Satan Yat ni De Riyul’ fa Be’ nib Riyul’?

TABOLNGIN ni sum e kireb e ma lemnag e girdi’ rogon aram ko som’mon. Reb e babyor ni A Dictionary of the Bible, ni yoloy James Hastings, e gaar: “Ka aram ko som’mon ko nangan ko girdi’ me pirieg e girdi’ ni bay ba gelngin ni yad ma cham ni dabiyog ni ngar gagiyegnaged ya ma rin’ e tin nrib kireb ara ba gelngin ni ma kirebnigey.” Ku re babyor nem e ki gaar: “Tin som’mon e girdi’ e ur gayed ko mang e pi n’en ni ma k’aring e re n’enem, kar lemnaged ni fapi gelngin nge tin ni yugu be sum e bochan gelngin be’.”

Rogon ni yog e piin ni yad ma yoloy e chep, e michan’ ngak e pi got ni moonyan’ nge kan ni kireb e yira lek tow’en me yan ko som’mon u chepin yu Mesopotamia. Girdi’ ni kakrom nu Babylon e ba mich u wan’rad ni “binu ar e fayleng ara gin ni yira yan ngay ma dab kun sul biid,” e Nergal e be gagiyegnag, ba kan ni ba machmach nib kireb galngach ni yimnang ni “faanem ni ma mooruf.” Ma ku yad ma tamdag ko kan, yad ma guy rogon ni ngaur fal’eged lanin’rad ni aram e yad ma rin’ u daken e pig. Rogon ko yat rok piyu Egypt, e i Set e got ko kireb, ni ma “m’ug yaan ni ban’en nib mit yaan ni ba achigchig pethngun nib bugbug mab kiy yuwan tel ni bay e tabthung riy ma ba el pachan ni bod yaan ba fok.”​—Larousse Encyclopedia of Mythology.

Yugu aram rogon ni piyu Greek nge yu Roma e bay e got rorad ni fel’ nge kireb, ma dariy e got rorad nib kireb ma ba tolang. Piin llowan’ rorad e ra filed ngorad l’agruw i ban’en nib ga’ fan ni ba togopuluw reb nga reb. Rogon ni yog Empedocles, e gal n’en ney e T’ufeg nge Detaareban’. Rogon rok Plato, e ba’ reb e gali n’ey ni k’aring e tinib kirteb. Bod rogon ni yog Plato, e ba’ reb e gali n’ey ni ma k’aring e tinib fel’ ma reb e ma k’aring e tinib kireb. Bod rogon ni yog Georges Minois u lan e babyor rok ni Le Diable (Fare Moonyan’), “fapi teliw ni classical [Greco-Roman] ni ka nog pagan ngorad e dar nanged e Moonyan’.”

U Iran, Zoroastrianism e ma fil ni got ni th’abi tolang e Ahura Mazda, ara Ormazd, ni sunmiy Angra Mainyu, ara Ahriman, ni dugliy ni nga i rin’ e tin kireb ma aram me mang fare Kan ko Magothgoth, ara ani ma Gothey ban’en.

Ma Judaism, e yugu ni weliy murung’agen Satan ni Tatogopuluw ku Got ni ir e fek e denen i yib. Machane tomuren bokum miriay e duw, ma re n’en nni weliy nem u murung’agen Satan e maathuk boch ban’en ngay ni rogon e lem ko piin ni dar nanged Got. Fare Encyclopaedia Judaica e yog ni: “Baga’ e thil ni ke tay e . . . tin tomuren e chibog ko B.C.E. Nap’an e re ngiyal’ i n’ey ma teliw rok piyu [Jew] . . . e ra feked boor ban’en nib togopuluw ni aram Got nge gelngin e fel’ nge tin riyul’ e togopuluw ba gelngin ngay u tharmiy ngo but’ ni ba gelngin e kireb nge sasalap. Re n’eney e ba dake teliw rok yu Persia e ir tapgin.” Fare Concise Jewish Encyclopedia e tamilangnag ni: “Ayuw ni nge yog nni togopuluw ko m[oonyan’] e rayog ni faan yira fol ko motochiyel mu uni fanay e pa’ e pig ni matanag.”

Machib ko Kristiano ni Kar Paged e Tin Riyul’

Ri bod rogon e Judaism ni fanay e lem ni dariy u Bible ni murung’agen Satan nge pi moonyan’, ku arrogon e piin ni Kristiano ni kar paged e tin riyul’ ma ra yoorniged boch e lem ni dariy ko Bible. Fare Anchor Bible Dictionary e yog ni: “Reb e ban’en ni rib pag rogon ko machib kakrom e fare n’en ni biyuliy Got e girdi’ rok ni aram e pi’ puluwon ngak Satan ni ngan pagrad.” Biney e lem e mon’ognag Irenaeus ko (bin l’agruw e chibog ko C.E.). Miki taaboch riy miki gagiyelnag Origen ko (bin dalip e chibog ko C.E.), ni yog ni “fare moonyan’ e ke yib mat’awun ko girdi’” me lemnag e “yam’ ni tay Kristus . . . ni biyul nni pi’ ngak fare moonyan’.”​—History of Dogma, by Adolf Harnack.

Rogon ni yog fare ke babyor ni The Catholic Encyclopedia, “ni gonapan bbiyu’ e duw [fare lem ni fare biyul e ni pi’ ngak moonyan’] e ba gagiyel u lan chepin machiben got,” ma ke par ni bang ko michan’ rok e galesiya. Boch e Chitamangin e Galesiya, ni ba maun ngay Augustine ko bin (aningeg i yan ko bin lal e chibog ko C.E.), e ku ra feked fare lem ni fare biyul e ni pi’ ngak Satan. Me tomur riy, ko bin 12 e chibog C.E., ma piin ni Catholic ni yad ma machibnag murung’agen Got ni Anselm nge Abelard e karognew ni fare maligach rok Kristus e dan pi’ ngak Satan ya ni pi’ ku Got.

Superstitions ko Tin Lukngun e Duw

Yugu aram rogon, ni oren e muulung ko Galesiya ko Catholic e da rogned ban’en u murung’agen Satan, u lan e duw ni 1215 C.E., fare Fouth Lateran Councils e dag e n’en ni be tamilangnag fare New Catholic Encyclopedia ni “ngan dag e michan’ u fithik’ e ta’fan’.” Canon 1 e gaar: “Fare moonyan’ nge ku boch e kan ni kireb e ni sunmiyrad ni yad ba manigil ni Got e sunmiyrad, ma bochan e ngongol rorad mi yad kireb.” Miki puthuy ngay ni gaar e yoor pa’ rorad i maruweliy ni yad be guy rogon ni ngar waliyed e girdi’ ko kireb. Biney e lem nib nga tomur e suguy laniyan’ e girdi’ u nap’an e Tin Lukngun e Duw. I Satan tapgin urngin ban’en ni be m’ug ni yu gub thil, ni bod rogon e m’ar ni dan nang tapgin, nge yam’ nib tomgin, ara dariy fak e woldug. Nap’an e duw ni 1233 C.E., me Pope Gregory IX e pi’ boch e thin nib togopuluw ko piin ni de taareb rogon e michan’ rorad, ni kub muun ngay reb nib togopuluw ko Luciferians, piin ni ka nog yad be ta’ fan fare Moonyan’.

Michan’ ni rayog ni nge gabliyey e Moonyan’ ara pi kan rok e ba papey ni k’aring e marus ko girdi’ ni yoor​—ni aram e marus nib gel ko pig ni kireb. Nap’an e bin 13 nge mada’ ko bini 17 e chibog, ma marus nge tamdag ko sothuw ni yima lemnag ni ke gabliyrad ban’en ma ba’ gelngirad ni yad ma pig e garer u Europe me yan nge taw nga North America nbochan e girdi’ nu Europe. Mus ko piin ni u ra yarmiyed e Protestant ni Martin Luther nge John Calvin e ki m’ag u wan’row ni ngan gaweg e sothuw. U Europe e uni deeriy e piin yibe lemnag ni yad e sothuw ni bochan bogi n’en ni dariy e mich riy fa thin ni yibe thibthibnagrad ni ri dabuy dakenrad muun i courtnagrad ni bochan e togopuluw ko teliw nge am. Baga’ ni uni gafgownagrad nib gel e amith ni untay ngak e girdi nib manigil ni yibe gelfen ngorad ni nga rogned ni yad ba “kireb.”

Piin nni pirieg nib kireb e rorad e gechig rorad e yima li’rad ngar m’ad ni reb e ngan urfegrad ara, piyu England nge yu Scotland, e yima uchiliy l’ugunrad. Ma rogon oren e pi girdi’ nem nni li’rad e fare babyor ni, The World Book Encyclopedia e yog ni: “Nap’an e duw ni 1484 nge mada’ ko duw ni 1782, ma rogon ni yog boch e tayoloy e chep, e fare galesiya ko Kristiano e li’ ngem’ sagonapan 300,000 e ppin ni bochan ngongolen e sothuw.” Faanra Satan e bay u tan e pi n’eney ko ngiyal’ nem nib gel e kireban riy, me ere mini’ e rorad ni talin e maruwel rok e ram​—piin ni kan li’rad fa piin ni girdien e teliw nib pag rogon e togopuluw ni yad ma ta’?

Bin Chiney e Michan’ ara Der Michan’

Fa bin ni 18 e chibog me mon’og e lem nib fel’ rogon, ni fare n’en ni ka nog e Tamilangan’ ngay. Fare babyor ni Encyclopædia Britannica e yog ni: “Fare llowan’ ko girdi’ nge theology ko Tamilanngan’ e nge gel ngay nge chuweg fare moonyan’ u laniyan’ e piin ni Kristiano nge yan i aw ni ban’en ni sum ko yat ni yugu uni lemnag ko nap’an e Tin Lukngun e Duw.” Bochan e re n’en ney me gelnag e galesiya ko Roman Catholic biyay e michan’ ngak Satan ni fare Moonyan’ ko bin Som’mon e Moolung ko Vatican ko (1869-70), mu kuni sul u daken ere n’eney ni gathir kab pagan’uy ngay ko bin L’agruw e Moolung ko Vatican ko duw ni (1962-65).

Rogon ni ke mudugil, e bod ni fare New Catholic Encyclopedia e yog ni riyul’ ni, “fare Galesiya e ke dugliy ni nge mich u wan’uy e pi engel nge kan ni kireb.” Machane, Théo, bake French dictionary ko Catholic, e yog ni riyul’ ni “boor e Kristiano e chiney e be siyeg ni ngar lemnaged ni kireb u fayleng e bay rogon ngak fare moonyan’.” Tin kefini m’ay e duw e pi theologian ko Catholic e ka ra kol ayuwgad nga rogon ni ngar weliyed e re n’enney ya yad bay u thilin e machib ko Catholic nge rogon e lem ko tin chiney e rran. “Machib rok boor e Kristiano,” e yog fare Encyclopædia Britannica, ni “ba dake yad ma ta’ e thin nu Bible ni murung’agen Satan ni yugu ‘yaan ban’en’ ni yima lemnag ma dabkun lemnag nib riyul’​—ya kemus ni yad be guy rogon ni ngar weliyed u fithik’ e fanathin murung’agen e tin nib kireb ni ke garer u palpalthib.” Ma rogon ko Protestants, ni ku re ke babyor nem e yog ni: “Tin chiney e rran e ngongol ko Protestants nib dake yad be siyeg fan ni ba t’uf ni nge mich u wan’uy ni ba’ be’ ni moonyan’.” Machane tin riyul’ e Kristiano susun e thingara lemnaged e n’en ni ke yog e Bible u murung’agen Satan ni kemus ni yugu “yaan ban’en” fa?

N’en ni Be Fil e Bible

Piin llowan’ nge piin ni ma machibnag e tirok Got e dawor ra weliyed rogon ni sum e kireb ni ba fel’ boch ko bini ke yog e Bible. N’en ni ke yog e Bible u murung’agen Satan e baga’ fan ni ngan nang fan rogon ni sum e kireb nge gafgow ni be tay e girdi’, ni ku eri tay ko mang fan ni tin th’abi kireb ni gadad manang ko ngongol ni yargel ni ma k’aring e marus ni ra reb e duw ma ke gel boch i yan.

Boch e girdi’ e ra fith ni gaar: ‘Faanra Got e ir fare Tasunmiy nib fel’ ma ba ta runguyey, me ere uw rogon ni nge sunmiy ba kan nib kireb ni bod Satan?’ Fare Bible e ke ta’ nga but’ fare n’en th’abi ga’ fan ni aram e urngin e maruwel rok Jehovah Got e dariy thibngin ma urngin e tini sunmiy ni ba’ e llowan’ rorad ni pi’ e lem ni puf rogon ngorad. (Deuteronomy 30:19; 32:4; Joshua 24:15; 1 Kings 18:21) Ere fare kan ni mang Satan e ba mudugil, ni ku aram rogon, nni sunmiy ni be’ nib flont me chel nga bang ko kanawoen e tin rriyul’ nge tin nib mat’aw u nap’an ni turguy ni nge yodorom.​—John 8:44; James 1:14, 15.

Boor kanawoen, e togopuluw ni ma ta’ Satan nib taareb rogon ko “fare pilung nu Tyre,” ni faan nni weliy murung’agen ni bod ni “dariy thibngin feni fel’ yaan” ma ‘dariy kirebun e pi kanawo’ rok ko roran nni sunmiy nge ni taw ko ngiyal’ nni pirieg rok e tini de mat’aw.’ (Ezekiel 28:11-19) Satan e de maruwarnag nga feni tolang Jehovah ara rogon ni ir e Tasunmiy. Ya uw rogon ni nge rin’, ni ir reb e tin ke sunmiy Got? Machane, Satan e togopuluw nga rogon kanawoen Jehovah ni be maruwel nge mat’awen. U lan fagi milay’ nu Eden, me yog Satan ni ke t’ar e thin, ni ba’ ban’en ni nge tel Got ko fagal ni som’mon e girdi’ ni ban’en ni bay mat’awrow ngay ma ir e be tor e fel’ rogon rorow nga daken. (Genesis 3:1-5) Me yog rok ni nge k’aring Adam nge Efa ni ngar togopuluwgow nga mat’awen Jehovah ko gagiyeg, me fek i yib e denen ngorow nge yam’ nge piin ni owcherow. (Genesis 3:6-19; Roma 5:12) Arfan ni fare Bible e be dag ni Satan e ir likingin e gafgow ko girdi’.

Ba ngiyal’ u m’on ko fare ran ni tharey e fayleng, miki chag boch e engel ngak Satan ko togopuluw rok. Ra piliyeged yad ngar boded e girdi’ ni bochan ni nge gaman rogon e arar ni yad be tay ni fan ko ngongol ni darngal ni ngar pired e pi ppin ni pi fak e girdi’. (Genesis 6:1-4) Ma nap’an fare ran ni mathrow e fayleng, ma pi engel ney ni dar yul’yul’gad e ra sulod ko birok e kan e giyow machane gathi ka fare “liw rorad ni som’mon” ni bay rok Got u tharmiy. (Jude 6) Ya ni sobutnagrad nga bang ni rib gel e talumor riy ko tirok Got ban’en. (1 Peter 3:19, 20; 2 Peter 2:4) Kar manged e kan nib kireb ara demon, ni dakura pigpiggad u tan e gagiyeg rok Jehovah mi yad par nib mil farad ngak Satan. Yugu aram rogon ni be m’ug ni dabkiyog ni nga kur piliyeged yad ni bod dow e girdi’ bayay, ma pi demon nem e ku rayog ni ngar maruwelgad nga gelngirad nib gel nga ur maruweliyed rogon ni nga i lem e girdi’ nge rogon e yafas rorad, ma dariy e maruwar riy ni boor e ngongol ni togopuluw nge cham ni gad be pirieg e chiney ni yad tapgin.​—Matthew 12:43-45; Luke 8:27-33.

Tomuren e Gagiyeg Rok Satan e ke Chugur

Ba tamilang ni gelngin e kireb e be maruwel e chiney u fayleng. I yoloy apostal John ni gaar: “Fare fayleng ni gaangin e bay u tan gelngin faanem nib kireb.”​—1 John 5:19, New World Translation.

Machane, yiiy nu Bible ni ke lebug, e be dag ni fare Moonyan’ e ke yoornag ma ke gelnag e gafgow rok e fayleng ya bochan nim manang “ni kari ngoch nap’an” ni ke magay ere nge gothey boch ban’en u m’on ni ngan kalbusnag. (Revelation 12:7-12; 20:1-3) Tomuren e gagiyeg rok Satan e ra yib reb e fayleng nib mat’aw mab biech, ni “ra m’ay” e lu’, nge yam’, nge amith riy. Ma aram e, tin nib m’agan’ Got ngay e “bay un rin’ u roy u but’ ni bod rogon u tharmiy.”​—Revelation 21:1-4; Matthew 6:10, New International Version.

[Pictures on page 4]

Girdi nu Babylon e ma mich u wan’rad Nergal (ba palog nga gilay’), Ba got ni ba maangach; Plato (gilay’) ma mich u wan’ l’agruw i “yaal” ni yow ba togopuluw ngorow

[Credit Lines]

Cylinder: Musée du Louvre, Paris; Plato: National Archaeological Museum, Athens, Greece

[Pictures on page 5]

Irenaeus, Origen, nge Augustine e ur filew ko girdi’ ni fare biyul e ni pi’ ngak fare Moonyan’

[Credit Lines]

Origen: Culver Pictures; Augustine: From the book Great Men and Famous Women

[Picture on page 6]

Tatamdag ko piin ni yad e sothuw e k’aring ngan li’ bokum miriay e biyu’ e girdi’

[Credit Line]

From the book Bildersaal deutscher Geschichte