Ko Te Selusalemi ʼĀfea—Koteā ʼAē ʼe Fakahā e Te Alekeolosia?

TALU mai te taʼu 1967, neʼe fai ʼi Selusalemi te ʼu kumi faka alekeolosia maʼuhiga. ʼE feala ki te hahaʼi fuli ke nātou ʼaʼahi te tahi ʼu potu ʼaē neʼe fai ai te ʼu kumi ʼaia, koia tou ʼaʼahi te ʼu potu ʼaia pea mo vakaʼi peʼe feafeaʼi te fakamoʼoni ʼa te alekeolosia ki te hisitolia faka Tohi-Tapu.

Ko Selusalemi ʼi Te Temi ʼo Te Hau Ko Tavite

Ko te koga meʼa ʼaē ʼe fakahigoaʼi e te Tohi-Tapu ko te Moʼuga ʼo Sione, ʼaē neʼe fakatuʼu ai te Kolo ʼo Tavite, ʼe veliveli ia mo kapau ʼe fakatatau ki te kolo lahi ko Selusalemi ʼo te temi ʼaenī. ʼAki te ʼu kumi ʼaē neʼe fai ʼi te Kolo ʼo Tavite, ʼaē neʼe takitaki e te polofesea ko Yigal Shiloh ʼi te taʼu 1978 ki te taʼu 1985, neʼe maʼu ai ʼi te potu hahake ʼo te moʼuga te ʼu maka lalahi ʼe hage ko he kaupā.

Neʼe ʼui e te polofesea ko Shiloh ko te ʼu maka ʼaia, neʼe ko te toe ʼo te ʼu lauʼi simā neʼe nātou ʼuʼufi te faʼahi ʼo te moʼuga, pea neʼe laga ai te tule e te kau Sepusite (ko nātou ʼaē neʼe nonofo ʼi te kolo ʼi muʼa ʼo tona ʼohofiʼi e Tavite). Neʼe fakamahino e te polofesea ʼaia, ko te ʼu maka ʼaē ʼe hage ko he tuʼuga ʼaē neʼe ina maʼu ʼe tuʼu ʼi te ʼu lauʼi simā ʼaia, neʼe laga moʼo lagolago ki te tule foʼou ʼaē neʼe laga e Tavite ʼi te tule ʼo te kau Sepusite. ʼI te koga tohi ʼo 2 Samuele 5:9, ʼe tou lau fēnei: “Pea neʼe ʼalu ia Tavite ʼo nofo ʼi te tule mālohi, pea neʼe fakahigoaʼi ko te Kolo ʼo Tavite; pea neʼe kamata laga e Tavite ʼi te ʼu tafaʼaki mai te tuʼuga kele ʼaē neʼe tānaki ʼo fai ki loto.”

ʼE tuʼu ōvi ki te kaupā ʼaia te ʼu fakahūʼaga ʼāfea ʼo te vai ʼo te kolo, pea ʼe hage neʼe laga lolotoga te temi ʼo Tavite. Neʼe lagaʼi e ʼihi te ʼu fehuʼi ʼuhi ko te ʼu fakamatala ʼa te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te ala ʼaia ʼaē ʼe tuʼu ʼi te lalo kele ʼo Selusalemi. Ohage la, neʼe ʼui e Tavite ki tana kau solia “ko ia ʼaē ʼe ina matehi te kau Sepusite, ko ia ʼaia, ʼaki te vai keli, ke felāveʼi” mo tonatou ʼu fili. (2 Samuele 5:⁠8) Ko te tagata pule ʼa Tavite ko Soape neʼe ina fai te faʼahi ʼaia. Koteā te faka ʼuhiga ʼo te kupu “vai keli?”

Ko te tahi ʼu fehuʼi neʼe lagaʼi ʼo ʼuhiga mo te ala ʼi te lalo kele ʼo Siloame, ʼaē neʼe lagi keli e te Hau ko Esekiasi ʼi te valu sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, pea ʼe talanoa kiai ia 2 Hau 20:20 pea mo 2 Fakamatala 32:30. Neʼe lava feafeaʼi ke felāveʼi te hahaʼi keli luo ʼaia, ʼaē neʼe fefaiʼaki mai te ʼu potu taupotu ʼo te ala ʼaia ʼo te lalo kele? He koʼe neʼe nātou fili ke nātou keli he ala neʼe ʼalu fakapikopiko, ʼo nātou fai he ala neʼe loaloaga age ʼi he ala ʼe ʼalu fakahagatonu? Neʼe lava feafeaʼi hanatou mānava ʼi te ala ʼaia ʼaē neʼe nātou keli ʼi te lalo kele, tāfito la he neʼe nātou fakaʼaogaʼi te ʼu mālama lolo?

Neʼe foaki e te nusipepa Biblical Archaeology Review te ʼu tali ki te ʼu fehuʼi ʼaia. Ko Dan Gill, ko te tagata poto ʼaē neʼe fai ki ai he ʼu fehuʼi lolotoga te ʼu kumi ʼaē neʼe fai ʼi te potu ʼaia, neʼe ina ʼui fēnei: “ ʼI te lalo Kolo ʼo Tavite, ʼe ʼi ai te karst lahi. Ko te kau tagata popoto ʼe nātou fakaʼaogaʼi te kupu Karst moʼo talanoa ki he koga meʼa ʼe lahi ai te ʼu luo lalahi, te ʼu ʼana pea mo te ʼu ala ʼi te lalo kele ʼaē neʼe keli e te vai ʼi tana tafe ki te ʼu maka ʼo te lalo kele. . . . Ko tamatou sivisivi te ʼu ala ʼi te lalo kele ʼaē neʼe tafe ai te vai ʼo aʼu ki te Kolo ʼo Tavite, ʼe ina fakahā ko te ʼu ala ʼaia neʼe fai fakalahi e te ʼu tagata popoto ʼaki te ʼu luo pea mo te ʼu ala ʼaē neʼe kua ʼi ai ʼi te lalo kele, pea neʼe nātou fakaʼaogaʼi te ʼu ala ʼaia moʼo fakahū te vai ki te kolo.”

Ko te faʼahi ʼaia ʼe ina fakahā mai pe neʼe feafeaʼi te keli ʼo te ala ʼi te lalo kele ʼo Siloame. Neʼe fai ʼo mulimuli ki te ala fakapikopiko ʼaē neʼe kua ʼi ai ʼi te lalo moʼuga. Ko te ʼu tagata ʼaē neʼe nātou gāue ʼi te ʼu potu taupotu ʼo te ala, neʼe feala tanatou keli ʼi te lalo kele he ala faka temi pe ia, ʼo nātou fetogi te ʼu ʼana ʼaē neʼe kua ʼi ai ʼi te potu ʼaia. ʼOsi ʼaia pea neʼe keli te ala ke tafe ai te vai mai te matapuna ʼo Kihone ʼo aʼu ki te Māʼanuʼaga ʼo Siloame, ʼaē neʼe lagi tuʼu ʼi te loto kolo. Neʼe lelei ʼaupito te fai ʼo te ala ʼaia, he ko te kehekehe ʼo te māʼoluga ʼo te potu ʼaē neʼe kamata mai ai pea mo tona potu fakaʼosi, ʼe ko satimeta pe e 32, logope te loa ʼo te ala ʼaē ko meta e 533.

Talu mai fualoa, kua ʼiloʼi e te kau tagata sivi Tohi-Tapu ko te matapuna vai ʼo Kihone neʼe ko te matapuna vai tāfito ʼaia ʼo te kolo ʼāfea. Neʼe tuʼu ʼi te tuʼa kolo kae neʼe ōvi ki tona kaupā, koia neʼe feala ai ke keli he ala ʼi te lalo kele pea mo he vai keli ko tona loloto ko meta e 11, ke feala ki te hahaʼi ʼo te kolo ke nātou ʼohu ʼi loto te vai ka mole nātou hū ki tuʼa ʼi te ʼu kaupā ʼaē neʼe nātou puipui nātou. ʼE ʼui e te hahaʼi ko te vai keli ʼaia ʼe ko te Vai keli ʼo Warren, pea neʼe fakahigoaʼi feiā ʼi te ʼosi maʼu e Charles Warren te vai keli ʼi te taʼu 1867. Kae ʼe ko te temi fea ʼaē neʼe fai ai te ala ʼi te lalo kele pea mo te vai keli? Neʼe kua maʼu koa ʼi te temi ʼo Tavite? ʼE ko te ala koa ʼaia ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi e Soape? ʼE tali fēnei e Dan Gill: “Moʼo ʼiloʼi pe ko te Vai keli ʼo Warren neʼe ko te ʼana neʼe kua maʼu ʼi te lalo kele, neʼe mātou sivisivi te kiʼi moʼi kele neʼe toʼo mai te luo ʼaia, ke ʼiloʼi peʼe neʼe tuʼu ai te carbone 14. Neʼe mole mātou maʼu te meʼa ʼaia, ʼo hā ʼaki mai ko te kiʼi moʼi kele ʼaia neʼe kua taʼu 40 000 tupu: Ko te faʼahi ʼaia ʼe ina fakamoʼoni neʼe mole feala ke keli e he tagata te vai keli ʼaia.”

Ko Te ʼu Fakamoʼoni Mai Te Temi ʼo Esekiasi

Neʼe maʼuli te Hau ko Esekiasi ʼi te temi ʼaē neʼe ʼohofi ai e te puleʼaga ʼo Asilia te ʼu puleʼaga fuli ʼo te temi ʼaia. ʼI te ono taʼu ʼo tona temi hau, neʼe ʼohofi e te kau Asilia te kolo ko Samalia, te kolo tāfito ʼo te puleʼaga ʼo te ʼu telepi e hogofulu. Hili kiai taʼu e valu (ʼi te taʼu 732 ʼi muʼa ʼo totatou temi), neʼe toe liliu mai te kau Asilia, pea neʼe nātou fakamatakuʼi ia Suta pea mo Selusalemi. ʼI te Lua tohi ʼo Fakamatala, ʼe talanoa ai ki te ʼu puleʼaki fakatau ʼa Esekiasi. ʼE ʼi ai koa he ʼu fakamoʼoni ʼo te temi ʼaia ʼe feala ke tou sio kiai?

Ei, neʼe maʼu e te Polofesea ko Nahman Avigad ʼi te taʼu 1969 te ʼu meʼa ʼe kei toe ʼo te temi ʼaia. ʼAki te keli kele ʼaē neʼe fai, neʼe maʼu te koga ʼo he kaupā lahi, ko tona loa ʼe ko meta e 40, ko tona laulahi ʼe ko meta e 7, pea ko tona māʼoluga ʼe ko meta e 8. Ko te tahi koga ʼo te kaupā neʼe fakatafito ki te ʼu maka lalahi, pea mo te tahi koga ʼe fakatafito ki he ʼu ʼapi foʼou neʼe maumauʼi moʼo laga ʼo te kaupā. Ko ai ʼaē neʼe ina laga te kaupā ʼaia pea neʼe laga ʼi te temi fea? Neʼe tohi fēnei ʼi te nusipepa faka alekeolosia, “ko te ʼu vaega faka Tohi-Tapu e lua neʼe tokoni kia Avigad ke ina ʼiloʼi te temi ʼaē neʼe laga ai te kaupā pea mo te tupuʼaga ʼo te laga ʼo te kaupā ʼaia.” ʼE tohi fēnei ʼi te ʼu vaega ʼaia: “Tahi ʼaē meʼa, neʼe lotomālohi pea neʼe ina toe laga te kaupā katoa ʼaē neʼe maumauʼi pea neʼe ina laga ai te ʼu tule, pea mo te tahi kaupā ʼi tuʼa.” (2 Fakamatala 32:5) “ ʼE koutou toe maumauʼi anai mo te ʼu ʼapi ke mole feala he kaku ki te kaupā.” (Isaia 22:10) Ia ʼaho nei, ʼe feala ki te kau tulisi ke nātou sisio ki te koga ʼo te Kaupā Lahi ʼaia ʼi te koga ʼo te Kolo ʼĀfea ʼaē ʼe nonofo ai te kau Sutea.

Ko te ʼu kumi kehekehe neʼe nātou toe fakahā foki, ko Selusalemi ʼi te temi ʼaia neʼe kua lahi ʼaupito, pea ko te faʼahi ʼaia neʼe mole manatu kiai te kau tagata tohi Hisitolia ʼo aʼu ki te temi nei, pea neʼe lagi lahi ʼuhi ko te hahaʼi tokolahi ʼaē neʼe ʼōmai mai te puleʼaga ʼo te potu tokelau ʼi te ʼosi ʼohofi e te kau Asilia tonatou fenua. ʼO mulimuli ki te fakafuafua ʼaē neʼe fai e te Polofesea ko Shiloh, ko te lahi ʼo te kolo Sepusite neʼe ko te eketa e 6. ʼI te temi ʼo Salomone, ko tona lahi neʼe ko te eketa e 16. Pea hili kiai taʼu e 300, ʼi te temi ʼo te Hau ko Esekiasi, neʼe toe fakalahi te koga meʼa ʼo te Kolo ʼaē neʼe puipui e te kaupā, pea ko tona lahi neʼe ko te eketa e 60.

Te ʼu Tānuma ʼi Te Temi ʼo Te ʼUluaki Fale Lotu

Ko te ʼu tānuma ʼo te temi ʼo te ʼUluaki Fale Lotu, ko tona faka ʼuhiga, ʼi muʼa ʼo te fakaʼauha e te kau Papiloni ia Selusalemi ʼi te taʼu 607 ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe nātou fakahā mai te tahi ʼu meʼa. Neʼe maʼu te ʼu meʼa fakaofoofo ʼi te temi ʼaē neʼe maʼu ai ʼi te taʼu 1979 pea mo te taʼu 1980, te ʼu faitoka ʼi te faʼahi ʼo te Mafa ʼo Hinome. ʼE ʼui fēnei te tagata alekeolosia ko Gabriel Barkay, “ ʼi te hisitolia katoa ʼo te ʼu kumi faka alekeolosia ʼaē neʼe fai ʼi Selusalemi, ʼe ko te ʼu kogafale pe ʼaia ʼi te ʼu kogafale fuli ʼo te Fale Lotu ʼaē neʼe maʼu ai te ʼu meʼa fuli ʼaē neʼe ʼai kiai. Neʼe ʼi ai te ʼu meʼa kehekehe e afe tupu.” ʼE ina toe ʼui fēnei: “Ko te ʼamanaki ʼa te tagata fai alekeolosia ʼaē ʼe gāue ʼi Iselaele, pea tāfito la ʼi Selusalemi, ʼe ko te maʼu ʼo he ʼu meʼa neʼe tohi.” Neʼe maʼu ai te ʼu kiʼi takaiga tohi siliva e lua, pea koteā te meʼa ʼaē neʼe tuʼu ʼi loto?

ʼE fakamahino fēnei e Barkay: “ ʼI te temi ʼaē neʼe ʼau sio ai ki te takaiga tohi siliva ʼaē neʼe ʼau folahi pea mo ʼau vakaʼi ʼaki te moʼi sioʼata ʼaē ʼe ina fakalahi te sio, neʼe ʼau fakatokagaʼi ʼe lahi te ʼu kiʼi mataʼi tohi ʼi te fuga takaiga tohi, pea neʼe togi ki te moʼi siliva mānifi ʼaki he meʼa māsila. . . . Ko te Huafa ʼo te ʼAtua ʼaē ʼe hā lelei ʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe togi, ʼe tohi ai ʼaki te ʼu mataʼi tohi faka Hepeleo e fā ʼaē neʼe tohi ʼi te lea faka Hepeleo ʼāfea, yod-he-waw-he.” ʼI tana tahi tohi, ʼe ʼui fēnei e Barkay: “Neʼe mātou punamaʼuli ʼi tamatou sio ʼaē neʼe togi ki te ʼu takaiga tohi siliva e lua, te ʼu palalau fakafetaʼi ʼaē ʼe teitei tatau mo te ʼu palalau ʼaē neʼe fai e te kau Pelepitelo ʼi te Tohi-Tapu.” (Faka au 6:​24-​26) Neʼe ko te ʼuluaki maʼu ʼaia ʼo te huafa ʼo Sehova ʼi he takaiga tohi neʼe maʼu ʼi Selusalemi.

Neʼe ʼiloʼi feafeaʼi e te kau tagata popoto peʼe kua taʼu fia te ʼu takaiga tohi siliva ʼaia? Neʼe nātou vakaʼi tāfito te tahi ʼu meʼa ʼi te ʼu tafaʼaki ʼaē neʼe maʼu ai te ʼu takaiga tohi ʼaia. Ko te ʼu koga ipu e 300 tupu neʼe maʼu ʼi te kogafale ʼaia, pea ʼe hā mai neʼe fai ʼi te fitu sēkulō pea mo te ono sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi. Ko te faʼahiga mataʼi tohi ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi ʼi te ʼu takaiga tohi ʼaia, ʼe tatau mo te faʼahiga tohi ʼo te ʼu sēkulō ʼaia. Ko te ʼu takaiga tohi ʼaia ʼe fakahāhā ʼi te Fale ʼaē ʼe tānaki ai te ʼu meʼa ʼāfea ʼo Iselaele ʼi Selusalemi.

Ko Te Fakaʼauha ʼo Selusalemi ʼi Te Taʼu 607 ʼi Muʼa ʼo Totatou Temi

ʼE talanoa te Tohi-Tapu ki te fakaʼauha ʼo Selusalemi ʼi te taʼu 607 ʼi muʼa ʼo totatou temi ʼi te koga tohi ʼo 2 Hau kapite 25, mo 2 Fakamatala kapite 36, pea mo Selemia kapite 39, ʼo ina fakahā mai ko te kautau ʼa Nepukanesa neʼe nātou tutu te kolo. Ko te ʼu kumi ʼaē neʼe fai ʼi te temi nei ʼe nātou fakamoʼoni koa ki te hisitolia ʼaia? Ohage ko te meʼa ʼaē ʼe ʼui e te Polofesea ko Yigal Shiloh, “ko te fakamoʼoni ʼa te Tohi-Tapu [ki te fakaʼauha ʼo Selusalemi e te kau Papiloni] . . . ʼe toe hilifaki kiai te fakamoʼoni tonu ʼa te alekeolosia; ko te maumau katoa ʼo te ʼu koga kehekehe ʼo te ʼu ʼapi, pea mo te afi ʼaē neʼe ina tutu te ʼu papa fuli ʼaē neʼe faʼu ʼaki te ʼu ʼapi.” Neʼe ina toe ʼui fēnei: “Ko te ʼu fakamoʼoni ʼo ʼuhiga mo te fakaʼauha ʼaia, ʼe maʼu ʼi te ʼu kumi fuli ʼaē neʼe fai ʼi Selusalemi.”

ʼE feala ki te kau tulisi ke nātou sio ki te ʼu fakamoʼoni ʼo te fakaʼauha ʼaia ʼaē neʼe hoko kua hili nei kiai taʼu e 2 500 tupu. Ko te Tule Iselaelite, mo te Kogafale ʼaē neʼe tutu, pea mo te Fale ʼo te ʼu Bulles, ko te ʼu higoa ʼaia ʼo te ʼu koga meʼa faka alekeolosia ʼaē neʼe taupau pea ʼe feala ke ʼolo te hahaʼi ʼo mamata kiai. Ko te ʼu hahaʼi fai alekeolosia ko Jane Cahill pea mo David Tarler, ʼe nā fakahā fēnei ʼi te tohi Ancient Jerusalem Revealed: “Ko te fakaʼauha fakamataku ʼo Selusalemi e te kau Papiloni, ʼe mole gata ʼaki pe te ʼu tuʼuga papa mamala ʼaē neʼe maʼu ʼi te ʼu potu ohage ko te Kogafale ʼaē neʼe tutu pea mo te Fale ʼo te ʼu Bulles, kae ʼe toe hā foki ʼaki te ʼu maka ʼaē neʼe laliki ʼi te maumau ʼo te ʼu fale, pea ko te ʼu maka ʼaia neʼe maʼu ʼi te potu hahake ʼo te moʼuga. Ko te ʼu fakamatala faka Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te fakaʼauha ʼo te kolo . . . ʼe ʼalutahi mo te ʼu fakamoʼoni faka alekeolosia.”

Koia, ko te fakamatala ʼo te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te kolo ko Selusalemi mai te temi ʼo Tavite ʼo aʼu ki tona fakaʼauha ʼi te taʼu 607 ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe fakamoʼoni kiai te ʼu kumi faka alekeolosia ʼaē neʼe fai lolotoga te ʼu taʼu e 25 kua ʼosi. Kae e feafeaʼi ʼo ʼuhiga mo te Selusalemi ʼo te ʼuluaki sēkulō?

Ko Selusalemi ʼi Te Temi ʼa Sesu

Ko te ʼu kumi, mo te Tohi-Tapu, mo te tagata tohi hisitolia Sutea ʼo te ʼuluaki sēkulō ko Josèphe, pea mo te tahi ʼu tohi, ʼe nātou tokoni ki te kau tagata sivi Tohi-Tapu ke nātou ʼiloʼi pe neʼe feafeaʼi te kolo ʼo Selusalemi ʼi te temi ʼo Sesu, ʼi muʼa ʼo tona fakaʼauha ʼi te taʼu 70 ʼo totatou temi. Ko te faʼifaʼitaki ʼo te kolo ʼaia ʼaē ʼe fakahāhā ʼi te otele lahi ʼi Selusalemi, ʼe fetogi tuʼumaʼu ʼo mulimuli ki te ʼu meʼa ʼaē ʼe fakahā e te ʼu kumi foʼou. Ko te agaaga tāfito ʼo te kolo neʼe ko te Moʼuga ʼo te Fale Lotu, ʼaē neʼe fai e Helote ke tuʼa lua tona lahi ʼi te fale lotu ʼo te temi ʼo Salomone. Neʼe ko te tale ʼaē neʼe lahi tokotahi ʼi te temi ʼāfea, pea ko tona loa neʼe ko meta e 480 pea mo tona mātolu neʼe ko meta e 280. Ko ʼihi foʼi maka ʼo te fale ʼaia neʼe tane 50, pea ko te tahi foʼi maka neʼe teitei tane 400, pea “neʼe mole hona fakatatau ʼi te mālama ʼāfea,” ʼo mulimuli ki te ʼui ʼa te tahi tagata sivi Tohi-Tapu.

Koia, ʼe tou mahino ai ki te punamaʼuli ʼa ʼihi hahaʼi ʼi tanatou logo ki te meʼa ʼaē neʼe ʼui e Sesu: “Koutou holoʼi te fale lotu ʼaenī, pea ʼe ʼau toe fakatuʼu ake anai ia ʼaho e tolu.” Neʼe nātou manatu neʼe faka ʼuhiga te ʼu palalau ʼa Sesu ki te Fale Lotu lahi, kae neʼe faka ʼuhiga ia ki “te fale lotu ʼo tona sino.” Ko te tupuʼaga la ʼaia ʼo tanatou ʼui age: “Ko te fale lotu ʼaenī neʼe laga ia taʼu e fāgofulu-ma-ono, pea ko koe ia, ʼe ke toe laga anai koe ia ʼaho e tolu?” (Soane 2:​19-​21) ʼAki te ʼu kumi ʼaē neʼe fai ʼi te ʼu tafaʼaki ʼo te Moʼuga ʼo te Fale Lotu, ʼe feala ki te kau tulisi ʼi te temi nei, ke nātou sisio ki he ʼu koga ʼo te ʼu kaupā pea mo te tahi ʼu meʼa ʼaē neʼe laga ʼi te temi ʼo Sesu, pea ʼe feala foki tanatou haʼele ʼi te ala ʼaē neʼe lagi haʼele ai ia Sesu ʼi tana hake ki te ʼu matapā ʼaē ʼe tuʼu ʼi te potu toga ʼo te fale lotu.

ʼO ōvi ki te kaupā ʼaē ʼe tuʼu ʼi te potu hihifo ʼo te Moʼuga ʼo te Fale Lotu, ʼi te Kolo ʼĀfea ʼaē ʼe nonofo ai te kau Sutea, ʼe ʼi ai te ʼu koga meʼa matalelei e lua ʼe tutuʼu ai te ʼu ʼapi ʼo te ʼuluaki sēkulō ʼi totatou temi, ko tonā ʼu higoa ʼe ko Te ʼApi ʼaē neʼe Tutu, pea mo te Nofoʼaga ʼo Helote. ʼI te ʼosi maʼu ʼo te ʼApi ʼaē neʼe Tutu, neʼe tohi fēnei e te tagata fai alekeolosia ko Nahman Avigad: “Kua mātou ʼiloʼi lelei ʼi te temi nei, ko te ʼapi ʼaia neʼe tutu e te kau Loma ʼi te taʼu 70 ʼo totatou temi, lolotoga te fakaʼauha ʼo Selusalemi. Ko te ʼuluaki maʼu ʼaia ʼi te hisitolia ʼo te ʼu kumi ʼaē neʼe fai ʼi te kolo, he ʼu fakamoʼoni faka alekeolosia ki te tutu ʼo te kolo.”​—Vakaʼi te ʼu paki ʼo te pasina 12.

Ko ʼihi meʼa ʼi te ʼu meʼa ʼaia ʼaē neʼe maʼu, ʼe nātou tokoni mai ke toe ʼāsili age tatatou mahino ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te maʼuli ʼo Sesu. Neʼe laga te ʼu fale ʼi te potu māʼoluga ʼo te kolo, ʼaē neʼe nonofo ai te hahaʼi maʼu koloā, ʼo kau ai mo te kau pelepitelo lalahi. Neʼe lahi te ʼu māʼanuʼaga ki te tauhi neʼe maʼu ʼi te ʼu ʼapi. ʼE ʼui fēnei e te tahi fafine sivi Tohi-Tapu: “Ko te lahi ʼo te ʼu māʼanuʼaga ʼe nātou fakamoʼoni ki te mulimuli lelei ʼa te hahaʼi ʼo te koga meʼa ʼaia, ki te ʼu lao ʼo ʼuhiga mo te maʼa ʼi te tauhi lolotoga te temi ʼaē neʼe kua laga ai te Lua Fale Lotu. (Ko te ʼu lao ʼaia ʼe tohi ʼi te Mishnah, ʼaē ko ʼona kapite e hogofulu ʼe talanoa ai ki te ʼu agaaga ʼo te mikveh.)” Ko te ʼu meʼa ʼaia ʼe nātou tokoni mai kia tatou ke tou mahino lelei ki te ʼu palalau ʼaē neʼe fai e Sesu ki te kau Faliseo pea mo te kau Sekelipa ʼo ʼuhiga mo te ʼu lao ʼaia.​—Mateo 15:​1-​20; Maleko 7:​1-​15.

Tahi ʼaē meʼa fakapunamaʼuli, neʼe maʼu te ʼu tuʼuga ipu maka ʼi Selusalemi. ʼE tohi fēnei e Nahman Avigad: “He koʼe neʼe lahi feiā pea mo maʼu fakafokifā feiā te ʼu ipu maka ʼaia ʼi te ʼu ʼapi ʼo Selusalemi? ʼE maʼu te tali ʼi te halakhah, te ʼu lao faka Sutea ʼo ʼuhiga mo te maʼa ʼi te tauhi. ʼE fakahā mai e te Mishnah, ko te ʼu ipu maka ʼe kau ki te ʼu meʼa gāue ʼaē ʼe mole feala ke heʼemaʼa . . . Ko te maka neʼe ko te meʼa neʼe mole feala tona ʼulihi ʼi te tauhi.” ʼE ʼui e ʼihi, ko te faʼahi ʼaia ʼe ina fakamahino mai pe koʼe ko te vai ʼaē neʼe fetogi e Sesu ʼo liliu ko te vino neʼe ʼai ʼi te ʼu ipu maka, ka mole ʼai ʼi te ʼu ipu ʼaē neʼe faʼu ʼaki te kele.​—Levitike 11:33; Soane 2:6.

Ko te ʼaʼahi ʼo te Fale ʼaē ʼe tānaki ai te ʼu meʼa ʼāfea ʼo Iselaele ʼe ina fakahā ai anai te ʼu kogafale makehe e lua ʼe taupau ai te ʼu hui. ʼE fakamahino fēnei e te nusipepa Biblical Archaeology Review: “Ko te ʼu puha ʼaē ʼe taupau ai te ʼu hui, neʼe fakaʼaogaʼi ia taʼu e teau ʼi muʼa ʼo te fakaʼauha ʼo Selusalemi e te kau Loma ʼi te taʼu 70 ʼo totatou temi . . . Ko te mate neʼe ʼai ki te luo ʼaē neʼe keli ʼi te kaupā ʼo he ʼana; ʼi te ʼosi popo ʼo te kakano, neʼe tānaki ai te ʼu hui pea mo ʼai ki he puha​—ʼaē neʼe fai ʼi te agamāhani ʼaki te lahe ʼaē neʼe teuteuʼi.” Ko te ʼu puha e lua ʼaē ʼe fakahāhā neʼe maʼu ʼi te māhina ʼo Novepeli ʼo te taʼu 1990 ʼi he ʼana. Ko te tagata fai alekeolosia ko Zvi Greenhut ʼe ina fakamatala fēnei: “Ko te kupu ‘Caiapha’ ʼaē ʼe tohi ʼi te ʼu puha e lua ʼaē ʼi te faitoka, ʼe ko tona ʼuluaki maʼu ʼaia ʼi he kumi faka alekeolosia. ʼE lagi ko te higoa ʼaia ʼo te famili ʼo te Pelepitelo Lahi ko Kaifa, ʼaē ʼe talanoa ki ai . . . ʼi te Tauhi Foʼou . . . Neʼe ko tona ʼapi ʼaē ʼi Selusalemi ʼaē neʼe fakamavae mai ai ia Sesu ke ʼave ki te tagata pule Loma ko Posio Pilato.” ʼI te tahi puha ʼaē ʼe taupau ai te ʼu hui, neʼe maʼu ai te ʼu hui ʼo te tagata ʼe taʼu 60. ʼE ʼui e ʼihi tagata sivi Tohi-Tapu ko te ʼu hui ʼaia ʼe ʼa Kaifa totonu. ʼE ʼui e te tahi tagata sivi Tohi-Tapu ko te ʼu hui ʼaia ʼe ko te ʼu hui talu mai te temi ʼo Sesu: “Ko te foʼi piesi neʼe maʼu ʼi te tahi puha neʼe faʼu ʼi te temi ʼo Helote Akilipa (ʼi te taʼu 37 ki te taʼu 44 ʼi totatou temi). Ko te ʼu puha e lua ʼo Kaifa neʼe lagi fai ʼi te kamata ʼo te sēkulō ʼaia.”

Ko William G. Dever, ko te polofesea ʼo te alekeolosia ʼo te Potu Hahake ʼi te Univelesitē ʼo Alisona, ʼe ina ʼui fēnei ʼo ʼuhiga mo Selusalemi: “ ʼE mole hala tamatou ʼui ʼaē neʼe lahi age te ʼu meʼa ʼaē neʼe mātou ako ʼo ʼuhiga mo te hisitolia ʼo te kolo ʼaia lolotoga te ʼu taʼu e 15 kua ʼosi, ʼi te ʼu taʼu e 150 ki muʼa atu.” ʼE lahi te ʼu gāue faka alekeolosia ʼaē neʼe fai ʼi Selusalemi lolotoga te ʼu taʼu kua ʼosi, neʼe nātou fakahā te ʼu meʼa ʼaē neʼe nātou fakamoʼoni ki te hisitolia faka Tohi-Tapu.

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 9]

Reproduction of the City of Jerusalem at the time of the Second Temple – located on the grounds of the Holyland Hotel, Jerusalem

[Paki ʼo te pasina 10]

Ko te paki ʼaē ʼe tuʼu ʼi ʼoluga: Ko te koga meʼa ʼaē ʼe tuʼu ʼi te Potu Toga Hihifo ʼo te Moʼuga ʼo te Fale Lotu ʼo Selusalemi

Ko te paki ʼaē ʼe tuʼu ʼi te faʼahi mataʼu: Ko te hifo ki te Vai Keli ʼo Warren