Fundamentalism​—Be Mand e Re N’em?

UW e sum e fundamentalism riy? U tomren fa binem e chibog, ma ke thiliyeg e piin ni theologian e pi n’en ni ke michan’rad ngay ni fan ni nge puluw ko pi n’en ni yima gathibthibnag ko Bible nge science, ni bod e evolution. Me ere ke maruwaran’ e girdi’ ko Bible. Pi tayugang ko teliw nu Meriken e dubrad ni ngar paged yalen e teliw kakrom e kar fulweged ni ngar fl’eged ban’en ni yad ma yog e fundamentals of faith ngay.a U tabolngin e bin 20 e chibog, ma kar ngongliyed e pi babyor ni ke weliy morngaagen e pi fundamental nem ko boch e volume ni kenggin e The Fundamentals: A Testimony to the Truth. Fare bugithin ni “fundamentalism” e sum ko re kenggin nem.

Nap’an e tin som’on e duw ko fa bin 20 e chibog, fundamentalism e ke mang ban’en ni yima weliy morngaagen. Ya amu lemnag e 1925, ke fek e girdi’ nib fundamentalist reb e pumoon ni John Scopes fithingan’ ni ir e girdi’ nu Tennessee, U.S.A. ko court ma kan pining Scopes trial ngay. Mang e kireb rok? Ke fil e machib ni evolution ngak e girdi’, ma aram ban’en nib togopuluw ko motochiyel ko am. Ke mich u wan’ boch e girdi’ ko ngiyal’ nem ndabi mon’og e fundamentalism. Nap’an e 1926, yog reb e babyor ko Protestant ni Christian Century fithingan, ni fundamentalism e “dariy kenggin ma googsur” ma “de mudugil ya dariy rogon ni nge mon’og iyan.” Ri aram e oloboch!

Ka nap’an e duw ko 1970, ma baga’ ni yima weliy morngaagen e fundamentalism ko news. Ke yog professor Miroslav Volf, ni ir girdien e Fuller Theological Seminary, nu California, U.S.A., ni gaar: “Gathi ke mus ni ka bay e fundamentalism, machane ku be gel iyan.” Ngiyal’ ney, ma fare bugithin ni “fundamentalism e gathi ke mus ni ba m’ag ko maruwel ko Protestant ya ku ba m’ag nga yugu boch e teliw, ni bod e Katolicism, Islam, Judaism, nge Hinduism.

Wenegan e Ngiyal’ Ney

Mang fan ni ke wer e fundamentalism iyan? Piin ni ma fil morngaagen e fundamentalism e yad ma yog ni ke garer iyan ya aram wenegan e ngiyal’ ni gad be par riy ni de mudugil e gafarig nge teliw rok e girdi’. Kafaram e ke par e girdi’ nib mudugil ko gafarig rorad ya ur leked yalen e binaw rorad. Ngiyal’ ney ma yima togopuluw ko pi gafarig nem. Boor e girdi’ e ma yog ni dariy e Got ma be par e girdi’ ni go’ yad u lan e palpal th’ib ndemtrug e yalen rorad. Boor e piin ni scientist e yad ma fil ni par ko girdi’ e ngiyal’ ney e aram wenegan e evolution, ma gathi wenegan e maruwel rok e Ani Tasunmiy ni ba t’uf e girdi’ rok. Baga’ ni ma pag e girdi’ ni ngan rin’ urngin ban’en. Ke gafgow e fayleng ya ke war e gafarig ko tin nib fel’ u wan’ e girdi’ u gubin yang u fayleng.​—2 Timothy 3:4, 5, 13.

Piin ni fundamentalist e yad baadag e yalen kakrom ma boch i yad e yad ma guy rogon ni nge sul e binaw nge nam rorad nga rogon e gafarig nge machib nib mudugil kafram. Yad ma rin’ urngin ban’en nrayog rorad ni ngar towasariyed e girdi’ ni ngar folgad nga rogon e gafarig nge machib nib “mat’aw.” Rib mich u wan’ e en ni fundamentalist ni ir ba mat’aw ma de mat’aw yugu boch e girdi’. Yog professor James Barr u lan e babyor ni ke yoloy ni Fundamentalism ni fundamentalism e aram e thin ni danir tay fan ma yima togopuluw ngay, ya yima yog ni dariy fan, ma ba laniyan’, ma ma togopuluw ni nge dabi tamilang iyan fan u wan’ e girdi’ ma ba m’ag nga reb e sect.

Dariy be’ ni baadag ni ngan nog ngak ni dariy fan ngak, me laniyan’, me togopuluw ni nge dabi tamilang iyan u wan’ e girdi’ , ara ba m’ag nga reb e sect, ere de taareb rogon u wan’ urngin e girdi’ ko mini’ e fundamentalist nge mini’ e danga’.

Ngan Poy e Piin ni Fundamentalist

Fundamentalism ko teliw e ma guy rogon ni nge ayuweg e machib ara yalen e teliw ni yibe lemnag ni aram tapgin ni nge par nib gel ma ma togopuluw ko pi n’en ni yima lemnag ni aram nifengin e fayleng. Machane de togopuluw e fundamentalist ko urngin ban’en ni bay ko ngiyal’ ney. Boch i yad e yad ma fanay e thin ko ngiyal’ ney ni fan ni ngar mon’ognaged e tafinay rorad. Machane yad ma togopuluw ko secularization rok e girdi’.b

Gathi ke mus ni be athamgil boch e fundamentalist ni ngar ayuweged yalen e machib ara kanawoen e par kafram ni fan ngorad machane ku yad baadag ni ngar m’aged yad ngak yugu boch e girdi’, mar thiliyeged rogon e par rorad ngar leked e pi n’en ni ke mich u wan’ e piin ni fundamentalist. Ere fa en ni fundamentalist ko Katolic e gathi ke mus nra togopuluw ko mli’ bitir u meyal. Ya ra yan i guy e piin ni ma ngongliy e motochiyel ko nam rok me yog ngorad ni ngan motochiyelnag ni dabiyog ni ngan li’ e bitir u meyal. Be weliy e simbung nu Poland ni La Repubblica fithingan, ni ke fl’eg e Galesiya ko Katolic e “‘mahl’ me fanay gelngin ni nge suruy laniyan’ e girdi’” ni fan ni ngan fl’eg e motochiyel ni dabiyog ni ngan li’ e bitir u meyal. Nap’an ni ke maruweliy e pi tayugang ko galesiya nem e re n’ey ma kar ngongolgad ni bod rogon e piin ni fundamentalist. Ku aram rogon e Protestant Christian Coalition u Meriken ni yad be fl’eg e “mahl.”

Rayog ni ngan poy e piin ni fundamentalist ya rib mudugilan’rad ko tirorad e teliw. Ere fa en ni fundamentalist ko Protestant e ra par nib mudugilan’ ni briyul’ e literal interpretation ko thin nu Bible, nib muun ngay e machib ni i sunmeg Got e fayleng u nel e rran ko girdi’. Fa en ni fundamentalist ko Katolic e der maruwar u wan’ ni rayog ni nge oloboch e papa.

Ere ba tamilang ko mang fan ni ma k’aring fare bugithin ni “fundamentalism” e lem u wan’ e girdi’ ni aram e girdi’ ni ma pag rogon e machib ko teliw nge ko mang fan ni bay e magawon u wan’ e girdi’ ko ngiyal’ ni ngar guyed ni be wer e fundamentalism iyan. Sana de taareb lanin’dad e piin ni fundamentalist ma kad gingad nga rogon ni kar suruyed laniyan’ e girdi’ ko politics nge rogon nib gel e ngongol rorad u yu ngiyal’. Dabi siy ni be gin e piin ni fundamentalist u barba’ e teliw ko ngongol rok girdien barba’ e teliw! Machane, boor e girdi’ ni yad be lemnag morngaagen e pi n’en ni be k’aring ni nge wer e fundamentalism iyan​—ni be kireb iyan e gafarig ko girdi’, be war e michan’ iyan, nge rogon ni yibe togopuluw ko tirok Got ban’en e ngiyal’ ney.

Fundamentalism e kari mus ni aram e n’en nra pithig e pi magawon u fayleng fa? Faanra danga’, ma mang ni ka bay?

[Boch e Thin nra Tamilangnag Murung’agen]

[Blurb ko page 5]

Nap’an e duw ni 1926, ke yog e babyor ni ke ngongliy e Protestant ni fundamentalism e “dariy kenggin ma googsur” ma “de mudugil ma dariy rogon ni nge mon’og iyan.”