De Bolekadsja — Personenvervoer in West-Afrika
Door Ontwaakt!-correspondent in Nigeria
ER WORDEN in Nigeria heel wat vervoermiddelen gebruikt. Het reizen per voet is echter in veel delen van het land nog de meest betrouwbare, en bij wijlen ook de vlugste en comfortabelste manier om zich te verplaatsen. Daarop volgt de Bolekadsja — een naam uit de Yoroeba-taal voor een zeer populair vervoermiddel, in West-Afrika ook bekend als de Mammy Wagon (lett.: „Mammy”-wagen; waarbij „mammy” een Engelse benaming is voor een negervrouw).
De Bolekadsja of Mammy Wagon is een lichte, open vrachtauto die verbouwd is voor het vervoeren van passagiers. In Lagos, de hoofdstad van Nigeria, in en in de nabijheid van welke stad ik vijfentwintig jaar heb gewoond, geven nog veel personen aan dit vervoermiddel de voorkeur, ondanks het feit dat er ook veel bussen en taxi’s zijn. Waarom? zult u misschien vragen.
De redenen voor de populariteit
Wel, iemand die met een bus mee wil, moet zich naar de bushalte begeven, en dit betekent soms dat men een heel eind moet lopen. Maar dat hoeft u niet als u bereid bent met de Bolekadsja te reizen. Hij stopt op elke plaats langs de weg waar passagiers staan te wachten.
De Bolekadsja is ook niet gebonden aan de een of andere route, zodat hij soms onder het rijden bepaalde stukken afsnijdt, wat vooral tijdens de spitsuren een groot voordeel kan zijn. Arbeiders ontdekken dat zij met dit vervoermiddel vaak sneller op hun fabriek komen dan met de bus, waarvan er ook veel minder zijn. Als iemand dus ergens op tijd moet zijn, is het antwoord vaak: Neem de Bolekadsja.
Nog een voordeel van deze wijze van vervoer is dat men tegen een bepaalde vergoeding zware vrachten mee mag nemen. Dit is in de bus niet toegestaan. Daar de Bolekadsja’s tussen de marktpleinen rijden, vinden Afrikaanse vrouwen de Bolekadsja goed van pas komen om waren naar en van de markt te vervoeren. Door het veelvuldige gebruik dat op deze wijze van de Bolekadsja wordt gemaakt, heeft hij ook de naam Mammy Wagon gekregen.
Beschrijving en vervoersmethode
Hoewel de Bolekadsja weinig aantrekkelijks of luxueus te bieden heeft, is hij, zelfs in een grote stad als Lagos, het populairste vervoermiddel gebleven.
Banken gemaakt van kaal hout vormen de zitplaatsen. Aan beide kanten is een rij zitplaatsen en ook in het midden, zodat de passagiers die in het midden zitten met het gezicht naar de personen gekeerd zijn die langs de kant zitten. Onder de zitplaatsen is ruimte voor bagage.
Het dak is gemaakt van triplex en bedekt met zeildoek. De zijkanten zijn van boven meestentijds open, zodat er voldoende frisse lucht binnenwaait. Aan de achterkant bevindt zich een ingang of deur. In de afgelopen jaren is er een verbeterde versie van de Bolekadsja gebouwd die met de naam Mauler wordt aangeduid.
Elke Bolekadsja heeft een chauffeur en een conducteur of leerjongen, wiens taak het is het achterste gedeelte te bewaken. De conducteur heeft een touwtje dat vast zit aan een bel die zich voor bij de bestuurder bevindt, zodat hij deze kan laten weten of er gestopt of gereden moet worden. Hij heeft ook een kort, dik stuk hout onder zijn beheer dat hij tegen de wielen legt als de wagen stopt om passagiers op te nemen. Dit om te voorkomen dat het voertuig achteruit gaat rijden, daar de remmen soms niet te vertrouwen zijn.
De conducteur zit of staat op de treden al naargelang hoe vol de Bolekadsja is. Hij heeft het druk, want behalve dat hij voor de achterkant de ogen en oren van de chauffeur is, heeft hij ook het toezicht op de passagiers en de zorg voor het innen van het geld. Dit is geen gemakkelijk baantje; soms moet hij vechten om geld los te krijgen van opstandige passagiers. En door deze veelvuldig voorkomende ruzies is de naam Bolekadsja ontstaan, hetgeen eenvoudig betekent: „Kom eens op, als je durft.”
De naam Bolekadsja staat natuurlijk niet op de wagen geschreven. Het is alleen maar een spotnaam die de auto heeft gekregen van degenen die ervaring met dit vervoermiddel hebben. En allen die in de steden langs de westkust van Afrika hebben gewoond of nog wonen, kennen dit vervoermiddel heel goed. Op de zijkant van de Bolekadsja’s en Maulers staan vaak titels of leuzen, zoals „De mens wikt, God beschikt”, „Er is geen telefoon naar de hemel”, „De vreze Gods”, „Geen geld, geen vrienden”, „Eenvoud is een gave”, enzovoort.
Volgens de wet mag een Bolekadsja ongeveer negenendertig passagiers vervoeren, met inbegrip van de bestuurder en de conducteur. Maar zolang er passagiers zijn, zal de bestuurder mensen blijven opnemen tot niemand haast meer kan ademhalen. Vaak worden er tussen de vijfenveertig tot vijftig personen in de auto gestouwd. De maximumsnelheid is in de stad vijfenvijftig kilometer per uur, maar het is niet ongewoon een Bolekadsja tachtig of honderd te zien rijden!
Bolekadsja’s zijn vaak slecht toegerust; ze hebben niet alleen slechte remmen, maar soms is er ook niet voldoende brandstof voor de volledige rit. Als de remmen niet werken of de brandstof tussen twee standplaatsen op raakt, worden er ter plaatse pogingen in het werk gesteld om het euvel te verhelpen, terwijl de passagiers ondertussen moeten wachten. En als iemand besluit uit te stappen om een ander vervoermiddel te zoeken, krijgt hij geen geld terugbetaald — ook een factor die bijdraagt tot de herhaaldelijk voorkomende vechtpartijen.
Een lange periode van persoonlijke ervaring
Gedurende de afgelopen vijfentwintig jaar heb ik veel met de Bolekadsja gereisd. In 1956 moest ik van Lagos-eiland naar een buitenwijk verhuizen, ongeveer zestien kilometer van mijn kantoor vandaan. Toevallig was in die tijd de Bolekadsja het enige vervoermiddel tussen dit kleine dorp en Lagos. De eerste Bolekadsja ging altijd om vijf uur ’s morgens weg. De mensen die langs de weg woonden, zullen wel iedere keer wakker geworden zijn van het geluid van de auto’s en de luide stemmen van de conducteurs.
Gewoonlijk was ik om ongeveer zes uur ’s morgens klaar en dan moest ik een paar minuten lopen naar de standplaats. Ik ging altijd daarheen omdat het gemakkelijker was de juiste prijs vast te stellen van dat beginpunt tot de laatste stopplaats in Lagos. Zij die langs de weg door de Bolekadsja werden opgepikt, waren wat de prijs betreft van het oordeel van de conducteur afhankelijk, en onenigheid hierover leidde vaak tot vechtpartijen. Eén rit met de Bolekadsja zal ik mij in het bijzonder blijven herinneren.
Een tocht naar mijn kantoor
Het was maandagmorgen. Ik werd laat wakker en haastte mij naar de standplaats. Er stond slechts één Bolekadsja. De motor draaide, de chauffeur zat al achter het stuur en het voertuig was, zoals gewoonlijk, vol mensen. Ik zou niet zijn ingestapt als de conducteur, die helemaal achterin zat, niet om nog meer passagiers had geroepen.
Daarom pakte ik met mijn ene hand de houten deur beet, terwijl ik met mijn andere hand mijn aktentas vasthield, en zette mijn voet op de treeplank om naar binnen te wippen en te kijken of er nog plaats was. Op dat moment zette het voertuig zich in beweging. En tegen de tijd dat ik tot de ontdekking was gekomen dat er binnen geen lege plaatsen meer waren, reed de chauffeur al tachtig of honderd kilometer per uur, en dat op een zeer hobbelige weg!
Mijn stropdas wapperde in de lucht en mijn jas, die ik niet had dichtgeknoopt, waaide naar één kant. De conducteur had echter geen oog voor de hachelijke toestand waarin ik mij bevond. Hij vroeg mij te betalen, hoewel hij, dacht ik, toch wel kon zien dat ik als ik de deur zou loslaten, op hetzelfde ogenblik een dodelijke val zou maken! Ik paste echter wel op niets te zeggen wat aanleiding zou kunnen geven tot een gevecht. Ik bad alleen maar dat ik er niet af zou vallen. Na enige kilometers kwamen wij aan een stopplaats en enkele passagiers stapten uit; nu had ik de gelegenheid naar binnen te gaan en mijn reisgeld te betalen.
Een man die net binnen was gekomen en tegenover mij had plaatsgenomen, moest ook betalen. Hij weigerde echter vastberaden en zei dat hij zou betalen als hij zijn plaats van bestemming had bereikt. Ik weet niet waarom hij weigerde, maar waarschijnlijk had hij pas met een Bolekadsja gereden die panne kreeg voordat de man zijn bestemming had bereikt, en had hij, zoals de gewoonte is, niets van zijn geld teruggekregen.
In elk geval drong de conducteur er nu op aan dat hij op staande voet zou betalen. Na het uitwisselen van enkele oncomplimenteuze woorden begonnen zij aan elkaar te trekken terwijl anderen in de wagen partij kozen. Kort daarop werd het voertuig stilgezet en de chauffeur kwam naar achteren. Ook hij eiste dat de man zou betalen of hij zou eruit worden gezet. De chauffeur en de conducteur probeerden hem eruit te trekken en toen ontstond er weer het gewone tafereeltje: een vechtpartij. Wij moesten allemaal wachten totdat het geschil, met behulp van voorbijgangers, was bijgelegd. Het geld werd uiteindelijk betaald en wij gingen weer op weg. Maar ik was die dag een uur te laat op kantoor.
Enige tijd geleden mochten de Bolekadsja’s en Maulers niet meer in Lagos rijden wegens de verkeersopstoppingen op de brug en de drukte ’s morgens vroeg; deze wet werd echter openlijk genegeerd en er is nooit de hand aan gehouden.
Ik ben er zeker van dat u, als u een Westafrikaans land, en in het bijzonder Nigeria, bezoekt, zult ontdekken dat de Bolekadsja’s en Maulers nog steeds rijden. Zolang er zich in dit land arme mensen bevinden en andere vervoermiddelen nog ontoereikend zijn, zal het vervoer per Westafrikaanse Mammy Wagon ongetwijfeld blijven floreren.