Fare Thin Rok Got E Ra Par Ni Manemus

“Thin rok e Got rodad e ra par ndariy n’umngin nap’an.”​—ISAIAH 40:8, New World Translation.

1. (a) Mang fan e re thin ney ni “thin rok e Got rodad”? (b) Uw rogon e pi n’en ni ma micheg e girdi’ nge thin ni yog Got?

MA PAGAN’ e girdi’ ko thin ni ma yog e pi pumoon nge ppin nib gilbuguwan. Machane demtrug ko uw fene fel’ e pi n’en ni kan micheg ni fan ko girdi’ ni ba adag ni nge fel’ boch e par rorad, ma pi n’en ni kan micheg e bod e floras ni be kireb raen u nap’an ni ran taarebnag ko thin rok e Got rodad. (Psalm 146:3, 4) Ke pag 2,700 e duw faram ni i thagthagnag Jehovah Got nga laniyan’ Isaiah ni profet ni nge yoloy ni gaar: “Urngin e girdi’ e yad bod e pan; nder ma n’uw nap’rad ko floras u daken e ted. . . . Pan e ma mororoy, ma floras e ma kireb raen, machane thin rok e Got rodad e ra par ndariy n’umngin nap’an.” (Isaiah 40:6, 8) Mang fare “thin” ni ma par ndariy n’umngin nap’an? Aram e thin ni yog Got u morngaagen e tin nib m’agan’ ngay. Ngiyal’ ney ma bay rodad e re “thin” nem u lan e Bible.​—1 Peter 1:24, 25.

2. U rogon e lem nge ngongol ko girdi’ u nap’an ni ke lebuguy Jehovah e thin rok u morngaagen Israel kakrom nge Judah?

² Girdi’ ni ur moyed u nap’an piyu Israel kakrom e kar nanged fene riyul’ e n’en i yoloy Isaiah u morngaagen. U daken e pi profet rok me yiiynag Jehovah ni ran chuweg fa ragag i ganong nu Israel ko som’on me migid fagali ganong nu Judah ni bochan ni dar pared nib yul’yul’ ngak. (Jeremiah 20:4; Amos 5:2, 27) Kar gafgownaged e pi profet rok Jehovah ma boch i yad e kar lied kar m’ad, mar urfeged e babyor ni kan bachiy ni bay e thin rok Got riy, mar ninged e ayuw ko piyu Egypt ni ngar pied e salthaw ni ngan taleg ndabi lebug e pi thin nem, machane de m’ay fan e thin rok Jehovah. (Jeremiah 36:1, 2, 21-24; 37:5-10; Luke 13:34) Maku, n’en ni micheg Got u morngaagen bochi ulung ko piyu Jew ni ran sulwegrad nga rogon e ke lebug.​—Isaiah, guruy ni 35.

3. (a) Mang boch ban’en ni kan micheg ni ke yoloy Isaiah nga but’ ni gad ba adag? (b) Mang fan ni ke mich u wan’um ni ra riyul’ e pi n’en ney?

³ Ki yiiynag Jehovah u daken Isaiah morngaagen e gagiyeg nib mat’aw rok fare Messiah ko girdi’ ma ra pithigrad ko denen nge yam’, ma ra sulweg e fayleng nge paradis biyay. (Isaiah 9:6, 7; 11:1-9; 25:6-8; 35:5-7; 65:17-25) Ra riyul’ e pi n’en ney fa? Dariy e maruwar riy! “Got nder ma ban.” Ke n’igin ni ngan yoloy e thin ko profet nga but’ ni fan ngodad, ma ke n’igin ni nge par.​—Titus 1:2; Roma 15:4.

4. Yugu aram rogon ni dakuriy e tin som’on e babyor ko Bible, machane uw rogon nib riyul’ ni ba “fas” e thin rok Got?

⁴ Machane de n’igin Jehovah ni nge par e tin som’on e babyor ni kan yoloy e thin ko profet riy. Machane “thin” rok ni aram e tin nib m’agan’ ngay e ke par nib fas. Ma be mon’og iyan e n’en ni ke m’agan’ ngay ma nap’an ni be lebug ma be gagiyelnag e lem ko girdi’ nge pi n’en ni ma k’aringrad ni bochan. (Hebrews 4:12) Ma chepin e girdi’ e be dag ni Got e ke n’igin ni ngan ayuweg e thin ko Bible nde m’ay nga bayang ma ke n’igin ni ngan piliyeg e thin riy.

Nap’an ni Kan Guy Rogon ni Ngan Chuweg

5. (a) Mang e rin’ reb e pilung nu Syria ni nge thang urngin e babyor ko Bin ni Hebrew e M’ag ko Bible? (b) Mang fan ni de m’ag rok?

⁵ Ke yoor yay ni ke guy e pi tayugang ko am rogon ni ngar thanged e pi thin ni thagthagnag Got. Nap’an e 68 B.C.E., ma fare Pilung nu Syria ni Antiochus Epiphanes e ke toy ba altar ni fan ku Zeus u lan e tempel ni kan ognag ku Jehovah. Miki kunuy e ‘pi babyor ko fare Motochiyel,’ me urfeg, me yog ni en ni bay e Thin rok Got rok e ran li’ ngem’. Demtrug ko uw urngin e babyor ni ke urfeg u Jerusalem ngu Judea, ma de yog rok ni nge thang e Thin Rok Got. Ya ngiyal’ nem ma ke wer piyu Jew u boor e binaw ma ra reb e synagogue e bay e pi babyor riy ni kan bachiy.​—Mu taarebnag ko Acts 13:14, 15.

6. (a) Mang e kan rin’ ni ngan thang e Thin nib Thothup ko tin som’on e Kristiano? (b) Ma mang wenegan?

⁶ Nap’an e 303 C.E., me yog Diocletian ni pilung ni ran gathey e pi tafen e muulung ko Kristiano min ‘urfeg e Thin Rok Got.’ Kan rin’ e re n’em u lan ragag e duw. Rib gel e togopuluw ni tay Diocletian machane de yog rok ni nge thang mit e Kristiano, maku de pag Got ni nge gathey e pi ga’ u tan pa’ fare pilung urngin e babyor ko Thin Rok ni ke thagthagnag. Machane ke dag e pi tatogopuluw e n’en ni bay u gum’ercha’’rad ko ngongol rorad ya ur dabuyed ni ngan wereg min machibnag e Thin Rok Got. Ur ted ni yad e piin ni ke tay Satan laniyan’rad u fithik’ e lumor ya kar rin’ed e tin ni ke m’agan’ ngay.​—John 8:44; 1 John 3:10-12.

7. (a) Mang e kan rin’ ni ngan taleg ndabki wer e tamilangan’ nu Bible u Ngal u Europe? (b) Mang e kan rin’ ni ngan piliyeg e thin ko Bible min wereg?

⁷ Ka bay boch ban’en ni kan rin’ ni nge dabki garer e tamilangan’ ko Bible. Nap’an ni dakun non nthin ni Latin ma gathi pi tayugang ko am ni gathi yad e Kristiano e kar dabuyed ni ngan piliyeg e thin ko Bible ko yugub mmit e thin ni nge nang e girdi’ fan, ya piin ni ur pininged e Kristiano ngorad e ur togopuluwgad ngay ni​—Gregory VII ni ir e Papa nu Roma (1073-85) ngku reb e Papa ni  Innocent III (1198-1216). Ma fare Roman Catholic Council of Toulouse, France, ni yad e pi tayugang ko galesiya e ur ted chilen u nap’an e duw ni 1229 ni dabiyog ni nge fanay be’ e Bible ni kan piliyeg ko thin ni manang e girdi’, ya yad ba adag ni nge dabi togopuluw e girdi’ ko galesiya. Kan fanay fare Inquisition ni ngan gelnag e re motochiyel nem. Machane 400 e duw nga tomren fare Inquisition, ma piin nib t’uf e Thin Rok Got rorad e kar piliyeged e thin ko Bible ni polo’ mar wereged yu ken ko 20 mmit e thin, nge ku boch e thin ni dialect ma yu yang e Bible e kan piliyeg ko 16 mmit e thin.

8. Nap’an e bin 19 e chibog, ma mang e be buch ko maruwel ni ngan piliyeg e thin ko Bible min wereg u Russia?

⁸ Ma gathi ke mus ni galesiya ni Roman Catholic Church e ur guyed rogon ndabi bieg e girdi’ e Bible. Ya nap’an e bin 19th e chibog ma Pavsky ni ir e a professor u St. Petersburg Academy of Divinity, e ke piliyeg e thin ni Greek ko Gospel ku Matthew ko thin nu Russia. Ma kun piliyeg e thin ko yugu boch e babyor ko Bin ni Greek e M’ag ko Bible ko thin nu Russia, ma Pavsky e ir e editor. Kan wereg e pi babyor nem nge mada’ ko duw ni 1826 ya ke k’aring e pi tayugang ko galesiya ni nge yog fare pilung nu Russia ni nge par fare Russian Bible Society u tan pa’ fare “Holy Synod” ko fare galesiya ni Russian Orthodox Church, ni aram e ke taleg e maruwel ni be rin’. Ma munmun me piliyeg Pavsky e Bin ni Hebrew e M’ag ko Bible ko thin nu Russia. Ma ngiyal’ nem ma Makarios, ni ir e archimandrite ara missionary ko fare galesiya ni Orthodox Church, e ki piliyeg e thin ko fa Bin ni Hebrew e M’ag ko Bible ko thin nu Russia. Kan gechignagrow ko re n’em, ma kan tay e pi babyor ni ur piliyegew e thin riy u lan e naun ko babyor ko galesiya. Ke mudugilan’ e pi tayugang ko galesiya ni ra par e Bible ni ke mus ni bay ko thin ni Slavonic nkakrom, ma ngiyal’ nem ma de nang e girdi’ fan e re thin nem. Ke mus ni ngiyal’ ni dabiyog ni nge taleg e girdi’ ni ngar filed e tamilangan’ ko Bible ma aram ma nap’an e 1856 ma fare “Holy Synod,” e ke tabab ni nge piliyeg e thin ko Bible, mi yad rin’ nrogon nib puluw ko machib ko galesiya. Ere rogon ni kan wereg e Thin Rok Got ma ke gagiyel nib thil e n’en ni be m’ug riy ko pi tayugang ko teliw nge lem rorad ni kan tamilangnag ko thin nge ngongol rorad.​—2 Thessalonika 2:3, 4.

Ngan Ayuweg e Fayleng Ndabi Kireb

9. Uw rogon ni dag boch e piin ni ur piliyeged e thin ko Bible nib t’uf e Thin Rok Got rorad?

⁹ Piin ni kar piliyeged e thin ko Bible ara kar yoloyed nga but’ ni ngan wereg e rib t’uf rorad e Thin Rok Got mar athamgilgad nge mus rogorad riy ni nge yog ko urngin e girdi’ ni ngar nanged fan e Bible. Kan li’ William Tyndale kem’ (nap’an e 1536) ya ke guy rogon ni ngan wereg e Bible nthin ni English. Kan kalbusnag Francisco de Enzinas u nap’an fare Catholic Inquisition (u tomren e 1544) ya ke piliyeg e thin ko Bin ni Greek e M’ag ko Bible nthin ni Spain me fl’eg boch e babyor ni ngan wereg. Robert Morrison e ke piliyeg e thin ko Bible ko thin ni Chinese (nap’an e 1807 nge mada’ ko 1818) me rin’ u fithik’ e riya’.

10. Mang e be dag ni immoy boch e girdi’ ni ur piliyeged e Thin Rok Got ni gathi bochan nib t’uf rorad?

¹⁰ Machane yu ngiyal’ ma gathi t’ufeg ko Thin Rok Got e ke k’aring e girdi’ ni ngar piliyeged e thin riy mar wereged. Mu lemnag aningeg ban’en: (1) I toy yu Samaria e tempel u daken e Burey ni Gerizim ni nge tagenging ko tempel u Jerusalem. Nge mu’ ma kan thiliyeg boch e thin ko Samaritan Pentateuch u Exodus 20:17. Ma kan puthuy reb e motochiyel ngay ni bod ni aram bang ko fare Decalogue, ni be yog ni ngan ubung ba altar ni kan fl’eg ko malang u daken fare Burey ni Gerizim min pi’ e maligach u rom. (2) Fa en ni som’on ni ke piliyeg e thin ko babyor rok Daniel ko fare Greek Septuagint e ke uneg boch e thin ngay. Ke uneg boch e thin ni ke lemnag ni ra weliy ara tamilangnag e n’en ni bay ko re ke babyor nem nthin ni Hebrew. Ma ke chuweg boch e thin ni ke lemnag ni dabi fel’ u wan’ e piin yad ra poy. Nap’an ni ke piliyeg e thin ko profet u morngaagen e ngiyal’ nra m’ug fare Messiah ni bay ko Daniel 9:24-27, me thiliyeg e ngiyal’ ni kan nog miki uneg, me thiliyeg, me transpose boch e thin ni nge puluw e re thin ko profet nem ko pi n’en ni buch ko yu Maccabee. (3) Nap’an e bin aningeg e chibog C.E., ma kan yoloy e babyor nu Latin ma be’ nib passig ko machib ko Trinitas e ke uneg e pi thin ney ni “u tharmiy ma en Chitamangiy, nge fare Thin, nge fare kan ni thothup: ma yad dalip e yad taareb” ni nge n’igin ni ngan lemnag ni pi thin nem e bay ko 1 John 5:7. Boch nga tomren ma kan tay e pi thin nem nga lan ba ke Bible ni Latin. (4) U France ma Louis XIII (1610-43), e ke tay chilen ku Jacques Corbin ni nge piliyeg e thin nu Bible nthin ni French ni aram e ra togopuluw ko Protestant. Ere ke uneg Corbin boch e thin nib muun ngay morngaagen “fare maligach nib thothup ko Misa” u Acts 13:2.

11. (a) Uw rogon ni ke par fare Thin Rok Got ni yugu aram rogon ni de yul’yul’ boch e girdi’ ni ur piliyeged e thin riy? (b) Uw urngin e babyor nkakrom ni ba’ ni ma micheg e thin ko Bible? (Mu guy fare kahol.)

¹¹ De taleg Jehovah e piin ni kar uneged boch e thin ko Thin Rok, machane ku de thiliyeg e n’en ni ke m’agan’ ngay. Ma mang wenegan ni yib riy? Bochan ni kan uneg boch e thin u morngaagen fare Burey ni Gerizim ma gathi kan n’igin ni fare teliw nu Samaria e aram e bin ni be fanay Got ni nge fek iyib e flaab ko girdi’. Danga’ ya kan micheg ni yugu aram rogon ni yog fare teliw nu Samaria ni mmich u wan’rad fare Pentateuch, machane dabiyog ni ngan taga’ nga daken e re teliw nem ya der weliy e thin nriyul’. (John 4:20-24) Ma yugu aram rogon ni kan thiliyeg boch e thin ko fare ke Bible ni Septuagint machane gathi aram me taleg ndaki yib fare Messiah ko ngiyal’ ni ka nog u daken Daniel ni profet. Maku yugu aram rogon ni kan fanay fare Septuagint u nap’an e bin som’on e chibog, machane ke mecham piyu Jew ni ngar rung’aged e thin ko Bible ni thin ni Hebrew u lan e pi synagogue. Ma aram fan ni ke “gel e l’agan’ rok e girdi’” ya ke chugur ko ngiyal’ nra lebug e re thin ko profet nem. (Luke 3:15) Ma fapi thin ni kan uneg ko 1 John 5:7 ni nge micheg e Trinitas nge fare thin ni kan uneg ko Acts 13:2 ni nge micheg e Misa, e de thiliyeg e thin nriyul’. Ma munmun ma kan tamilangnag e pi thin nem ni googsur. Ya bay boor e babyor ko tin som’on e Bible ni kan fl’eg ma aram e rayog ni ngan taarebnag yu ken e Bible ngay ngan guy ko bpuluw fa danga’.

12. (a) Mang boch e thin nib baga’ fan ni ke thiliyeg boch e girdi’ ni ur piliyeged e thin ko Bible? (b) Uw fene ga’ yang e ke taw e pi n’em ngay?

¹² Ma kan guy rogon ni ngan thiliyeg e thin ko Bible ni gathi ke mus ni ngan thiliyeg e thin ko boch e verse. Ya kan thiliyeg e n’en ni be yog u morngaagen e bin riyul’ e Got ni aram e be togopuluw ngak. Pi n’en ni kan thiliyeg nge rogon fene yoor ban’en ni kan thiliyeg e be tamilangnag ni bay ban’en ni kab gel ko gelngin e girdi’ ni be suruy e re n’em​—arrogon, en ni be n’igin e re n’em e en th’abi toogor rok Jehovah ni Satan ni Moonyan’. Kan k’aring e piin ni ma piliyeg e thin ko Bible​—boch i yad e yad ba adag ma boch e kan towasariyrad​—ni ngar chuweged fithingan Got ni Jehovah ko Thin Rok ma immoy ni bokum biyu’ yang u Bible. Ere ka kakrom ma kan piliyeg e Bible ni thin ni Hebrew ko Greek, nge Latin, nge German, nge English, nge Italian, nge Dutch, ngku yugu boch e thin, ma dan tay fare ngochol nib thothup ngay ya ke mus ni yu yang e bay riy. Kun chuweg ko fa Bin ni Greek e M’ag ko Bible.

13. Mang fan ni de yog ni ngan chuweg fithingan Got u laniyan’ e girdi’ ni yugu aram rogon ni kan athamgil nib gel ni ngan thiliyeg e thin ko Bible?

¹³ Machane dan chuweg e re ngochol nem nib fel’ u laniyan’ e girdi’. Kan piliyeg e thin ko Bin ni Hebrew e M’ag ko Bible ko thin ni Spanish, nge Portuguese, nge German, nge English, nge French, nge boch, ma kan yul’yul’ ngay ya bay fithingan Got riy. Ere nap’an e bin 16 e chibog ma bay fithingan Got u lan e Bin ni Greek e M’ag ko Bible ni piliyeg nthin ni Hebrew; ma nap’an e bin 18 e chibog ma bay ko Bible nthin ni German; ma nap’an e bin 19 e chibog ma bay ko Bible ni piliyeg nthin ni Croatia nge English. Yugu aram rogon nra guy e girdi’ rogon ni ngar mithaged fithingan Got, machane yog Got ni nap’an nra taw ko “rran rok Jehovah” ma ‘ra nang e pi nam ni gag Jehovah.’ Dabi aw ni dabi lebug e re n’em ya ke m’agan’ Got ngay.​—2 Peter 3:10; Ezekiel 38:23; Isaiah 11:9; 55:11.

Ke Taw Fare Thin Nga Ga’ngin e Fayleng

14. (a) Nap’an e bin 20 e chibog ma uw urngin mit e thin nu Europe e kan fl’eg e Bible riy, ma mang wenegan? (b) Nap’an ni ke taw nga tungun e duw ni 1914, ma uw urngin mit e thin nu Africa ni kan piliyeg e thin ko Bible riy?

¹⁴ Nap’an ni kan taw ko fa bin 20 e chibog ma kan piliyeg e thin ko Bible ko 94 mit e thin nu Europe. Ere kan tamilangnag ko pi Bible student ko gin’em ni bay boch ban’en nib lingagil ni ra buch ya ke taw ko tomur ko Ngiyal’ ni Fan ko Pi Nam u nap’an e 1914, ma rriyul’ ni ke buch! (Luke 21:24) U m’on ni ke thumur fare duw ni 1914 ma kan piliyeg e Bible ko 157 mit e thin nu Africa ni boch e kan piliyeg urngin e thin ko Bible, maku bay ko thin ni English, nge French, nge Portuguese. Ere kan tay e def ni ngan fil e thin riyul’ ko Bible ni ma pi’ e puf rogoy ko piin nib sobut’an’rad ni yad e girdi’ ko pi ganong nge nam nu rom.

15. Nap’an ni tabab e tin tomren e rran, ma uw rogon e Bible ko rogon e mit i thin ni ma yog e girdi’ ko pi binaw ni America?

¹⁵ Nap’an ni be yan e fayleng ko tin tomren e rran ma ke wer e Bible ko pi binaw nu Americas. Ya piin ni kar chuwgad u Europe e kar feked e Bible rorad ni kan piliyeg e thin riy ko thin rorad. Kan tabab i fil e Bible ko girdi’, ma kan pi’ boch e welthin ma kan wereg e babyor ni ma tamilangnag e thin ko Bible ni fl’eg fare International Bible Student, ni aram fithingan e Pi Mich Rok Jehovah ko ngiyal’ nem. Ku bay yugu boch e ulung ko girdi’ ni ur fl’eged e Bible ko 57 mit e thin ni ngar wereged ko girdien e pi binaw nem u ba’ ni Ngal e Fayleng.

16, 17. (a) Uw rogon e Bible ni ke garer u nap’an e ngiyal’ ni ngan tabab i machibnag e girdi’ u fayleng ni polo’? (b) Uw rogon ni kan micheg ni fare Bible e aram yu ke babyor ni dabi m’ay biid ma ma pug laniyan’ e girdi’?

¹⁶ Nap’an ni ke taw ko ngiyal’ ni ngan machibnag fare thin nib fel’ u m’on nra taw ko ‘tomur,’ ma goo manang piyu Asia nge piin ni ma par ko pi donguch u Pacific e Bible. (Matthew 24:14) Ya kan piliyeg e thin riy ko 232 mit e thin ko girdi’ ko yu gin’ nem. Boch e kan piliyeg urngin e thin ko Bible ma boch e kan piliyeg e thin ko fa Bin ni Greek e M’ag ko Bible; ma yugu boch e ke mus taareb e babyor ko Thin nib Thothup e kan piliyeg e thin riy.

¹⁷ Ere ba tamilang ni gathi ke mus ni Bible e aram ba ke babyor nib kakrom ni ra par ko museum ara tafen e pi n’en nkakrom. U fithik’ urngin e babyor ni ba’ ma aram e babyor ni kan piliyeg e thin riy nth’abi yoor mit e thin ma tin th’abi yoor ni kan wereg. Re n’em e ma micheg ni ke felan’ Got ngay, maku be lebug e thin ni bay riy. Thin riy nge kan ni thothup ni ir e thagthagnag nga laniyan’ e girdi’ e ku be ayuweg e yafas ko girdi’ u lan boor e binaw. (1 Peter 1:24, 25) Machane ka bay boch ban’en nra yib​—arrogon, ku ra yoor boch.

Ka Ga Manang?

◻ Mang “fare thin rok e Got rodad” ni ma par ndariy n’umngin nap’an?

◻ Mang e kan rin’ ni ngan taleg ndabkun poy e Bible, ma mang wenegan ni yib riy?

◻ Uw rogon ni kan ayuweg e Bible nge par nrogon?

◻ Uw rogon ni pi n’en ni yog Got ni nge m’agan’ ngay e ke aw ni aram e thin nib fas?

[Kahol ko page 22]

Rriyul’ ni Gad Manang e Thin ni Bay ko Ken ni Som’on e Bible?

Sogonapan 6,000 e babyor ni kan yoloy nga but’ nthin ni Hebrew e ma micheg e Bin ni Hebrew e M’ag ko Bible. Boch e kan fl’eg u m’on ko ngiyal’ ko Kristiano. Ma ke pag 19 e babyor ko Bin ni Hebrew e M’ag ko Bible ni polo’ ni kan fl’eg u m’on ko ngiyal’ ni kan tabab i printnag e babyor ko masin ni ka nog e movable type ngay. Maku ka nap’an e ngiyal’ nem ma bay yu ken e Bible ni kan piliyeg e thin riy ko 28 mit e thin.

Sogonapan 5,000 e babyor nthin ni Greek e kan pirieg ko Bin ni Greek e M’ag ko Bible. Reb e pi n’em e kan fl’eg u m’on ko duw ni 125 C.E., ni aram ri in e duw nga tomren ni kan yoloy ko yay nsom’on. Ma bay yu yang e babyor ni kab kakrom ko re n’em. 22 ko fa 27 e babyor ni kan thagthagnag ma bay 10 nge mada’ ko 19 e uncial manuscripts nib polo’. Fare babyor ni Revelation e bay dalip e uncial manuscript ni aram e tin th’abi lich ko pi babyor ko Bin ni Greek e M’ag ko Bible. Ma reb e babyor ni manuscript ko urngin e babyor ko Bin ni Greek e M’ag ko Bible e kan fl’eg u nap’an e bin aningeg e chibog C.E.

Dakuriy yugu reb e babyor nib kakrom ni bay boor ban’en nib kakrom ni be micheg nriyul’.