Gelngin e Kireb e Be Maruwel?
“Fayleng e ke gel e maathukthuk laniyan’ riy ni faan gowa bay bogi gelngin ni danang rogon, ni be guy rogon ni nge ning urngin e kanawo’ nrayog ni ngan mil riy.”—Jean-Claude Souléry, journalist.
‘Lem ni ma tay be’ ni dakuriy gelngin ni nge rin’ ban’en e ma pug e lem ni bay ba gelngin ni rib kireb ni be maruwel.’—Josef Barton, historian.
FARE marus ko September 11, 2001, faani cham e terrorist e k’aring e girdi’ ni boor ngar fal’eged i lemnag rogon ban’en nib fel’ rogon. N’en nni yoloy u lan e Financial Times nu England, e yoloy Michael Prowse ni gaar: “Dariy ba gamanman ni ra rin’ fa ke rin’ ban’en ni aram feni rib gel e kireb u rogon.” Ma reb e thin u lan fare New York Times e gaar yagagen rogon ni uni t’arliben fare cham nib tomgin e thingar kun lemnag, “ni kub ga’ fan ni ngan lemnag rogon feni gel gelngin e fanenikan me yog ni ngan tay e binem e cham ni ara rogon. Ba fanenikan ni ke thum nga wuru’ ko rogon e mahl, ni dariy ban’en ni ra taleg, ma dabi fol u ban’en.”
Girdi’ nib thilthil e michan’ rorad e yad be fal’eg i lemnag ko goma nga bay ba gelngin nib kireb ni be maruwel. Ba girdien e siyobay nu Sarajevo ni gu’ feni elmerin e marus ni bochan e fanenikan ko yuraba’ i girdi’ u Bosnia e yog ni gaar: “Tomuren reb e duw ko mahl rok yu Bosnian me mich u wan’ug ni Satan e ir e ngongol rok e pi n’eney ni urngin. Ireray e aliliy ni rib gel.”
Nap’an nni fith ngak reb e taman chep ni Jean Delumeau ko ba mich u wan’e Moonyan’ fa, me fulweg ni gaar: “Ma uw rogon ni rayog ni nga gog nde riyul’ gelngin e kireb u nap’an ni gu be guy e pi n’en be buch ni ka nap’an nni gargelegeg: Fa bin l’agruw e mahl ko fayleng, ma boor ko 40 million e ni gafgownagrad; Auschwitz nge fapi camp ni kan li’ boor e girdi’ riy; cham ni un thang mit yu ulung e girdi’ u Cambodia; nge racha’ ni i map ni boor ko fare cham nge ngongol ni rib kireb ko fare ngongolen e am nu Ceauşescu; nge girdi’ ni yibe gafgownagrad ma yibe li’rad ni ke mang bang ko am u boor yang e nam u fayleng i yan. Oren e pi n’eney ni yima rus ngay e dabi mus. . . . Ere keb tapgin ni nga dogned e pi ngongol nem ni ngongolen ‘moonyan’,’ ni gathi ban’en ni be k’aring ba Moonyan’ ni bay e gagey rok ma ba rifrifen ay i babiy ya be k’aring ba moonyan’ ni yaan fare kan nge gelngin e kireb ni be maruwel u fayleng.”
Bod rogon ni yog Jean Delumeau, boor e girdi’ e kar rarogon i “moonyan’” gad gelngin e pi n’en ni rib kireb ma bagel e marus riy ni be buch e chiney ko girdi’, ni tabab ko tabinaw nge yan nge mada’ nga rogon e nam i yan. Machane mang e n’en fan e re n’eney? Pi ngongol ni ma k’ring e marus e yibe lemnag ni fan gelngin e kireb, fa bay gelngin e lem ku be’ riy ni ma nga yigi buch ban’en nib kireb ku be’ ni be maruwel be k’aring e girdi’ ni ngaur rin’ed bogi ban’en ni rib kireb ma yad be cham ni ke thum nga wuru’ e kireb ni ma tay e girdi’? Ere pi gelngin nem e be gagiyegnag ba fak e pilung ko kireb—Satan ni fare Moonyan’?
[Picture Credit on page 3]
Children: U.S. Coast Guard photo