efeso 6:12; Apokalipesi 12:9, 12.

Te Tupuʼaga Tāfito ʼo Te ʼu Maveuveu ʼi Te Malamanei

Ohage ko te meʼa ʼaē neʼe kua tou vakaʼi, ko te ʼu fihifihia ʼo te malamanei neʼe kamata ʼi te temi ʼaē neʼe agahala ai te ʼuluaki taumatuʼa. Koteā tona fua? Logola ʼe mole ko te ʼu hōloga ʼo Atama ʼaē neʼe tupu ai tana agahala, kae ʼe nātou tutupu fuli ake ʼi te agahala, mo te heʼe haohaoa, pea mo te mate heʼe ko tonatou tofiʼa ʼaia. ʼE ʼui fēnei ʼi te Tohi-Tapu: “Koia, aki he tagata e tahi nee hu mai te agahala ki te malama-nei pea aki te agahala ia te mate, pea nee ausia e te mate te tagata fuape: pea tahi, kua agahala fuli.”—Loma 5:12.

ʼE faigataʼa ʼaupito ki te tagata hana mālo. Kae ʼe mole ko he takuʼaki lelei ʼaia ke mole ina fai te aga ʼaē ʼe lelei. ʼE ʼui e te Tohi-Tapu ko Sehova ʼAtua ʼe ina tapuakina anai te hahaʼi ʼaē ʼe nātou tui ki tana ʼu fakatuʼutuʼu pea mo nātou maʼuliʼi tana ʼu lekula. ʼUhi ko tona agaʼofa, neʼe fai e Sehova te fakatuʼutuʼu manavaʼofa moʼo hāofaki te malamanei, ohage ʼe ina totogi maʼa nātou te meʼa ʼaē neʼe pulihi e Atama. Ko te fakatuʼutuʼu ʼaia ʼe ko te sakilifisio faitotogi ʼo tona ʼAlo haohaoa ko Sesu Kilisito, ʼaē neʼe ina ʼui fēnei: “Nee ofa lahi te Atua ki te malama-nei, ko te tupuaga aia o tana foaki mai tona Alo Ulutokotahi, ke aua naa mate ia natou fuape e tui kia te ia, kae ke natou maù te mauli heegata.”—Soane 3:16; 1 Kolonito 15:21, 22.

Neʼe fakahā e te ʼapositolo ko Paulo tana fakafetaʼi lahi ki te fakatuʼutuʼu ʼaia. Neʼe ina ʼui fēnei: “Tagata fakaofaofa ko au! Pe ko ai ae e ina haofaki anai au mai te sino aeni o te mate? Fakafetai ki te Atua ia Sesu Kilisito totatou Aliki!” (Loma 7:24, 25) Neʼe ʼiloʼi e Paulo kapau neʼe agahala ʼuhi ko hona vaivaiʼaga, pea neʼe feala ke ina kole ki te ʼAtua ke fakamolemole age ki ai ʼaki te sakilifisio faitotogi ʼo Sesu Kilisito.b

Ohage pe ko te ʼuluaki sēkulō, tokolahi ia ʼaho nei neʼe nātou maʼuli agahala ʼi muʼa atu, peʼe mole kei nātou falala ki he meʼa, kae kua nātou maʼu te ʼatamai mālama ʼo ʼuhiga mo te moʼoni ʼo te Tohi-Tapu, kua nātou fetogi, pea kua tapuakinaʼi nātou e te ʼAtua. Ko te ʼu fetogi ʼaē neʼe nātou fai neʼe mole faigafua, pea tokolahi kei nātou tauʼi pe tonatou ʼu holi ʼaē ʼe kovi. Kae ʼaki te tokoni ʼa te ʼAtua, ʼe feala ai ke nātou nofo agatonu pea mo fiafia ʼi tanatou tauhi kia te ia. (Filipe 4:13) Tou vakaʼi te faʼifaʼitaki, ko he tahi neʼe ina fai te ʼu fetogi mālohi ke leleiʼia ia ia e te ʼAtua.

Te Faʼifaʼitaki Fakaloto Mālohi

“ ʼI taku kei veliveli ʼi te fale posio, neʼe ʼau kamata fai te ʼu felāveʼi fakasino mo te tahi ʼu kiʼi tama, kae neʼe ʼau manatu ʼe mole ʼau fai anai he aga feiā. Neʼe kua mavete taku ʼu mātuʼa, pea neʼe ʼau loto ke ʼofainaʼi ʼau he neʼe mole ʼau maʼu te ʼofa ʼaia mai taku ʼu mātuʼa. ʼI te ʼosi ʼo taku ako, neʼe ʼau solia he neʼe fakamaʼua mai te faʼahi ʼaia. Pea ʼi te fale solia, neʼe ōvi mai te tahi fale neʼe nonofo ai te ʼu tagata ʼe manako tagata. Neʼe ʼau leleiʼia tonatou faʼahiga maʼuli, pea neʼe ʼau kamata faka kaugā kia nātou. ʼI taku kua fakatahi mo nātou ʼi te taʼu katoa, neʼe ʼau kamata manatu ohage ko nātou: ‘ ʼE lelei te maʼuli ʼaia maʼa ʼaku, pea ʼe mole ʼau lava fetogi.’

“Neʼe ʼau kamata palalau ohage ko nātou pea neʼe ʼau ʼalu ki te ʼu fale ʼo te ʼu hahaʼi fai tagata, ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi faʼitaliha ai te toloke pea mo te kava. Neʼe hage ʼe fakafiafia pea mo lelei te taʼi maʼuli ʼaia kae neʼe fakalialia ʼaupito. Kae ʼi toku loto neʼe ʼau logoʼi ko te faʼahiga maʼuli ʼaia neʼe mole lelei pea neʼe mole hona ʼaoga ki te ka haʼu.

“ ʼI te kiʼi kolo veliveli neʼe ʼau maʼu te Fale ʼo Te Puleʼaga ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova pea neʼe lolotoga fai tanatou fono. Neʼe ʼau hū ki loto pea neʼe ʼau logo ki te akonaki ʼe palalau ai ki te ʼu lelei ʼi te ka haʼu ʼi te Palatiso. Pea ʼosi ʼaia neʼe ʼau felāveʼi mo te tahi kau Fakamoʼoni pea neʼe fakaafe ʼau e te tahi Fakamoʼoni ki te fakatahi lahi. Neʼe ʼau ʼalu kiai, pea neʼe ʼau ōfo—ʼi taku sio ki te ʼu famili fakafiafia ʼe nātou tauhi fakatahi. Neʼe ʼau kamata ako te Tohi-Tapu mo te kau Fakamoʼoni.

“Logola tona faigataʼa ʼaē kia ʼau, kae neʼe ʼau kamata maʼuliʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe ʼau ako ʼi te Tohi-Tapu. Neʼe ʼau lava tuku te ʼu aga heʼe maʼa fuli ʼaē neʼe ʼau fai. ʼI taku ʼosi ako ia māhina e 14, neʼe ʼau foaki leva toku maʼuli kia Sehova ʼo ʼau papitema. Ko taku hoki maʼu ʼaē toku ʼu kaumeʼa moʼoni ʼi toku maʼuli. Neʼe ʼau tokoni ki ʼihi ke nātou ako te moʼoni mai te Tohi-Tapu, pea ʼi te temi nei ʼe ʼau tagata faifekau faka minisitelio ʼi te kokelekasio. Neʼe fakapale ʼaupito ʼau e Sehova.”

Ko Tatatou Hala

ʼE mole he ʼuhiga ʼo tatatou tukugakoviʼi te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu totatou sino. Ko te taʼi manatu ʼaia ʼe mole tokoni kia tatou moʼo fakatokatoka pea mo tauʼi totatou ʼu fihifihia, ko te ʼui ʼaia ʼa te Psychology Today, heʼe ka tou tukugakoviʼi te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu totatou sino, pea “ ʼe tou akoʼi pe ia tatou totonu ʼe mole tou lava tauʼi te aga ʼaia, pea ko te tupuʼaga la ʼaia ʼo te lahi ʼo totatou ʼu fihifihia. ʼAua naʼa tou meʼa noaʼi te ikuʼaga ʼo te ʼu fihifihia ʼaia, heʼe feala ke lēsili.”

ʼIo, ʼe tonu ke tou tauʼi totatou ʼu fili mālohi, ko totatou ʼuhiga agahala pea mo te ʼu faiga ʼa Satana ke ina fakahalaʼi tatatou fakalogo ki te ʼAtua. (1 Petelo 5:8) ʼE moʼoni foki ko te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu te sino ʼe malave ki totatou maʼuli ʼi te ʼu faʼahi kehekehe. Kae ʼe ʼi ai totatou tokoniʼaga. ʼE maʼu e te kau Kilisitiano moʼoni tonatou ʼu tokoniʼaga mālohi—ko Sehova, mo Sesu Kilisito, mo te laumālie maʼoniʼoni ʼo te ʼAtua, mo tana Folafola ia te Tohi-Tapu, pea mo te kokelekasio faka Kilisitiano.—1 Timoteo 6:11, 12; 1 Soane 2:1.

ʼI muʼa ʼo te hū ʼo te puleʼaga ʼo Iselaele ki te Kele ʼo Te Fakapapau, neʼe fakamanatuʼi e Moisese ki te hahaʼi ia tonatou ʼu maʼua ʼi muʼa ʼo te ʼAtua, ʼo ʼui maʼana: “Neʼe ʼau tuku atu ki ʼokotou muʼa te maʼuli pea mo te mate, te tapuakina pea mo te malaʼia, pea ʼe tonu ke koutou fili te maʼuli ke feala ai hakotou maʼuli, ia koutou pea mo tokotou hōloga, ʼo ke ʼofa kia Sehova, tou ʼAtua, ʼo ke fakalogo ki tona leʼo pea mo ke pipiki maʼu kia te ia.” (Teutalonome 30:19, 20) ʼO toe feiā pe ia ʼaho nei, ʼe tonu ki te hahaʼi fuli ke nātou fai he ʼu tonu takitokotahi ʼo ʼuhiga mo tanatou tauhi ki te ʼAtua pea mo mulimuli ki tana ʼu fakatotonu. ʼE fakalogo te faʼahi ʼaia kia koutou.—Kalate 6:7, 8.

[Kiʼi nota]

[Paki ʼo te pasina 9]

Neʼe kua hinoʼi fakatomuʼa koa te agahala ʼa Atama mo Eva ʼuhi he neʼe mole lelei te faʼu ʼo tonā ʼu sino?

[Paki ʼo te pasina 10]

ʼE tonu koa ki te hahaʼi takitokotahi ke nātou tali te ʼu ikuʼaga ʼo tanatou ʼu tonu?

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Drug user: Godo-Foto

[Paki ʼo te pasina 11]

Neʼe mole fua lelei te ʼu faiga ʼaē ke maʼu te ʼu meʼa kovi ʼaē ʼe nātou faʼufaʼu totatou sino mai ʼatatou ʼu mātuʼa

[Paki ʼo te pasina 12]

Ko te maʼuliʼi ʼo te Tohi-Tapu ʼe feala ke tokoni ki te hahaʼi fakamalotoloto ke fetogi tonatou maʼuli