Tafitoʼaga ʼo Te Kaupepa Ako Te Maʼuli Fakakilisitiano Mo Te Faifakamafola
VAHAʼA ʼO TE ʼAHO 3-9 ʼO SEPETEPELI
TE ʼU KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU | SOANE 1-2
“ ʼE Fakahoko e Sesu Tana ʼUluaki Milakulo”
(Soane 2:1-3) Pea ʼi te tolu ʼaho, neʼe fai te kaitahi ʼo he faiʼohoana ʼi Kana ʼi Kalilea, pea neʼe ʼi ai te faʼe ʼa Sesu. 2 Neʼe toe fakaafe foki ia Sesu pea mo ʼana tisipulo ki te kaitahi ʼo te faiʼohoana. 3 ʼI te mole kei ʼi ai he vino, neʼe ui fenei e te faʼe ʼa Sesu kia te ia: “ ʼE mole kei ʼi ai hanatou vino.”
Kilisito—Te Malohi ʼo Te ʼAtua
3 Neʼe fakahoko e Sesu ia tana ʼuluaki milakulo ʼi te faiʼohoana ʼae neʼe fai ʼi Kana. Neʼe mole feʼauga ia te vino ki te kau fakaafe fuli pea ʼe mole tou iloʼi pe kotea ia tona tupuʼaga. Neʼe ko he fihifihia ʼaia maʼa te taumatuʼa ʼae neʼe hoki ʼohoana koteʼuhi neʼe tonu ke nā tali kaiga. Neʼe kau ia Malia ki te kau fakaafe. Neʼe kole tokoni koa kia Sesu koteʼuhi neʼe tui ʼe feala tana fakahoko ia te faʼahi ʼaia? Neʼe lagi metitasio ia Malia ki te ʼu lea fakapolofeta fuli ʼo ʼuhiga mo tana tama, pea neʼe ina iloʼi e fakahigoaʼi anai ko “te Alo o te Maoluga.” (Luka 1:30-32; 2:52) Kaʼe ʼe mahino ia, neʼe loto moʼoni ia Malia pea mo Sesu ke nā tokoni ki te taumatuʼa. Koia neʼe fetogi fakamilakulo ai e Sesu ia teitei lite vai ʼe 380 ko he “vino lelei.” (Lau ia Soane 2:3, 6-11.) Neʼe ko he maʼua koa ʼa Sesu ke ina fai ia te milakulo ʼaia? Kailoa. Neʼe ina fai koteʼuhi neʼe ʼofa ki te hahaʼi, pea neʼe ina faʼifaʼitakiʼi ia te lotofoaki ʼo tana Tamai.
(Soane 2:4-11) Kaʼe neʼe ui fenei age e Sesu: “Fafine, kotea tona ʼuhiga kia koe pea mo au? Heʼeki hoko mai toku hola.” 5 Neʼe ui fenei e tana faʼe kia natou ʼae neʼe faifekau: “Kotou fai ia meʼa fuli ʼe ina ui atu.” 6 Pea neʼe tuʼu ai te ʼu foʼi ʼutuʼaga vai maka ʼe ono neʼe fakamaʼua e te ʼu lekula ʼa te kau Sutea ʼo ʼuhiga mo te fakamaʼa. Neʼe ko lite ʼe 44 ʼape peʼe 66 ʼi te ʼutuʼaga vai ʼe tahi. 7 Neʼe ui fenei e Sesu kia natou: “Kotou fakafonu vai te ʼu ʼutuʼaga vai.” Pea neʼe natou fakafonu gutugutu te ʼu ʼutuʼaga vai. 8 Neʼe ina ui fenei leva kia natou: “Kotou ohu pea mo kotou ʼave ki te pule ʼo te kaitahi.” Neʼe natou ʼave ai kia ia. 9 ʼI te ʼahiʼahi e te pule ʼo te kaitahi ia te vai ʼae neʼe kua liliu ko te vino, neʼe mole ina iloʼi pe neʼe haʼu maifea (kaʼe neʼe iloʼi ia e te kau faifekau ʼae neʼe natou ohu te moʼi vai). Pea neʼe pauʼi ai e te pule ʼo te kaitahi ia te tagata ʼohoana 10 ʼo ina ui fenei age: “Ko te tagata fuli pe ʼe ina foaki muʼa te vino ʼae ʼe lelei, pea ka kua konahihia te hahaʼi, ʼe ina foaki leva te vino ʼae ʼe mole huʼa lelei. Kaʼe neʼe ke taupau koe te vino ʼae ʼe lelei ʼo kaku mai ki te temi ʼaeni.” 11 Neʼe fai e Sesu te faʼahi ʼaia ʼi Kana ʼi Kalilea, neʼe ko te kamataʼaga ʼaia ʼo ʼana milakulo. Neʼe ina fakaha ai tona kololia, pea neʼe tui ʼana tisipulo kia te ia.
Tana ʼUluaki Milakulo
Neʼe ko te ʼuluaki milakulo ʼaia neʼe fakahoko e Sesu. ʼI te sisio ʼo ʼana tisipulo foʼou ki te milakulo ʼaia, neʼe malohi ai tanatou tui ʼae kia te ia. Pea neʼe olo leva ia Sesu, mo tana faʼe pea mo ʼona tehina ki Kapenaume ʼi te potu noleto uesite ʼo te Tai ʼo Kalilea.
Kumi Te ʼu Koloa ʼi Te Tohi-Tapu
(Soane 1:1) ʼI te kamataʼaga, neʼe ʼi ai te Folafola, pea neʼe nofo te Folafola mo te ʼAtua, pea ko te Folafola neʼe ko he ʼatua.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 1:1
te Folafola: Peʼe “te Logos.” ʼI te lea Fakakeleka, ho logos. ʼI tona fakaʼaogaʼi ʼi heni, ko he higoa fakatuʼulaga, pea ʼe toe fakaʼaogaʼi ia Soa 1:14 pea mo Fkh 19:13. ʼE hinoʼi e Soane ia ia ʼae ʼe ina maʼu te higoa fakatuʼulaga ʼaia ko Sesu, ʼi tona maʼuli ʼae ʼi selo ko he laumalie ʼi muʼa ʼo tana tupu tagata; pea mo tana fakahoko tona minisitelio ʼi te kele ʼi tona ʼuhiga tagata haohaoa; pea hili tana hake ki selo. Ko Sesu neʼe ko te Folafola ʼa te ʼAtua peʼe ko te tagata ’ave logo, moʼo fakaha he logo peʼe ko he ʼu fakatotonu ki ʼihi kau ʼaselo pea mo te hahaʼi. Koia ʼi muʼa ʼo te hifo ʼa Sesu mai te lagi ki te kele, ʼe mahino ai neʼe felogoi ia Sehova mo te hahaʼi ʼaki te Folafola, Tana ʼaselo ʼave logo.—Sen 16:7-11; 22:11; 31:11; Ek 3:2-5; Tfm 2:1-4; 6:11, 12; 13:3.
mo: ʼI te aluʼaga ʼaeni, ko te kupu Fakakeleka pros ʼe fakaʼuhiga ki he ʼu felogoi lelei pea mo he fakakaumeʼa lelei. ʼE toe fakaʼuhiga ʼi heni ki he ʼu hahaʼi ʼe mole tatau, ʼae ko te Folafola mo te ʼAtua moʼoni.
ko te Folafola neʼe ko he ʼatua: Peʼe “te Folafola neʼe hage ko he ʼatua”. ʼE fakamahino mai ʼi te ʼu palalau ʼaeni ʼa Soane te natula ʼo “te Folafola” ia Sesu Kilisito (ʼI te lea Fakakeleka, ho logos; vakaʼi te tokoni ki te ako ʼo te Folafola ʼi te vaega ʼaeni). Ko te Folafola ʼe ko te ʼAlo ʼuluaki tupu ʼa te ʼAtua, ʼaki ia ia neʼe fakatupu e te ʼAtua ia meʼa fuli. Pea ko tona tuʼulaga tafito ʼaia moʼo fakamahino ko ia ko “he ʼatua; peʼe natula ʼatua.” Tokolahi ʼo te kau faifakaliliu ʼe natou tali te manatu ʼae ko “te Folafola neʼe ko te ʼAtua,” ʼo natou fakatatau ai mo te ʼAtua Mafimafi. Kae, ʼe ʼi ai te ʼu tupuʼaga ʼe fakamoʼoni ai neʼe mole fakaʼuhiga e Soane ko “te Folafola” ʼe tatau mo te ʼAtua Mafimafi. ʼUluaki, ko te kupu ʼae ʼe tuʼu ʼi muʼa atu pea mo ʼae ʼe hoa atu, ʼe nā fakaha lelei ko “te Folafola” neʼe nofo “mo te ʼAtua.” Pea tahi, ko te kupu Fakakeleka théos ʼe tuʼu tuʼa tolu ʼi te ʼu vaega 1 mo te 2. ʼI tona tuʼu ʼuluaki pea mo tona tolu tuʼu, ʼe tuʼu ai te kupu “te” ʼi muʼa ia théos; kae, ʼi tona lua tuʼu, ʼe mole ʼi ai. Tokolahi te kau sivi ʼe natou manatu tahi ʼe maʼuhiga te mole ʼai ʼo te kupu “te” ʼi muʼa ʼo “ ʼatua” te lua théos. Ka fakaʼaogaʼi te kupu “te” ʼi te aluʼaga ʼaeni, ʼe fakaʼuhiga leva théos ki te ʼAtua Mafimafi. Pea, ko te mole ʼai ʼo te “te” ʼi muʼa ʼo théos ʼi te faʼahiga faʼu ʼo te falasisi ʼaeni, ʼe fakaha mai ai te natula ʼo “te Folafola”. Koia, ʼe lahi te ʼu fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu Fakapilitania, Fakafalani pea mo Fakasiamani ʼe tatau tanatou fakaliliu mo ʼae ʼo te Fakaliliu ʼo Te Malama Foʼou, te manatu ʼae ko “te Folafola” neʼe ko “he ʼatua; peʼe natula ʼatua.” Moʼo lagolago ki te manatu ʼaia, ʼi te ʼu fakaliliu ʼafeā ʼo te Evaselio ʼo Soane ʼi te ʼu lea sahidique mo bohairique ʼae ʼe haʼu mai te lea copte, ʼae neʼe lagi tā ʼi te tolu mo te fa sekulo H.T.S., ʼe ina fakakehekehe théos ʼi tona ʼuluaki tuʼu mo tona lua tuʼu ia Soa 1:1. Ko te ʼu fakaliliu ʼaia ʼe fakatokagaʼi ai te natula ʼo “te Folafola.” Ko tona natula ʼe hage ko ʼae ʼo te ʼAtua kae ʼe mole tatau mo tana Tamai, te ʼAtua Mafimafi. Pea ʼe alu tahi te manatu ʼo te vaega ʼaia mo ʼae ia Kol 2:9, ‘ ʼe katoa ia Kilisito te ʼuhiga ʼo te ʼAtua.’ Pea ʼo mulimuli kia 2Pe 1:4, maʼia mo te kau fakanofo ʼae kaugā hau mo Kilisito ʼe natou “maʼu te ʼu kalitate ʼo te ʼAtua.” Pea tahi, ʼi te fakaliliu ʼae ʼo te Septante, ko te kupu Fakakeleka théos ʼe fakaʼuhiga ko “ ʼAtua,” ko tona tatau ʼi te lea Fakahepeleo ʼe ko el pea mo elohim, ’e fakaʼuhiga ko “He Tahi ʼe Malohi.” Ko te ʼu kupu Fakahepeleo ʼaia ʼe fakaʼaogaʼi ki he ʼAtua mafimafi, ki ʼihi ʼatu ʼatua pea ki he ʼu hahaʼi. (Vakaʼi te tokoni ki te ako ʼo Soa 10:34.) Ko te fakahigoaʼi ʼo te Folafola ko “he ʼatua” peʼe ko “he tahi ʼe malohi,” ʼe alu tahi mo te lea fakapolofeta ʼae neʼe fakakikite ia Esa 9:6, MN, ʼe fakahigoaʼi anai te Mesia ko “ ʼAtua Malohi” (kae mole “ ʼAtua Mafimafi”) pea ʼe liliu anai ko te “Tamai ʼo Heʼe gata” ʼo natou fuli ʼae ʼe ka fakalogo. Ko te fa’a fai ʼo tana Tamai ko “Sehova ’o te ’atu kautau” ʼe ina fakahoko anai te aluʼaga ʼaia.—Esa 9:7, MN.
(Soane 1:29) ʼI te ʼaho ake, neʼe sio ki te alu age ʼa Sesu kia ia, pea neʼe ina ui fenei: “Koʼeni te Akeno ʼa te ʼAtua, ʼae ʼe ina toʼo te agahala ʼo te malamanei!
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 1:29
te Akeno ʼa te ʼAtua: Hili te papitema ʼa Sesu pea mo tona fakahalaʼi ʼe te Tevolo, neʼe fakaha e Soane Patita ia Sesu ko te “Akeno ʼa te ʼAtua.” Ko te kupusiga palalau ʼaia ʼe tuʼu pe ʼi te vaega ʼaeni pea mo ʼae ia Soa 1:36. (Vakaʼi sgd 4.) Ko te fakatatau ʼo Sesu ki he akeno ʼe tuha ia mo ia. ʼI te Tohi-Tapu, neʼe momoli te ʼu ovi moʼo fakamoʼoni te agahala pea ke maʼu ai te ʼofa ʼo te ʼAtua. Ko te aluʼaga ʼaia ʼe ina fakata te sakilifisio ʼa Sesu ʼi tana foaki mai tona sino haohaoa ki te malamanei. ʼE lahi te ʼu vaega ʼi te Tohi-Tapu, ʼe maʼu ai te manatu ʼo ʼuhiga mo te kupusiga palalau “te Akeno ʼa te ʼAtua.” ʼI te iloʼi lelei e Soane Patita te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo, ʼi ʼana palalau, lagi neʼe ina manatuʼi te ʼu aluʼaga ʼaeni: te ovi tagata ʼae neʼe sakilifisioʼi e Apalahamo, ʼo fetogi ʼaki tona foha ko Isaake (Sen 22:13), te akeno ʼo te Pasikate ʼae neʼe matehi ʼi Esipito moʼo fakamavae te kau Iselaele ʼae nonofo popula ai (Ek 12:1-13), peʼe ko te akeno tagata ʼae neʼe momoli ʼi te ʼaletale ʼo te ʼAtua ʼi Selusalemi ʼi te uhu mo te afiafi fuli (Ek 29:38-42). Pea neʼe toe manatuʼi e Soane Patita te lea fakapolofeta ʼo Esaia, ʼae ʼe ui ai ko ia ʼae higoaʼi e Sehova ko “taku tagata faifekau” ʼe “hage ko he akeno ae e taki ki te fale tamatei manu.” (Esa 52:13; 53:5, 7, 11) ʼI te ʼuluaki tohi ʼa te apositolo ko Paulo ki te kau Kolonito, neʼe talanoa ai kia Sesu ko “tatatou akeno ʼo te Pasikate.” (1Ko 5:7) Ko Petelo ia, neʼe talanoa ki te “taʼataʼa maʼuhiga” ʼo Kilisito, “ ʼe hage ko te toto ʼo he akeno ʼe heʼe mele mo maʼa.” (1Pe 1:19) Pea ʼi te tohi ʼo Fakaha, ʼe talanoa tuʼa 25 tupu kia Sesu ʼae kua fakakololiaʼi, ʼe ko “te Akeno.”—Koʼeni ʼihi vaega: Fkh 5:8; 6:1; 7:9; 12:11; 13:8; 14:1; 15:3; 17:14; 19:7; 21:9; 22:1.
VAHAʼA ʼO TE ʼAHO 10-16 ʼO SEPETEPELI
TE ʼU KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU | SOANE 3-4
“ ʼE Faifakamafola Ia Sesu Ki Te Fafine Samalitana”
(Soane 4:6, 7) Neʼe tuʼu ai te vai keli ʼo Sakopo. Neʼe gaʼegaʼe ia Sesu ʼi tana faifagona ʼaia, pea neʼe heka leva ia tafa ʼo te vai keli. Neʼe ko te vaʼevaʼe fetapa ʼaia. 7 Neʼe haʼu he fafine Samalitana ʼo ohu vai. Neʼe ui fenei e Sesu ki ai: “Foaki mai he moʼi vai ke au inu.”
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 4:6
Neʼe gaʼegaʼe ia Sesu: Ko te vaega pe ʼaia ʼe tahi ʼi te Tohi-Tapu ʼe tuʼu ai neʼe “gaʼegaʼe” ia Sesu. Neʼe ko te teitei fetapa ʼaia. ʼI te uhu ʼaia neʼe faifagona Sesu mai te Mafa ʼo Solotane ʼi Sutea ki Sikale ʼi Samalia. Pea neʼe ko te toe mahake neʼe meta 900 tupu.—Soa 4:3-5; vakaʼi te sgd 4.
(Soane 4:21-24) Neʼe ui fenei age e Sesu: “Fafine, tui mai koe, ʼe hoko mai te hola ʼae ʼe mole kotou toe atolasio anai ki te Tamai ʼi te moʼuga ʼaeni peʼe ʼi Selusalemi. 22 Ko koutou, ʼe mole kotou iloʼi ia ia ʼae ʼe kotou atolasio ki ai. Kaʼe kia matou, ʼe matou iloʼi ia ia ʼae ʼe matou atolasio ki ai, koteʼuhi ʼe haʼu te haofaki mai te kau Sutea. 23 Kaʼe ʼe hoko mai te hola, pea ʼe ko te temi nei, ʼae ka atolasio anai te kau atolasio moʼoni ki te Tamai ʼaki te laumalie mo te moʼoni, koteʼuhi ʼe kumi e te Tamai te faʼahiga hahaʼi ʼaia ke natou atolasio kia te ia. 24 Ko te ʼAtua ʼe Laumalie, pea ko natou ʼae ʼe atolasio kia te ia ʼe tonu ke natou atolasio ʼaki te laumalie mo te moʼoni.”
(Soane 4:39-41) Tokolahi te kau Samalitana mai te kolo ʼaia neʼe natou tui kia te ia ʼuhi ko te fakamoʼoni ʼae neʼe fai e te fafine, ʼi tana ui fenei: “Neʼe ina fakaha mai te ʼu meʼa fuli ʼae neʼe au fai.” 40 Koia, ʼi te olo age ʼa te kau Samalitana kia te ia, neʼe natou kole age ke nofo mo natou. Pea neʼe nofo ʼi ai ia ʼaho ʼe lua. 41 Neʼe toe hahaʼi age leva ia natou ʼae neʼe tui ʼuhi ko ʼana palalau,
Kumi Te ʼu Koloa ʼi Te Tohi-Tapu
(Soane 3:29) Ko ʼae ʼe ina maʼu te fafine ʼohoana ʼe ko te tagata ʼohoana. Kaʼe ko te kaumeʼa ʼo te tagata ʼohoana, ʼi tana tuʼu pea mo logo ki ai, ʼe fiafia lahi ai ʼuhi ko te leʼo ʼo te tagata ʼohoana. Koia, kua katoa toku fiafia.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 3:29
te kaumeʼa ʼo te tagata ʼohoana: ʼI te ʼu temi muʼa, ko he kaumeʼa lelei ʼo he tagata ʼe ʼohoana ʼe ina fakafofoga totonu ia ia ʼae ʼe ʼohoana mo tokaga tafito ki te ʼu fakatuʼutuʼu ʼo te fai ʼohoana. Neʼe ko ia ʼae ʼe ina fakatuʼutuʼu ke felaveʼi te fafine mo te tagata ʼohoana. ʼI te ʼAho ʼo te ʼohoana, ko natou fuli ʼae kau ki te fai ʼohoana pea mo te taumatuʼa ʼe natou olo ki te ʼapi ʼo te tagata ʼohoana peʼe ki ʼae ʼo tana tamai, ʼo fai ai te katoaga. Lolotoga te kaitahi ʼaia, ʼi te logo ʼa te kaumeʼa ki te leʼo ʼo te tagata ʼohoana ʼe faipalalau mo tona ʼohoana, neʼe fiafia, ʼuhi he neʼe lelei tana fakatuʼutuʼu. Neʼe fakatatau e Soane Patita ia ia ki “te kaumeʼa ʼo te tagata ʼohoana.” Koia, ko Sesu neʼe ko te tagata ʼohoana pea ko te kau tisipulo ʼe natou fakata te fafine ʼohoana. ʼI te fakaha e Soane Patita kia Sesu Kilisito ia te ʼu ʼuluaki hahaʼi ʼae ʼe fakata ki “te fafine ʼohoana,” neʼe ina teuteuʼi ai te ala ki te Mesia. (Soa 1:29, 35; 2Ko 11:2; Efe 5:22-27; Fkh 21:2, 9) Neʼe fua lelei te fai ʼohoana ʼuhi he neʼe lelei te fakatuʼutuʼu e te kaumeʼa ʼo te tagata ʼohoana. Koia ko te kaumeʼa ʼe mole kei fakamaʼuhigaʼi leva. ʼE toe feia pe, neʼe ui fenei e Soane ʼo ʼuhiga mo ia totonu pea mo Sesu: “Ko ia ʼaia ʼe tonu ke haga tuputupu, kaʼe kia au, ʼe tonu ke au siʼisiʼi ifo.”—Soa 3:30.
(Soane 4:10) Neʼe tali fenei age e Sesu: “Ka na pau la neʼe ke iloʼi te meʼa ʼofa ʼae ʼe foaki noa e te ʼAtua pea mo ia ʼae ʼe ina ui fenei atu: ‘Foaki mai he moʼi vai ke au inu,’ pea ʼe ko koe anai ʼae ʼe ke kole kia ia, pea ʼe ina foaki atu anai te vai maʼuli.”
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 4:10
vai maʼuli: Ko te kupusiga palalau Fakakeleka ʼaia ʼe fakaʼaogaʼi ki he vai moʼoni, ʼe tafe peʼe ko he vai ʼe haʼu mai he matapuna, peʼe ko he vai ʼo he vai keli ʼe haʼu mai te ʼu matapuna. ʼE kehekehe ia mo he vai ʼe tanaki ʼi he foʼi tane vai. Ia Levitiko 14:5, ko te kupusiga palalau Fakahepeleo ʼae ko te “vai matapuna” ʼe fakaʼuhiga ko he “vai maʼuli.” Ia Sel 2:13 mo te kapite 17:13, ʼe talanoa ai ʼo ʼuhiga mo Sehova ko “te matapuna o te vai mauli,” ʼae ʼe fakata ki te vai ʼe ina foaki te maʼuli. ʼI tana faipalalau mo te fafine Samalitana, neʼe fakaʼaogaʼi ʼe Sesu te kupusiga palalau “vai maʼuli” moʼo fakata, kae ʼe mahino ia neʼe manatu te fafine ʼi te kamata, neʼe ko he vai moʼoni.—Soa 4:11; vakaʼi te tokoni ki te ako ʼo Soa 4:14.
VAHAʼA ʼO TE ʼAHO 17-23 ʼO SEPETEPELI
TE ʼU KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU | SOANE 5-6
“Tou Muliʼi Ia Sesu ʼAki He Loto ʼe Lelei”
(Soane 6:9-11) “ ʼE ʼi heni te kiʼi tama mo ʼana foʼi pane olose ʼe nima mo kiʼi ika ʼe lua. Kaʼe kotea tona ʼuhiga ki te hahaʼi tokolahi ʼaeni?” 10 Neʼe ui fenei e Sesu: “Kotou fakanofo te hahaʼi ki lalo.” Neʼe lahi te luna ʼi te koga meʼa ʼaia, koia neʼe nonofo ifo ai te hahaʼi ki lalo, pea neʼe lau ko te teitei toko 5 000 tagata ia natou. 11 Neʼe toʼo e Sesu te ʼu foʼi pane pea ʼi tana ʼosi fai he fakafetaʼi neʼe ina tufatufa kia natou ʼae neʼe nonofo ai. Neʼe ina toe fai feia mo te ʼu kiʼi ika, pea neʼe feʼauga ai maʼa natou fuli.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 6:10
neʼe nonofo ifo ai te hahaʼi ki lalo, pea neʼe lau ko te teitei toko 5 000 tagata: ʼE ko Mateo pe ʼae ʼe talanoa ki “te hahaʼi fafine pea mo te tamaliki” ʼi tana fakamatala ia te milakulo ʼaia. (Mat 14:21) Ka toe lau mo natou ʼaia, ʼe fakafuafua ko te toko 15 000 tupu neʼe fafaga fakamilakulo.
(Soane 6:14) ʼI te sisio ʼa te hahaʼi ki te milakulo ʼae neʼe ina fakahoko, neʼe natou ui fenei: “ ʼE ko ia moʼoni te Polofeta ʼae neʼe tonu ke haʼu ki te malamanei.”
(Soane 6:24) Koia, ʼi te tokagaʼi e te hahaʼi tokolahi kua pupuli ia Sesu mo ʼana tisipulo, neʼe natou heheka ai ki ʼonatou vaka pea mo olo ki Kapenaume ʼo kumi ai ia Sesu.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 6:14
te Polofeta: Neʼe fakaʼamu te tokolahi ʼo te kau Sutea ʼi te ʼuluaki sekulo H.T.S. ki he polofeta ohage ko Moisese ʼae ʼe fakamatala ia Tetelenome 18:15, 18 ʼae ka liliu anai ko te Mesia. ʼI te vaega ʼaeni, ʼe fakahuʼuhuʼu te kupuʼi palalau ʼaia haʼu ki te malamanei ki te fakaʼamuʼamu ʼa te kau Sutea ke ha te Mesia. Neʼe ko Soane pe ʼae neʼe ina fakamatala te ʼu aluʼaga ʼaeni ʼi te vaega.
(Soane 6:25-27) ʼI tanatou maʼu atu ia ia ki te tahi kauvai, neʼe natou ui fenei age: “Lapi, neʼe ke haʼu ʼanafea ki heni?” 26 Neʼe tali fenei e Sesu kia natou: “ ʼE au tala moʼoni atu kia koutou, ʼe mole kotou kumi au ʼuhi ko te ʼu milakulo ʼae neʼe kotou sisio ki ai, kaʼe ʼuhi ko takotou kai ki te ʼu foʼi pane pea mo makokona ai. 27 ʼAua naʼa kotou gaue ki te meʼa kai ʼae ʼe pala, kaʼe ki te meʼa kai ʼae ʼe tologa pea mo ina taki ki te maʼuli heʼe gata, ʼae ʼe foaki atu anai e te Foha ʼo te tagata. Koteʼuhi ko te Tamai, te ʼAtua, neʼe ina foaki kia ia he fakamoʼoni ʼe ina leleiʼia ia ia.”
(Soane 6:54) Ko ʼae ʼe ina kai toku kakano pea mo inu toku taʼataʼa ʼe ina maʼu te maʼuli heʼe gata, pea ʼe au fakatuʼuake anai ia ia ʼi te ʼaho fakamuli.
(Soane 6:60) ʼI tanatou logo ki tana palalau ʼaia, tokolahi ʼi ʼana tisipulo neʼe natou ui fenei: “Kotea koa te taʼi palalau ʼaia? Ko ai ʼae ʼe kei fia fakalogo ki ai?”
(Soane 6:66-69) Koia, ʼuhi ko te faʼahi ʼaia, tokolahi ʼi ʼana tisipulo neʼe natou toe liliu ki te ʼu meʼa ʼae ʼi muli pea neʼe mole kei natou mulimuli ia te ia. 67 Neʼe ui fenei leva e Sesu ki te toko Hogofulu-ma-lua: “ ʼE kotou fia olo koa mo koutou?” 68 Neʼe tali fenei e Simone Petelo kia te ia: “ ʼAliki, ke matou olo la kia ai? ʼE ke maʼu te ʼu folafola ʼo te maʼuli heʼe gata. 69 ʼE matou tui pea ʼe matou iloʼi ʼe ko koe te Maʼoniʼoni ʼa Te ʼAtua.”
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 6:27, 54
te meʼa kai ʼae ʼe pala . . . te meʼa kai ʼae ʼe tologa pea mo ina taki ki te maʼuli heʼe gata: Neʼe iloʼi e Sesu neʼe mulimuli pe ʼihi ia te ia mo ʼana tisipulo ʼuhi pe ko te ʼu lelei ʼae neʼe feala ke natou maʼu ʼi te faʼahi fakasino. ʼAki te meʼa kai fakasino, neʼe feala ki te hahaʼi ke natou maʼuʼuli ʼi te ʼaho fuli. Kae ʼaki “te meʼa kai” ʼo te Folafola ʼa te ʼAtua, neʼe feala ke natou maʼuʼuli ki te heʼe gata. Neʼe fakalotomalohiʼi e Sesu ia te kaugā malie ke natou gaue ki “te meʼa kai ʼae ʼe tologa pea mo ina taki ki te maʼuli heʼe gata.” Koia, neʼe tonu ai ke natou faiga malohi ke mahu tuʼumaʼu hanatou meʼa kai fakalaumalie pea ke natou gaueʼi tanatou tui ki te meʼa ʼae neʼe natou ako.—Mat 4:4; 5:3; Soa 6:28-39.
ʼe ina kai toku kakano pea mo inu toku taʼataʼa: Neʼe ko te ʼu palalau fakata. ʼE fakaʼuhiga te kai mo te inu ki te fakaha ʼo te tui ʼae kia Sesu Kilisito. (Soa 6:35, 40) Neʼe fai e Sesu te ʼu palalau ʼaeni ʼi te taʼu 32 H.T.S. Koia neʼe mole talanoa ia ki te Taumafa ʼo te ʼAliki ʼae neʼe hoki ina fakatuʼutuʼu ʼi te taʼu ki muli age. Kae neʼe ina fai te ʼu palalau ʼaia ʼi muʼa ʼo “te Pasikate, te ʼaho lahi ʼo te kau Sutea.” (Soa 6:4) Neʼe ina toe fakamanatuʼi ki te nofoʼaki ia te aho lahi ʼaia mo te maʼuhiga ʼo te toto ʼo te akeno ki te haofaki ʼo te kau Iselaele ʼi te po ʼo tanatou mavae mai Esipito (Ek 12:24-27). Neʼe fakamaʼuhigaʼi ai e Sesu ia tona taʼataʼa ʼae ka ina fakafealagia anai te maʼuli heʼe gata ʼo ʼana tisipulo.
ʼE Tou Haʼele Anai ʼi Te Huafa ʼo Sehova Totatou ʼAtua
13 Kae ohage ko tona ʼui e Soane, neʼe ‘fakalaka te hahaʼi ʼi te tai’ he neʼe nātou lotomālohi ke nātou muliʼi ia Sesu pea ke nātou maʼu ia ia. He koʼe neʼe nātou fia muliʼi ia ia logola tana mole tali ʼaē ke nātou fakanofo hau ia ia? Ko te tokolahi neʼe nātou muliʼi ia ia ʼuhi ko te ʼu meʼa kai fakasino, he neʼe nātou talanoa fakahagatonu ki te ʼu meʼa kai ʼaē neʼe foaki e Sehova maʼa te kau Iselaele ʼi te toafa ʼi te temi ʼo Moisese. Neʼe hage neʼe nātou fia ʼui kiā Sesu ʼe tonu ke ina haga fafaga nātou ʼi te faʼahi fakasino. ʼI te mahino ʼa Sesu ki te ʼu tupuʼaga moʼoni ʼo tanatou muliʼi ia ia, neʼe ina akoʼi age te ʼu moʼoni fakalaumālie moʼo fakatonutonuʼi tanatou ʼu manatu. (Soane 6:17, 24, 25, 31, 35-40) Kae ko ʼihi neʼe nātou muhumuhu ʼo ʼuhiga mo ia, tāfito la ʼi te temi ʼaē neʼe ina fai ai te ʼu palalau fakatātā ʼaenī: “Mooni, mooni, e au tala atu kia koutou, kapau a mole koutou kai te kakano o te Foha o te tagata pea mo inu tona toto, pea e mole ia koutou te mauli. Kia ia ae e ina kai toku kakano pea mo inu toku toto e ina mau te mauli heegata, pea e au fakatuuʼake anai ia i te aho fakamuli.”—Soane 6:53, 54.
14 ʼI te agamāhani, neʼe uga e Sesu ia te hahaʼi ʼaki tana ʼu lea fakatātā ke nātou fakahā peʼe nātou fia haʼele moʼoni mo te ʼAtua. Koia ʼaki tana ʼu palalau fakatātā ʼaia neʼe ina ʼiloʼi ai tanatou manatu, he neʼe nātou ʼiʼita. ʼE tou lau fēnei: “Ko te tokolahi o ana tisipulo i te hili o tanatou fakalogo kia te ia, nee lau e natou: ‘E mamafa te folafola aeni; ko ai ae kei fia fakalogo ki ai?’ ” Neʼe ʼui age e Sesu ʼe tonu ke nātou fakakaukauʼi te ʼuhiga fakalaumālie ʼo tana ʼu palalau. Neʼe ina ʼui fēnei: “E fakamauli e te laumalie, [kae] ko te sino e mole aoga ki he mea; ko te u folafola nee au tala atu kia koutou, e laumalie pea e mauli.” Kae ko te tokolahi neʼe mole nātou fia logo, pea ʼe ʼui fēnei ʼi te fakamatala: “I te mea aia nee mavae ai te tokolahi o ana tisipulo pea nee mole toe haele natou mo ia.”—Soane 6:60, 63, 66.
Kumi Te ʼu Koloa ʼi Te Tohi-Tapu
(Soane 6:44) ʼE mole he tahi ʼe feala ke haʼu kia te au mo ka na pau la neʼe mole taki mai ia ia e taku Tamai, ʼae neʼe ina fekauʼi mai au, pea ʼe au fakatuʼuake anai ia ia ʼi te ʼaho fakamuli.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 6:44
taki mai ia ia: ʼI te vaega ʼaeni, ʼe fakaʼuhiga te kupu Fakakeleka ʼae neʼe fakaliliu ʼaki “taki” ki te toho mai ʼo he kupega (Soa 21:6, 11), kae ʼe mole fakaʼuhiga leva ʼe taki fakakinau mai e te ʼAtua ia te hahaʼi kia te ia. Neʼe toe fakaʼaogaʼi e Sesu te ʼu palalau ʼae neʼe fai e Sehova ki tana hahaʼi ia Sel 31:3: Neʼe au “taki mai koe ʼaki he lotoʼofa.” (ʼE toe fakaʼaogaʼi ʼi te Septante te kupu Fakakeleka ʼaia.) Pea ia Soa 12:32, ʼe toe feia pe anai mo te taki mai e Sesu ia he faʼahiga hahaʼi kehekehe kia te ia. ʼE ui ʼi te Tohi-Tapu neʼe tuku e Sehova te loto faʼitaliha ki te tagata. Koia, ʼe fakalogo pe anai ki te takitokotahi pe ʼe tauhi anai kia te Ia peʼe kailoa. (Te 30:19, 20) ʼE taki mai e te ʼAtua kia te ia te hahaʼi ʼae lelei ʼonatou loto, ʼaki te logo ʼae ʼi te Tohi-Tapu pea ʼaki tona laumalie maʼoniʼoni. (Pes 11:5; Taa 21:2; Gau 13:48) Ia Soa 6:45, ʼe tuʼu ai te lea fakapolofeta ʼo Esa 54:13 pea ʼe fakahagahaga ia kia natou ʼae ʼe taki mai e te Tamai.—Vakaʼi ia Soa 6:65.
(Soane 6:64) Kaʼe ʼe ʼi ai ʼihi ia koutou ʼe mole natou tui.” Neʼe kua iloʼi e Sesu talu mai te kamataʼaga ia natou ʼae ʼe mole tui pea mo ia ʼae ka ina lavakiʼi ia ia.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Soa 6:64
Neʼe kua iloʼi e Sesu . . . mo ia ʼae ka ina lavakiʼi ia ia: Neʼe talanoa ia Sesu kia Sutasi Isekaliote. ʼI muʼa ʼo tana filifili ʼana apositolo ʼe 12, neʼe faikole ia po katoa ki tana Tamai. (Luk 6:12-16) ʼI te kamataʼaga, neʼe agatonu ia Sutasi ki te ʼAtua. Kae, ʼaki te ʼu lea fakapolofeta ʼo te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo, neʼe feala ai kia Sesu ke ina iloʼi ʼe lavakiʼi anai e hona kaumeʼa lelei. (Pes 41:9, MN; 109:8, MN; Soa 13:18, 19) Neʼe lava iloʼi e Sesu te ʼu loto mo te ʼu manatu, koia neʼe mahino leva ki te kua kamata maʼu e Sutasi ia he ʼu manatu kovi. (Mat 9:4) Pea neʼe toe iloʼi pe e te ʼAtua, ʼe ko he tahi anai neʼe falala ki ai ia Sesu ʼae ka ina lavakiʼi ia ia. Neʼe mole heʼeki ina iloʼi papau pe ko ai anai. Koia, neʼe mole ina fakatuʼutuʼu fakatomuʼa ke agahala ia Sutasi. Pea ʼe mole tuha leva ia mo te ʼu kalitate ʼa te ʼAtua.
talu mai te kamataʼaga: ʼE mole fakaʼuhiga ia ki te tupu ʼa Sutasi, peʼe ki tona filifili ʼae ke liliu ko he apositolo, ʼi te ʼosi faikole po katoa ʼa Sesu. (Luk 6:12-16) Kae neʼe ko te temi ʼae neʼe kamata agafakakaka ai ia Sutasi. Pea neʼe mahino lelei pe ia Sesu ki ai. (Soa 2:24, 25; Fkh 1:1; 2:23; vakaʼi te ʼu tokoni ki te ako ʼo Soa 6:70; 13:11.) ʼE toe ha mai ai, neʼe mole hoʼi fetogi feia pe te loto ʼo Sutasi kae neʼe ina fakakaukauʼi mo fakatuʼutuʼu lelei tana ʼu kaka. ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka ʼe mole tukupau te fakaʼuhiga ʼo te kupu (arkhê) ʼae ʼe fakaliliu ʼaki te “kamataʼaga.” Ohage la, ko te “kamataʼaga” ʼae ia 2Pe 3:4 ʼe ko te kamata ʼaia ʼo te fakatupu. Kae ʼe mole fakaʼuhiga tuʼumaʼu ki ai. ʼI te tahi lakaga neʼe ui e Petelo neʼe hifo mai te laumalie maʼoniʼoni ki te kau Senitile, “ohage pe ko tona foaki mai kia tatou ʼi te kamata mai.” (Gau 11:15) Neʼe mole talanoa ia Petelo ki tona temi tupu pe ko te temi ʼae neʼe liliu ai ko he apositolo. Kae, neʼe talanoa ia ki te ʼaho ʼo te Penikosite ʼo te taʼu 33 H.T.S. Neʼe ko te “kamata” maʼu ʼaia e te hahaʼi ia te laumalie maʼoniʼoni ki he gaue makehe. (Gau 2:1-4) ʼE maʼu he tahi ʼatu fakaʼuhiga ʼo te kupu “kamata’aga” ia Luk 1:2; Soa 15:27; mo 1Soa 2:7.
VAHAʼA ʼO TE ʼAHO 24-30 ʼO SEPETEPELI
TE ʼU KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU | SOANE 7-8
“Neʼe Fakakololiaʼi e Sesu Tana Tamai”
(Soane 7:15-18) Pea neʼe punamaʼuli ia te kau Sutea, ʼo natou ui fenei: “ ʼE iloʼi feafeaʼi e te tagata ʼaeni te ʼu Tohi Taputapu kaʼe neʼe mole kau ki he ʼu ako fakalotu?” 16 Neʼe ui fenei e Sesu kia natou: “Ko te ʼu meʼa ʼae ʼe au akoʼi ki te hahaʼi ʼe mole ʼaʼaku ia, kaʼe ʼe ʼa ia ʼae neʼe ina fekauʼi mai au. 17 Kapau ʼe fia fai e he tahi te finegalo ʼo te ʼAtua, ʼe ina iloʼi anai pe ʼe haʼu mai te ʼAtua te ʼu meʼa ʼae ʼe au akoʼi ki te hahaʼi, peʼe au fakaha pe au ʼaku manatu. 18 Ko ʼae ʼe ina fakaha ʼana manatu ʼe ina kumi ia tona kololia. Kaʼe ko ʼae ʼe ina kumi te kololia ʼo ia ʼae neʼe ina fekauʼi mai ia ia, ko ia ʼaia ʼe moʼoni pea ʼe mole maʼu ia ia he aga ʼe heʼe faitotonu.
cf-F 100-101 ¶5-6
“Kua Tohi”
5 Neʼe loto e Sesu ke iloʼi e te hahaʼi te haʼuʼaga ʼo tana logo. Neʼe ina tala fenei: “Ko te ʼu meʼa ʼae ʼe au akoʼi ki te hahaʼi ʼe mole ʼaʼaku ia, kaʼe ʼe ʼa ia ʼae neʼe ina fekauʼi mai au.” (Soane 7:16) Neʼe ina ui fenei ʼi te tahi lakaga: “ ʼE mole au fai he meʼa ʼi toku loto faʼitaliha. Kaʼe ohage pe ko te akoʼi au e te Tamai, ʼe au fakaha te ʼu meʼa ʼaia.” (Soane 8:28) “Ko te ’u faʼahi ʼae ʼe au palalau atu ki ai, ʼe mole ko ʼaku manatu, kaʼe ko te Tamai ʼae ʼe fakatahi mo au ʼae ʼe ina fai ʼana gaue.” (Soane 14:10) ʼE moʼoni te ʼu palalau ʼaeni ʼa Sesu he neʼe lahi ʼaupito tana fakaʼaogaʼi te Folafola ʼa te ʼAtua.
6 Ka tou vakavakaʼi lelei te ʼu palalau ʼa Sesu ʼae ʼi te Tohi-Tapu, ʼe feala ke tou mahino neʼe mole ko te vaelua pe ʼo te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo aʼe neʼe ina fakaʼaogaʼi. Kae kia kotou ʼe lagi mole feʼauga he neʼe faifakamafola mo faiakonaki lolotoga taʼu ʼe tolu vaelua. Kae neʼe lagi ina fakaʼaogaʼi fuli pe te ʼu tohi ʼo te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo koteʼuhi ʼe tou manatuʼi, ʼe mole tohi fuli ʼi te Tohi-Tapu ʼana gaue mo ʼana palalau ʼi tana ʼi te kele. (Soane 21:25) ʼE lagi tou lau pe anai ʼi ni kiʼi hola te ʼu palalau ʼa Sesu ʼae ʼe tuʼu ʼi te Tohi-Tapu. Koia fakakaukauʼi age muʼa mo kapau la ʼe tonu ke kotou palalau ʼi te ʼu kiʼi hola pe ʼaia, ʼo uhiga mo te ʼAtua mo tona Puleʼaga, pea mo kotou fakaʼaogaʼi ia te ʼu Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo. Tou toe manatuʼi foki, neʼe tahitahiga te maʼu e Sesu ia te ʼu takaiga tohi. Pea ʼi tana Akonaki ʼi te Moʼuga neʼe ina lau fakaʼatamai te ʼu vaega ʼo te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo.
(Soane 7:28, 29) Pea neʼe kalaga fenei ia Sesu ʼi tana lolotoga faiakonaki: “ ʼE kotou iloʼi ia au pea ʼe kotou iloʼi pe ʼe au haʼu maifea. Pea neʼe mole au haʼu ʼi toku loto faʼitaliha, kaʼe ko Ia ʼae neʼe ina fekauʼi mai au ʼe moʼoni, pea ʼe mole kotou iloʼi ia ia. 29 ʼE au iloʼi ia ia, koteʼuhi ʼe au fakafofoga ia ia, pea ʼe ko Ia ʼae neʼe ina fekauʼi mai au.”
(Soane 8:29) Pea ko Ia ʼae neʼe ina fekauʼi mai au ʼe fakatahi mo au. Neʼe mole ina liakī au koteʼuhi ʼe au fai tuʼumaʼu pe te ʼu meʼa ʼae ʼe ina leleiʼia.”
Tou Tuku Te Laumālie ʼo Te ʼAtua Ke Ina Taki Tātou, Kae Mole Ko Te Laumālie ʼo Te Mālamanei
19 Tou fakalogo kiā Sehova ʼaki he loto kātoa. Ko Sesu neʼe ina fai tuʼumaʼu pē te ʼu meʼa ʼaē ʼe lelei ki tana Tamai. ʼI te tahi lakaga, neʼe kehekehe te manatu ʼa Sesu pea mo te meʼa ʼaē neʼe loto kiai tana Tamai, ʼo ʼuhiga mo te tauʼi ʼaē ʼo te ʼaluʼaga kā hoko kiā te ia. Kae ʼaki he loto falala, neʼe ina ʼui fēnei ki tana Tamai: “Ke mole ko toku finegalo ʼaē ʼe tonu ke fai, kae ʼo koe ia.” (Luka 22:42) Kotou fai kiā koutou totonu ia te fehuʼi ʼaenī: ‘ ʼE au fakalogo koa ki te ʼAtua tatau aipē peʼe mole faigafua taku fai ʼo te faʼahi ʼaia?’ Ke feala hatatou maʼu te maʼuli, ʼe tonu ke tou fakalogo ki te ʼAtua. ʼE tonu ke kātoa tatatou fakalogo ʼaē kiā te ia, heʼe ko ia totatou Tupuʼaga, ko ia te Matapuna ʼo totatou maʼuli pea ʼe ko Ia ʼaē ʼe tokaga kiai. (Pes. 95:6, 7) ʼE mole feala ke fetogi te fakalogo ʼaki he tahi age aga. ʼE mole feala ke ʼofa te ʼAtua kiā tātou mokā ʼe mole tou fakalogo kiā te ia.
Kumi Te ʼu Koloa ʼi Te Tohi-Tapu
(Soane 7:8-10) Kotou olo ki te ʼaho lahi. ʼE mole au alu ki te ʼaho lahi ʼaia, koteʼuhi heʼeki hoko mai toku temi.” 9 ʼI tana ʼosi fai te ʼu palalau ʼaia kia natou, neʼe nofo ai ʼi Kalilea. 10 Kaʼe ʼi te kua olo ʼo ʼona tehina ki te ʼaho lahi, neʼe toe alu leva mo ia, neʼe mole alu fakahaha, kaʼe fakafufu.
w07-F 1/2 6 ¶4
He Koʼe Koa ʼe Tonu Ke Tou Tala Pe Te Moʼoni?
Kotea te faʼifaʼitaki neʼe tuku mai e Sesu Kilisito? Neʼe faipalalau ʼi te tahi lakaga mo he hahaʼi ʼe mole tui kia te ia. Neʼe natou fia iloʼi te koga meʼa ʼae ka alu anai ia Sesu ki ai. Neʼe natou ui fenei age kia te ia : “Mavae ʼi heni ʼo alu ki Sutea.” Kae neʼe tali fenei age e Sesu: “Kotou olo ki te ʼaho lahi [ki Selusalemi]. ʼE mole au alu ki te ʼaho lahi ʼaia, koteʼuhi heʼeki hoko mai toku temi.” Kae neʼe ʼosi pe tana palalau ʼaia, neʼe alu aipe ki Selusalemi, ki te ʼaho lahi. He koʼe koa neʼe palalau feia ki te hahaʼi? Neʼe mole ʼaoga ke iloʼi e te hahaʼi ʼana fealuʼaki. Neʼe mole fia loi ia Sesu. Koia neʼe mole ina fakaha katoa age ai ʼi tana tali, naʼa meʼa age ʼe gaohi koviʼi anai ia ia peʼe ko ʼana tisipulo. Neʼe tohi fenei e te apositolo ko Petelo ʼo ʼuhiga mo Kilisito: “Neʼe mole agahala pea neʼe mole maʼu he kaka ʼi tona gutu.”—Soane 7:1-13; 1Petelo 2:22.
(Soane 8:58) Neʼe ui fenei e Sesu kia natou: “ ʼE au tala moʼoni atu kia koutou, ʼi muʼa ʼo te tupu ʼo Apalahamo, neʼe kua au maʼuli au.”
nwtsty tokoni ki te ako Soa 8:58
neʼe kua au maʼuli au: Neʼe loto e te kau Sutea agakovi ke tuki makaʼi ia Sesu ʼi tana ui ʼae neʼe kua sio ia kia Apalahamo, logo pe la neʼe heʼeki “taʼu 50.” (Soa 8:57) Kae neʼe talanoa ia Sesu ki te temi ʼae neʼe kei maʼuli ai ʼi selo, ʼi tona ʼuhiga ʼaselo malohi. ʼI te temi ʼaia neʼe heʼeki tupu ia Apalahamo. ʼE manatu ʼihi ʼe ui ʼi te vaega ko Sesu ʼe ko te ʼAtua. ʼE tupu tanatou manatu feia, he ʼe kia natou ʼe pipiki tahi te kupu Fakakeleka ʼo te vaega ʼaeni (neʼe fakaliliu ʼi te tahi ʼu Tohi-Tapu: “ ʼE au maʼuli”) mo te fakaliliu ʼo Ek 3:14 ʼi te Septante. Pea kia natou ʼe tonu ke tatau te fakaliliu ʼo te ʼu vaega ʼaia ʼe lua. (Vakaʼi te tokoni ki te ako ʼo Soa 4:26) Kae, ʼi te vaega ʼaeni, ʼe fakaʼaogaʼi te kupu eimi ki he gaue neʼe kamata “ ʼi muʼa ʼo te tupu ʼo Apalahamo” pea ʼe kei hoko atu pe. Koia, ʼe matatonu te ui ʼae “neʼe kua au maʼuli au.” Ko te kupuʼi palalau ʼaia ʼe toe maʼu ʼi ʼihi fakaliliu ʼafeā mo ʼihi ʼo totatou temi. Koia, neʼe mole faiga ia e Sesu ke ina fakatatau ia ia mo tana Tamai. ʼE fakamoʼoni ki ai ʼana palalau ia Soa 8:54, 55.