Bay Ba Moonyan’?

“Bay ba ngiyal’ u nap’an chepin e galesiya ko Kristiano ni fare moonyan’, ni Beelzebub ara Satan, ni ir fare pilungen e kireb, e immoy nib ban’en ni rib riyul’ ma bagel gelngin ni bod fane riyul’ ma bagel gelngin ‘Got’ u wan’ e girdi’ ni be lich iyan e chiney; ban’en ni sunumiy piyu Jew nge tin som’mon e Kristiano ni baley i dow e ba girdi’, ma baley i dow e ba gamanman ni nge gagiyelnag fan e kireb ni yad be guy u toobrad i yan. Faani taaboch riy me ni nang e Kristiano ni fare yaan e ban’en ni de riyul’ finni sunmiy ni dariy kenggin nib riyul’ ma aram mi yugu ra sagaalgad ngar paged.”​—“Yu goo bogi ban’en ni un lemnag—​mi nog e kefel’ ku Got,” Aram rogon ni yog Ludovic Kennedy.

LUDOVIC KENNEDY ni ba tayol ma ba ta non u television nge redio e weliy ni gaar, bokum miriay e duw ni dariy be’ ko yuraba’ i teliw ni googsur ni i marwaruwan’ feni riyul’ fare moonyan’. Ya, ku riyul’ ni Kristiano yu ngiyal’ maku ma “yib gelngin Satan nge pi kan rok ko lem rorad,” aray rogon ni yog Professor Norman Cohn. (Europe’s Inner Demons) Re n’eney ni ma lemnag e girdi’ e gathi kemus ni piin ni dariy e skul rorad e ma lemnag. Fare n’en ni ma michan’uy ngay ni ma piliyeg fare Moonyan’ ir nge ngal’ ni ba gamanman ni rayog ni ngan gu’ ni nge gagiyegnag e tin nib kireb nge bengbeng ni kireb, e bod ni de sum ko “yuraba’ i girdi’ ni dar nanged e yol, ya rib thil, ya sum ko piin ni ma sap e fayleng ngorad ni ba llowan’ ma ba manigil,” aray rogon ni yog Professor Cohn. Pi “girdi’ ni llowan’ ma yad ba manigil ney”​—e ba maun ngay e piin yad ba skul nge pi tayugang ko teliw—​ni yad e maruwel rorad fare n’en ni un i gay e piin ni machmach ni tapig ni faani yan u gaangin yang u Europe ko duw ni gonapan e 1450 nge mada’ ko 1700, ni faan nog ni tayugang ko teliw nge am e u ra gafgowniged ni rib gel muur lied ngem’ gonapan 50,000 e piin ni yibe gaar e yad e piin ni machmach ni tapig.

Ere dabni gin ngay, ya boor e kar paged e pi n’en ni yad be lemnag ni de puluw, ni bogi ban’en ni un lemnag nga i mich u wan’uy ni de riyul’ u murung’agen fare moonyan’. Ni ku nap’an 1726, me Daniel Defoe e i gosgos ara i minmin ko michan’ ko girdi’ ni fare moonyan’ e ban’en ni ba tatamdag yaan “ni ba’ pon ni ba pon i magal’aw, ma bay e gagey rok, ma rifrifen ay e ba sey, ma ba n’uw pochon, ma blowthen e bod e fok, ban’en ni aram rogon yaan.” Pi lem nem, e gaar, pi lem ni “de puluw bogi n’en ni yugu uni lemnag ni dariy fan” ni yib “rok e girdi’ ni ma mon’ognag murung’agen moonyan’ nge piin ni yad ma sunmiy ban’en u wan’rad,” piin ni “ra banniged e fayleng ni dar naabgad nga murung’agen ba moonyan’ ni yad e ra sunmiyed.”

Aram rogon ni ga be sap ngay fa danga’? Ma ka ga be lemnag ma “fare moonyan’ ba riyul’ ni girdi’ e ra sunmiyed ni bochan e nge mang towey ko denen ni yad be rin’”? Re bugithin nem e yib i m’ug u lan fare ke babyor ni The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, ma boor e girdi’ ni yad ma yog ni yad e Kristiano ni yad ma lemnag ni aram rogon. Piin ni theologian ko Chistendom, e yog Jeffrey Burton Russell, ni kar weliyed i yan ni “dab kuun lemnag fare moonyan’ nge pi kan rok ya bogi n’en ni kakrom ni ke mich u wun’iy ni googsur.”

Machane, boch e girdi’, e fare moonyan’ e rib riyul’ u wan’rad. Yad ma yog ni ra moy boch i gelngin nib gel nga gelngin e girdi’, nib gelngin nib kireb ni ir tapgin e pi kireb ni yugu be buch ni ke garer ni n’umngin nap’an chepin e girdi’. “Pi n’en nib gel e marus nge tatamdag riy ni sum ko bin 20 e chibog,” e yog Russell, ni ke pi’ reb i fan ni “michan’ ngak fare moonyan’, ni tal nib n’uw nap’an, e ba papey ni ke yib i m’ug biyay.” Rogon ni yog Don Lewis, ni be’ nib tayol babyor, boor e girdi’, ni baga’ e skul rorad ko ngiyal’ ney ni yigi yad ma “siminmin” ko michan’ nga bogi n’en ni de riyul’ nge tatamdag ngak pi “be’ royiy ni karmad kakrom ni dariy e skul rorad” e “kuku ra ngatgad nga gelngin e kireb ni ke yan nga reb e gelngin nib pag rogon.”​—Ba’ ko Religious Superstition Through the Ages.

Ere, mang e bin riyul’ ko re n’eney? Fare Moonyan’ kemus ni ban’en ni de riyul’ ni dariy rogon? Fa ir be’ ni ngan fal’eg i lemnag nib elmerin ni mus ko chiney ko bin 21 e chibog?

[Picture on page 4]

Bod rogon ni be dag ni kan yoloy u lan e re gi n’ey ni yoloy Gustave Doré, bogi n’en kakrom ni i mich u wun’iy ni de riyul’ be dag yaan fare Moonyan’ nib ley e girdi’, ma baley e ba gamanman nib tamdag yaan

[Credit Line]

Fare Judecca​—Lucifer/​The Doré Illustrations For Dante’s Divine Comedy/​Dover Publications Inc.