KENGGIN E RE KE BABYOR NEY

Gur, Ra Kirebnag e Girdi’ e Fayleng ni Dabkiyog ni Nge Sul Nga Rogon?

“Be yib boch e mfen ma be thumur boch, ma fayleng e ka be par ni ka rogon.” —SOLOMON NI PILUNG, KO BIN 11 E CHIBOG B.C.E.a

Ba tamilang u wan’ e en ni yoloy e re thin ney kakrom ni susun e nge par e girdi’ u fayleng ni dariy n’umngin nap’an. Riyul’, ni bokum biyu’ e duw ni ke yan, ma boor e mfen ni be yib nge tin ke thumur ma Fayleng e ka be par ni karogon ni bay e yafos riy.

Nap’an e Bin L’agruw e Mahl u Fayleng ma ke thil boor ban’en. U lan 70 e duw nge boch, ma ke mon’og kanawoen e maaf ko yan u bang nga bang, ma ki thil rogon e numon u thilin e girdi’ nge ku boch ban’en. Pi n’ey ni ke buch e ke thilyeg rarogon e par ko girdi’. Boor e girdi’ e ngiyal’ ney ni kar felfelan’gad nga rarogon e par rorad. Ireray ban’en nda ur lemnaged nra buch rorad. Ngiyal’ ney e sogonap’an dalip yay ni ke mun nga urngin e girdi’.

Machane pi n’ey e ke kirebnag e fayleng. Bochan ni be kirebnag e girdi’ e fayleng, ma aram fan ni be thilthil rarogon e yafang nge ku boch ban’en nrayog ni nge ayuweg e yafos. Bin riyul’ riy, e piin llowan’ e yad be yog ni gad bay u ba ngiyal’ ni ka nog e Anthropocene ngay ni ireray e ngiyal’ ni ke yoor ban’en ni yibe rin’ ni be kirebnag e fayleng.

Ke yiiynag e Bible ba ngiyal’ nra ‘kirebnag’ e girdi’ e fayleng. (Revelation 11:18) Bay boch e girdi’ ni yad be lemnag ko gad be par ko ngiyal’ i n’em ni ke yiiynag e Bible murung’agen, fa? Uw rogon gelngin e kireb ni ku yira rin’ ko fayleng? Gur, ku rayog ni ngan fal’eg e re fayleng ney bayay?

GUR, DABKIYOG NI NGE SUL E FAYLENG NGA ROGON?

Gur, dabkiyog ni nge sul e fayleng nga rogon? Boch e girdi’ ni llowan’ e yad be lemnag ni ke mo’maw’ ni ngan nang ko ku rayog ni nge sul e fayleng nga rogon, fa. Bochan e pi n’ey ni be buch ko fayleng, ma be magafan’rad nra thilthil rarogon e yafang ma rayog ni magawonnag e par ko girdi’.

Am lemnag fa yu yang i ice nib gagang’ yang ni bay u West Antarctic. Ke yog boch e girdi’ ni faanra nga i gel e gowel i yan, ma ra munmun ma dabkiyog ni nge sul e yungi ice ney ni be ranran nga rogon. Re n’ey e bochan ni yu yang i ice ney e ma taleg gowelngin e yal’. Ere, chiney ni be gilgith e yungi ice ney ma be achig i yan e nap’an nra yib ramaen e yal’ me yan nib puluw nga fithik’ e day nga ar. Ba gel gowelngin e yal’ ni ma girngiy e day, ere bochan e re n’ey ma aram fan ni be papey ni nge ranran e yungi ice ney. Ma re n’ey e ra munmun ma dabkiyog ni ngan taleg. Maku ra k’aring e day ni nge ga’ i yan me gafgownag bokum milyon e girdi’.

BE GEL E KIREB KO FAYLENG

Boor ban’en ni kan rin’ ya nge yag ni ngan pithig e pi magawon ney ni be buch ko “fayleng” e ngiyal’ ney. Reb e ban’en e aram e kan mon’ognag e par ko girdi’ u reb e kanawo’ ni nge dabi kirebnag e fayleng. Mang e ke buch?

Bin riyul’ riy e ke pag rogon ni yibe fanay e pi n’en ko re fayleng ney, mab sagaal ni be sul nga rogon. Gur, bay ban’en nrayog ni ngan rin’ ko re n’ey? Be’ ni ma fil rogon ni ngan maruwel ko pi n’en ko fayleng nib puluw rogon e yog ni gaar: “Bin riyul’ riy e dad nanged rogon ni ngad ayuweged e fayleng nib fel’ rogon.” Re n’ey e rayog ni ngad taareb rogonnaged nga reb e thin nu Bible ni gaar: “Dariy bagamad ni ir e ga’ ko gin nge sor e yafos rok ngay.”—Jeremiah 10:23, BT.

Thin ko Bible e be pi’ e pagan’ ngodad ni Got ni En ni Sunmiy Gubin Ban’en e dabi pag e girdi’ ni ngar kirebnaged e fayleng. Fare thin ko Psalm 115:16 e be gaar: “Fayleng e ke pi’ [Got] ngak e girdi’.” Arrogon, re fayleng ney e ba tow’ath nib “fel’” ni yib ko Chitamangidad nu tharmiy. (James 1:17) Gur, gad ra lemnag nra pi’ Got reb e tow’ath ngodad nra munmun me kireb? Danga’! Ya gad ra guy e re n’ey u rogon ni kan sunmiy e fayleng.

N’EN NI BAADAG E EN TASUNMIY NI FAN KO FAYLENG

Fare babyor ko Genesis e be weliy rogon ni ke fal’eg Got e fayleng nib fel’ rogon. Som’on ma fayleng e “dawori sum yaan ma day ni ba ga’ ni ba ga’ e lumor ni ke upunguy.” Machane, kan weliy murung’agen e “day” ni ireram e n’en nib t’uf ko yafos ni bay u fayleng. (Genesis 1:2) I yog Got ni gaar: “Nge tamilang.” (Genesis 1:3) Ba tamilang ni ireram e yay nsom’on ni ke taw ramaen e yal’ nga fayleng. Ma aram min weliy rogon ni kan sunmiy e binaw nge day. (Genesis 1:9, 10) Bin migid e “tugul urngin mit e woldug u daken e binaw, ni tin ni ma yib wom’engin ni bod wom’engin e grain nge tin ni ma yib wom’engin ni bay e awoch u fithik’.” (Genesis 1:12) Ma aram me tabab boch ban’en nib t’uf ko yafos ni bod e photosynthesis. Mang fan ni kan yarmiy e pi n’ey nib fel’ rogon?

Isaiah ni profet e weliy murung’agen Got ni “ir e sunumeg e fayleng, ke ngongliy rogon ke par. De ngongliy nge tay ni bangi ted ndariy ban’en riy ma der tugul ban’en riy, yi tay ni ngi i par e girdi’ riy.” (Isaiah 45:18) Ba tamilang ni fan ni ke sunmiy Got e fayleng e nge par e girdi’ riy ni manemus.

Rib gel e kireban’ riy ya ke kirebnag e girdi’ fare tow’ath ni ke pi’ Got ngorad ni aram e fayleng. Machane, dawori thil fan ni ke sunmiy e fayleng. Reb e pumoon kakrom e yog ni gaar: “Got e gathi ba girdi’, ere dabi lifith l’ugun; gathi ir ba girdi’ ni ma thilyeg laniyan’. Tin ni ma micheg ni nge rin’ e ma rin’; ra non ma ke m’ay i ngongliy.” (Numbers 23:19) Bin riyul’ riy e ke chugur ko ngiyal’ ni nge ‘kirebnag Got e piin ni kar kirebnaged e fayleng’ ko bin ni nge pag ni ngar kirebnaged e fayleng.—Revelation 11:18.

FAYLENG E TAFEDAD NI DARIY N’UMNGIN NAP’AN

I yog Jesus Kristus ko fare Welthin rok u Daken e Burey ni gaar: “Nge felan’ e piin nib fel’ lanin’rad, ya rayog ngorad e tin ni ke yog Got nra pi’.” (Matthew 5:5) Ku bang ko re welthin nem e tamilangnag Jesus rogon ni yira sulweg e fayleng nga rogon. Ke yog ngak pi gachalpen rogon ni ngar meybilgad ni gaar: “Ma ga par ni gur e ga be gagiyegnagmad, min rin’ e tin nib m’agan’um ngay u roy u but’ ni bod rogon ni yibe rin’ u tharmiy.” Arrogon, Gil’ilungun Got ara am rok e ra lebguy e n’en nib m’agan’ ngay ni fan ko fayleng.—Matthew 6:10.

I yog Got murung’agen e pi n’en ni ra yibnag Gil’ilungun ni gaar: “Chiney e nggu thilyeg urngin ban’en nge beech!” (Revelation 21:5) Gur, re n’ey e be yip’ fan nra thilyeg Got e fayleng nge tay reb nib beech nga lon? Danga’, ya dariy ban’en nib kireb ko re fayleng ney. N’en nra rin’ Got e ra chuweg e “piin ni kar kirebniged e fayleng!” nib muun e pi am ko girdi’ ngay ni be gagiyeg e ngiyal’ ney. Ma fare ‘tharmiy nge fayleng nib beech’ e ra yan nga lon, ma re n’ey e be yip’ fan ni Gil’ilungun Got e ra gagiyegnag e girdi’ u fayleng.—Revelation 21:1.

Rogon ni nge fal’eg Got e fayleng e aram e nge sulweg gubin ban’en ni ke kirebnag e girdi’ nga rogon. I weliy fare psalmist rogon nra rin’ Got e re n’ey ni gaar: “Ga be dag ni ga be ayuweg e but’ ko n’uw ni ga be pi’; ga be fal’eg rogon be par nib yong’ol.” Bochan nra fel’ rogon e yafang ma ra tow’athnag Got e girdi’, ma aram e ra paradis e fayleng, ma dab kun magawon ko ggan.—Psalm 65:9-13.

Rogon ni yog Mohandas Gandhi ni reb e tayugang’ ko teliw nu India e gaar: “Ba gaman e girdi’ ko ggan ni bay u fayleng, machane bochan fare lem ni chogow ma aram fan ni dabin gaman.” Gil’ilungun Got e ra chuweg e n’en ni be k’aring e pi magawon ney ni aram e ra thilyeg rarogon e lem ko girdi’. Ke yiiynag Isaiah ni profet ni u tan Gil’ilungun Got e ra par e girdi’ “ndariy e kireb” ni yad ra ngongliy ngorad ara ra kirebnaged e fayleng. (Isaiah 11:9) Ngiyal’ ney e bokum milyon e girdi’ nib thilthil e yalen rorad maku ba thilthil rarogon e par rorad ni yad be fil rogon ni ngar pared nrogon nib m’agan’ Got ngay. Yibe fil ngorad rogon ni nge t’uf Got nge yug girdi’ rorad nge rogon ni ngaur pininged e magar nge rogon ni ngar ayuweged e pi n’en ni bay u toobrad, nge rogon ni ngar pared nrogon nib m’agan’ Got ngay. Yad be fal’eg rogorad ko par u paradis u fayleng.—Eklesiastes 12:13; Matthew 22:37-39; Kolose 3:15.

Fare thin ni bay ko Genesis e be gaar: “Me par Got nge guy urngin e n’en ni ke ngongliy ma rib fel’ u wan’.” (Genesis 1:31) Bin riyul’ riy e dabi pag Got e re fayleng ney nrib fel’ ni ngan kirebnag. Ke fel’ lanin’dad ni kad nanged nra ayuweg Jehovah Got ni ir e En Tasunmiy e re fayleng ney. Ke micheg ni gaar: “Piin ni yad mmat’aw e bay ra pired u daken e binaw u fithik’ e gapas, me par ni taferad ni dariy n’umngin nap’an.” (Psalm 37:29) Ere ngam athamgil ngam un ngak e “piin nib mat’aw” ngam tafnayed e fayleng.

a Thin nu Bible ko Eklesiastes 1:4, BT.

Der Ayuweg e Girdi’ e Fayleng nib Fel’ Rogon

Yu thal i nifeng nib liyeg e fayleng. “Boor ban’en ni be buch ni be dag ni be gel i yan e gowel u Fayleng maku be gel e gowel ko day . . . Fan ni be buch e pi n’ey e bochan e pi n’en ni be rin’ e girdi’ ni ka nap’an e duw ni 1950.”—American Meteorological Society, 2012.
But’. “Ke chugur ni nge gaman 50 pasent ko but’ e ke thil ni bochan e pi n’en ni be rin’ e girdi’. Ere, dabkiyog ko woldug nge gamanman ni nge fek e pi n’en nib t’uf u fithik’ e but’, maku dabkiyog ni nge pi’ e tin nib t’uf ko but’, . . . ma mus ko yafang ni ke thil.”—Global Change and the Earth System.
Day. “Sogonap’an 85 pasent ko yungi day ni yibe fita’ riy nib pag rogon e ke lich e nig riy ara yibe gay rogon ni ngki yoor e nig riy bayay.”—BBC, September 2012.
Woldug nge gamanman. “Boor e girdi’ ni llowan’ e yad be lemnag . . . ni bochan e pi n’en ni be rin’ e girdi’ ko Fayleng, ma aram fan ni be lich e yafos riy nib papey.”—Rogon e thin ko fare science.nationalgeographic.com.

Gin ni Bay e Yafos Riy u Fayleng

Mang e biosphere ara “gin ni bay e yafos riy u fayleng”? Rogon ni ke yog fare ulung ni ka nog e NASA ngay e ireram “e gin nrayog ni nge par boch ban’en riy nib fas u Fayleng nge fa thal i nifeng ni bay riy.” Re biosphere ney e rib gilgith ni bod dugren e fak e nimen, mab liyeg e fayleng rodad, machane rayog ni nge ayuweg boch ban’en ni nge par nib fas.

Fare biosphere e aram e gin ni bay e pi n’en ni fas riy, nge pi n’en nib liyegdad ni bod e atmosphere ara fa thal i nifeng, nge but’, nge day. Aram e yungi n’en ni ma fek e pi n’en nib fas boch ban’en riy ni ma ayuwegrad ni ngar pared ni yad ba fas. Bod rogon ni woldug e ma fek ramaen e yal’ ya nge yag ni thilyeg e carbon dioxide, nge ran, nge ku boch ban’en nge ngal’ ni oxygen ara fare nifeng nib beech nge ku boch ban’en nib t’uf ko pi n’en nib fas u fayleng. Ma fek e girdi’ nge gamanman e re nifeng nem nib beech ngemu’ mi yad fulweg e carbon dioxide nga fithik’ e nifeng. Re n’ey e ban’en nra par ma be buch, ma dabi thil. Ere, fare biosphere e rayog ni par e yafos riy ni dariy n’umngin nap’an.

Ere, aram fan ni be yog e Bible ni Got e ir e “ngongliy e fayleng nga gelngin; ni gonop rok e sunumeg e fayleng ngay.” (Jeremiah 10:12, BT) Rogon ni yog be’ nib llowan’ e gaar: “Kan fal’eg e fayleng ni fan ko girdi’.”