Jerusalem​—“Binaw Rok Fare Pilung Ni Ir E Th’abi Tolang”

“Dab mmicheged ban’en nga . . . Jerusalem, ya binaw rok fare pilung ni ir e th’abi tolang.”​—MATTHEW 5:34, 35.

1, 2. Mang fan ni ke balyangan’ boch e girdi’ u morngaagen Jerusalem?

JERUSALEM​—re ngochol nem e ri ma k’aring laniyan’ e girdi’ ko pi yuraba’ i teliw. Ma riyul’ ni dariy bagadad nrayog ni nge siyeg i lemnag e re binaw nem nib kakrom, ya boor yay ni yibe weliy murung’agen ko news. Machane bay e kireban’ riy ya boor ban’en ni yibe yog ni be dag ni Jerusalem e gathi ba binaw ni bay e gapas riy.

² Ere sana ra balyangan’ boch e girdi’ ni ma poy e Bible ni bochan. Ya kakrom ma kan ngochnag fare ngochol ni Jerusalem min pining Salem ngay, ma fan e re thin nem e “gapas.” (Genesis 14:18; Psalm 76:2; Hebrews 7:1, 2) Ere sana ga ra lemnag ko, ‘Mang fan ndariy e gapas ko re binaw nem ko ngiyal’ ney ya daki puluw ko ngochol rok?’

3. U uw e rayog ni ngad pirieged e thin nib puluw u morngaagen Jerusalem?

³ Ra ngad nanged e fulweg ko re deer nem ma thingarda filed morngaagen Jerusalem nkakrom. Machane sana ra gaar boch e girdi’: ‘Dariy e tayim ni ngad filed u morngaagen e chep nkakrom.’ Machane murung’agen yu Jerusalem nkakrom e bay fan ngodad ni gad gubin. Be tamilangnag e Bible ko mang fan e pi thin ney ni gaar: “Ya urngin ban’en nni yoloy nga lan e babyor nib thothup e ni yoloy ni nge fonownagdad, ni bochan e nge yog e l’agan’ ngodad u fithik’ e gum’an’ nge athamgil laniyan’ ni be pi’ e thin ko babyor nib thothup ngodad.” (Roma 15:4) Thin ko Bible u murung’agen Jerusalem e rayog ni nge fl’eg lanin’dad​—arrogon, ma rayog ni nge l’agan’dad ko gapas, ni gathi ke mus ni goo re binaw nem ya ga’ngin e fayleng.

“Tagil’ Jehovah”

4, 5. Uw rogon nib l’ag David ko tin nib m’agan’ Got ngay ni fan nga Jerusalem?

⁴ Nap’an e bin 11 e chibog B.C.E., ma ke gilbuguwan Jerusalem ya aram e tochuch ko reb e nam nib pagan’ mab gapas. I dugliy Jehovah Got David nge mang pilung ko re nam nem nkakrom​—ni aram piyu Israel. Tochuch ko re am nem e bay u Jerusalem, me ere David nge pi fak e kar pared u “tagil’ e pilung rok Jehovah,” ara “tagil’ Jehovah.”​—1 Kronicles 28:5; 29:23.

⁵ David e be’ ni bay madgun Got u wan’​—me ir e girdi’ nu Israel ko ganong rok Judah​—ma ke gel ngak e piin ni Jebusite ni yad e piin ni ma liyor ko liyos me fek Jerusalem ni binaw rorad. Ngiyal’ nem ma kari mus ni ba burey ni Zion fithingan ni aram e gin ni bay e re binaw nem riy, machane munmun ma kan nog e re ngochol nem ko fare binaw nu Jerusalem. Ma munmun me fek iyib David fare kiwar ko m’ag u thilin Got nge yu Israel nga Jerusalem, ma kan tay u lan e tento. In e duw u m’on riy ma ke non Got ngak Moses ni profet u daken bochi yang i manileng ni bay u lang ko re Kiwar nem nib thothup. (Exodus 25:1, 21, 22; Levitikus 16:2; 1 Kronicles 15:1-3) Fare Ark e be yip’ fan ni ba’ Got, ya Jehovah e ir e bin riyul’ e Pilung nu Israel. Ere rayog ni ngan nog ni i gagiyeg Jehovah Got u Jerusalem.

6. Mang e ke micheg Jehovah u morngaagen David nge Jerusalem?

⁶ I micheg Jehovah ku David ni dabi m’ay e gagiyeg ko tabinaw rok David ni be yip’ fan Zion, ara Jerusalem. Fan e re n’em e be’ ni owchen David e ran pi’ mat’awun ni nge gagiyeg ndariy n’umngin nap’an ni ir e Ani Dugliy Got​—mi ir fare Messiah, ara Kristus.a (Psalm 132:11-14; Luke 1:31-33) Ku be dag e Bible ni en nran dugliy ni nge par u “tagil’ Jehovah” e ra suwey urngin e pi nam, ma gathi ke mus ni yu Jerusalem.​—Psalm 2:6-8; Daniel 7:13, 14.

7. Uw rogon ni ke mon’ognag David e liyor nib machalbog?

⁷ Kan guy rogon ni ngan chuweg David ni Pilung ko liw rok ma de m’ag ya ir e an ni dugliy Got. Ma kan gel ngak e pi nam ni yad e toogor rok, ma kan ga’nag e Binaw ni Kan Micheg ngorad nge yan i mus ko yu gin ni ke dugliy Got faram. I mon’eg David e bin machalbog e liyor. Ma boor e thin ko Psalm ni yoloy David e ma n’uf Jehovah ni ir e bin riyul’ e Pilung u Zion.​—2 Samuel 8:1-15; Psalm 9:1, 11; 24:1, 3, 7-10; 65:1, 2; 68:1, 24, 29; 110:1, 2; 122:1-4.

8, 9. Uw rogon ni ke mon’og e bin riyul’ e liyor u Jerusalem u tan e gagiyeg rok Solomon ni Pilung?

⁸ Nap’an e gagiyeg ku Solomon ni fak David, ma kari mon’og e liyor ku Jehovah. I ga’nag Solomon fare binaw nu Jerusalem iyan nga le’luch nge un fare burey ni Moriah ngay (ni aram e gin ni bay fare Dome of the Rock riy e chiney). Mu daken e re burey ney nib tolang ma kan toy reb e tempel ngay ni rib fel’ ni ngan pining e sorok ku Jehovah riy. Fare ark ko fare m’ag e kan tay u lan e singgil ni ka nog e Gin’en Nth’abi Thothup ko re tempel nem.​—1 Kings 6:1-38.

⁹ Ke par fare nam nu Israel ni yad ba gapas u nap’an ni kar liyorgad ku Jehovah u polo’ i gum’ercharad ma tochuch rorad ko liyor e immoy u Jerusalem. Be weliy e Bible u morngaagen e re n’em ni rib fel’ ni gaar: “Piyu Judah nge piyu Israel e yad pire’, ni bod fene yoor e yan’ u dap’ e l’ay, ma ur abichgad ma yad be garbod u fithik’ e falfalan’. . . . Ma ke garer e gapas u gubin yang ni gin nsuwon [Solomon]. Me par yu Judah nge yu Israel ni ke pagan’rad, ma ra be’ e be par u tan e gek’iy ni ma gararaw ni grapes nge gek’iy ni fig.”​—1 Kings 4:20, 24, 25, New World Translation.

10, 11. Uw rogon ni ma micheg e archaeology e n’en ni yog e Bible u morngaagen yu Jerusalem u nap’an e gagiyeg rok Solomon?

¹⁰ Pi n’en nni pirieg ko archaeology e ma micheg e re n’ey u morngaagen rogon e gagiyeg rok Solomon nib fel’. U lan e babyor ni The Archaeology of the Land of Israel, me weliy Professor Yohanan Aharoni ni gaar: “Ke yoor e chugum nge tin nib fel’ u gubin yang ni yugu be yib ngak e pilung, me fel’ rogon e shiyobay. . . ma aram me mon’og e re nam nem nib pay me fel’ rogorad ko chugum. . . . Rogon ni ke thil e par rorad ke fel’ rogon  . . e be m’ug riy ko chugum rorad nge pi rume’. . . . Ya felngin e rume’ ko ngiyal’ nem e kari fel’ u rogon ni ke mon’og i fl’eg.”

¹¹ Ku aram rogon ni yoloy Jerry M. Landay ni gaar: “U tan e gagiyeg rok Solomon, me mon’og iyan e par ko yu Israel u lan guyey e duw ni kab gel ko rogon ni kan mon’og u lan fa l’agruw miriay e duw u m’on riy. Kug pirieged boch ban’en ko ngiyal’ u nap’an Solomon nge tin ni ka bay ko boch e naun ni baga’, ni be dag ni immoy boch e mach ni baga’ e yoror riy, nge boor e naun ko piin fel’ rogon, ma rib fel’ rogon ni ke mon’og rogon i fl’eg e rume’. Ku kug pirieged boch ban’en riy ni chugum nu yugu boch e binaw, ni aram e mich riy ni ba gel e shiyobay ni un ta’ u thilin boch e nam.”​—The House of David.

Immoy nib Gapas me Yib e Magothgoth

12, 13. Mang fan ndaki m’on e bin riyul’ e liyor u Jerusalem?

¹² Ba puluw ni ngan yibilay e gapas nge par nib fel’ rogon ni fan ko yu Jerusalem, ya aram e binaw ni bay e tempel rok Jehovah riy. I yoloy David ni gaar: “Mu yibilgad ni nge aw e gapas u Jerusalem ni nge lungumed, ‘Manga yigi fel’ rogon e piin ni gab t’uf rorad! Manga yigi aw e gapas u lan e yoror rom, me par e pi tafen e pilung rom ndabi buch ban’en rok e piin ni yad be par riy.’ Be lungug ngak Jerusalem, ‘Nge yib e gapas ngom! Gu be wenignag e gapas ni bochan e pi tafager rog nge piin ni gamad nga bayang.’” (Psalm 122:6-8) Ba taw’ath Solomon ya ir e ke toy fare tempel u lan e re binaw nem nib gapas, machane munmun me leengiy boor e ppin nu bayang. Ma nap’an ni ke pillibthir ma ur pingeged ni nge mon’ognag e liyor ko pi got ngoogsur ko ngiyal’ nem. Re apostasy nem e ke kirebnag e nam ni polo’, ma ke chuw e bin riyul’ e gapas riy.​—1 Kings 11:1-8; 14:21-24.

¹³ Nap’an e tin som’on e duw ko gagiyeg rok Rehoboam ni fak Solomon, ma ragag e ganong e ur togopuluwgad ngak mar sunmiyed fare nam nu Israel nu le’luch. Bochan ni ur liyorgad ko liyos me pag Got ni nge gel yu Assyria ngorad. (1 Kings 12:16-30) Fare nam nu Judah ni l’agruw e ganong u yimuch e immoy u Jerusalem. Machane munmun mu ur digeyed e bin riyul’ e liyor, me pag Got ni nge yib yu Babylon me thang e re nam nem u nap’an e 607 B.C.E. U lan 70 e duw me par piyu Jew ni yad e kalbus u Babylon. Ma aram me runguyrad Got me pag ni ngar sulod nga Jerusalem mar sulweged e bin riyul’ e liyor nga rogon.​—2 Kronicles 36:15-21.

14, 15. Uw rogon ni ke sul Jerusalem nga rogon u tomren ni chuw yu Jew u Babylon, machane mang ban’en ni ke thil?

¹⁴ Tomren 70 e duw ni kan gothey e re binaw nem, ma dabi siy ni ke ing e pan e pi naun. Ke kireb fare yoror nu Jerusalem ma dakuriy e garog nge wulyang riy. Machane ke falfalan’ e pi Jew ni kar sulod ngaram. Kar ubunged fare altar ko gin ni immoy fare tempel riy mar pied e maligach ku Jehovah u gubin e rran.

¹⁵ Ere kan tabab ko maruwel u fithik’ e pasig machane yugu demtrug ni kan sulweg Jerusalem nga rogon ma dabki par ni ir e tochuch ni tagil’ e gagiyeg ku be’ ko ganong rok David. Ya reb e girdi’ ni dugliy e pilung nu Babylon e ke gagiyegnag piyu Jew ma thingara pied e tax ngak e pi tayugang rorad ni girdi’ nu Persia. (Nehemiah 9:34-37) Yugu aram rogon ni immoy yu Jerusalem ni kan “yit’yit’” daken, machane kari mus nre binaw nem e ke fal Jehovah Got nga bayang. (Luke 21:24) Aram tagil’ e bin riyul’ e liyor, maku be yip’ fan mat’awun Got ni nge gagiyegnag e fayleng u daken be’ ni owchen David ni Pilung.

Pi Nam u Charrad ni ma Un ko Liyor Ngoogsur e Ur Togopuluwgad Ngorad

16. Tomren ni kar chuwgad u Babylon ma mang fan ni tal yu Jew ndabkura sulweged Jerusalem nga rogon?

¹⁶ Dabki n’uw nap’an me fl’eg piyu Jew ni kar sulod nga Jerusalem e def u reb e tempel nib biech. Machane piin buguli yoror rorad ni yad ma un ko liyor ngoogsur e ur pied e babyor ngak Artaxerxes ni fare Pilung nu Persia ni yad be gathibthibnag piyu Jew ni be yog ni yad be makathnag ni ngar togopuluwgad ngak. Ere ke taleg Artaxerxes e maruwel ndabkun toy ban’en u Jerusalem. Rayog ni ngam lemnag ni faanra kam par ko ngiyal’ nem ma ra maruwaran’um ko mang e ra buch nga m’on ni fan ko Jerusalem. Ma n’en ni buch e ke tal yu Jew ndakura toyed fare tempel mar sulod ko tirorad ban’en.​—Ezra 4:11-24; Haggai 1:2-6.

17, 18. Mang e rin’ Jehovah ni nge n’igin ngan sulweg Jerusalem nga rogon?

¹⁷ Ma 17 e duw u tomren ni kar sulod ngaram, me pi’ Got e pi profet ni Haggai nge Zekariah ni ngan yal’uweg e lem ko girdi’ rok. Ma aram me sul yu Jew ko maruwel mar toyed fare tempel. Ma Darius e ke mang pilung nu Persia. Ke pi’ e thin ni ngan fol ko n’en ni yog Cyrus ni Pilung ni ngan toy fare tempel u Jerusalem. Me pi’ Darius e babyor ngak e piin ni yad bbugli yoror ko piyu Jew, me ginangrad ni ngar pired ‘nib orel ko tempel’ ma ngar pied e salpiy ni ayuw ngorad ni kan luf ko tax ko pilung ni aram e ran mu’nag i toy fare tempel.​—Ezra 6:1-13.

¹⁸ Ke m’ay i toy fare tempel u nap’an e bin 22 e duw ni sul yu Jew. Aram ban’en ni baga’ fan mab puluw ni ngan madenomnag u fithik’ e falfalan’. Machane boor yang u Jerusalem nge fare yoror e daworn fl’eg. Kan athamgil ni ngan fl’eg lan e binaw u “nap’an Nehemiah ni ir fare governor nge Ezra ni ir fare prist, nge en tayol.” (Nehemiah 12:26, 27, NW.) Ma be m’ug riy ni ngiyal’ ntungun e bin lal e chibog B.C.E., ma ka m’ay i fl’eg Jerusalem me mang ba mach nib gilbuguwan ko ngiyal’ nem.

Ke M’ug Fare Messiah!

19. Uw rogon ni ke tamilangnag fare Messiah ni Jerusalem e ba ga’ fan mab lingagil?

¹⁹ Ngad lemnaged e ngiyal’ nni gargeleg Jesus Kristus riy ni in e chibog u tomren e ngiyal’ nem. Yog e engel rok Jehovah Got ko chitingin Jesus ni ir be’ ni ppin ni dawori nang e pumoon ni gaar: “[Jehovah] ni ir Got e bayi pilungnag ni bod rogon David ni ir e ga’ rok, . . . ma gagiyeg ni nge tay e dariy n’umngin nap’an ma dabi math biid.” (Luke 1:32, 33) In e duw nga tomren ma ke pi’ Jesus fare Welthin nib gilbuguwan u daken fare Burey. Me pi’ e athamgil nga laniyan’ e girdi’ nge fonow u boor ban’en. Susun, ke yog ko piin ni be motoyil ngak ni ngar lebuguyed e n’en ni kar micheged ngak Got ma ngar ayuwgad riy ni dabra micheged boch ban’en ni yugu dariy fan. Gaar Jesus: “Ma ku er rogon ni kam rung’aged ni ka nog ngak e girdi’ kakrom ni lunguy, Dab mu thiliyeg e tin ni ka mog ni bay mu rin’, ya ngam rin’ e tin ni ka mog ngak be’ u p’eowchen [Jehovah] ni bay mu rin’. Machane be lungug ngomed e chiney: dab mmicheged ngak be’ u p’eowchen Got e tin ni ka mogned ngak faanem ni bay mu rin’ed; ma dab mmicheged ban’en nga fithingan e tharmiy, ya tagil’ Got eram; ara fayleng, ya ir e ma gifeg Got e rifrif u ay ngay; ara Jerusalem, ya binaw rok fare pilung ni ir e th’abi tolang.” (Matthew 5:33-35) Baga’ fan ni ngan nang ni ke yog Jesus ni Jerusalem e ba binaw ni baga’ fan​—ma aram rogon u lan in e chibog. Arrogon, aram e “binaw rok fare Pilung ni ir e th’abi tolang,” ni Jehovah Got.

20, 21. Uw rogon ni ke thil e lem ko girdi’ u Jerusalem?

²⁰ Ngiyal’ ni ke chugur nga tungun e yafas rok Jesus u fayleng, me dag ir ngak yu Jerusalem ni ir e Pilung rorad ni kan dugliy. Ma boor e girdi’ e ur tolulgad u fithik’ e falfalan’ ni lungurad: “Ke sorok Got! I Got e nge ayuweg e en ni ir e ke yib ni owchen [Jehovah]! I Got e nge ayuweg e gagiyeg ni bay yib, ni gagiyeg ni i tay David! Ke sorok Got!”​—Mark 11:1-10; John 12:12-15.

²¹ Machane dawori yan reb e wik nga tomren ma ke chel e girdi’ mar togopuluwgad ku Jesus ni bochan e pi tayugang ko teliw u Jerusalem. Ke ginagrad ni fare binaw ni Jerusalem nge fare nam ni polo’ e dabkura pared ni yad e girdi’ rok Got. (Matthew 21:23, 33-45; 22:1-7) Yog Jesus ni gaar: “Jerusalem, Jerusalem! Kam thang e pogofan rok e pi profet, ma kam malangnag e piin ni l’ograd Got ngar feked e thin rok i yib ngom! Nge gaman e in yay ni kug guy rogon ni nggu kunuy urngin e girdi’ rom, ni bod ba alabal ni chugumiy pifak nga tan pon, machane da mpageg nggu rin’! Ere chiney e bay nn’ag e tabinaw rom.” (Matthew 23:37, 38) Nap’an e Palukaf ko 33 C.E., ma pi tatogopluw ku Jesus e kar makathgad ni ngan kol min li’ ngem’ u wuru’ yu Jerusalem. Machane i faseg Jehovah e Ani Dugliy me rirnag ko yafas ndabi m’ay biid ni ir e kan u Zion nu tharmiy, ma gad gubin e rayog ni nge yib angin ngodad ni bochan.​—Acts 2:32-36.

22. Tomren ni yim’ Jesus ma pi n’en ni kan weliy u morngaagen Jerusalem e sor fan ko mang?

²² Ka aram i yib ngaray ma pi thin ni kan yiiynag u morngaagen Zion ara Jerusalem ni dawori lebug e ba puluw ko pi n’en ni kan yarmiy u tharmiy ara ba puluw ko pi gachalpen Jesus ni kan dugliyrad. (Psalm 2:6-8; 110:1-4; Isaiah 2:2-4; 65:17, 18; Zekariah 12:3; 14:12, 16, 17) Pi n’en ni kan yoloy u morngaagen “Jerusalem” fa “Zion” u tomren ni ke yim’ Jesus e be yip’ fan ban’en ma gathi riyul’ nib sor fan ko re binaw nem. (Galatia 4:26; Hebrews 12:22; 1 Peter 2:6; Revelation 3:12; 14:1; 21:2, 10) Ma nap’an e 70 C.E. aram e kari mudugil e mich riy ni Jerusalem e daki par ni ir “fare binaw ko fare Pilung ni ir e th’abi tolang” ya ke lebug e n’en ni yiiynag Daniel nge Jesus Kristus ye yib e pi salthaw nu Roma mar gatheyed e re binaw nem. (Daniel 9:26; Luke 19:41-44) Ma piin ni ur yoloyed e thin ko Bible nge Jesus e dar yiiynaged ni ran sulweg fare binaw nu Jerusalem u fayleng nga rogon mar manged e girdi’ rok Jehovah Got biyay.​—Galatia 4:25; Hebrews 13:14.

Pi N’en ni Be Dag e Gapas Ndabi M’ay Nga M’on

23. Mang fan nsusun ni ga ba adag ni ngam nang morngaagen yu Jerusalem?

²³ Kad filed u morngaagen yu Jerusalem nkakrom, ma kad guyed ni rriyul’ ni ba puluw e ngochol ko re binaw nem​—“Ba’ Rok e [ara, Def ko] Gapas ni L’agruw Raba’”—nap’an e gagiyeg rok Solomon nib Pilung. Machane aram e be dag e n’en nra yib nga m’on ko piin nib t’uf Got rorad mi yad par u fithik’ e gapas nge flaab u paradis u fayleng.​—Luke 23:43.

24. Mang e rayog ni ngad filed ko par ko girdi’ u nap’an e gagiyeg rok Solomon?

²⁴ Fa bin 72 e Psalm e be dag ko uw rarogon e par ko girdi’ u nap’an e gagiyeg rok Solomon ni pilung. Machane re tang nem e be yiiynag u morngaagen e pi flaab nra yib ko girdi’ u tan e gagiyeg rok fare Messiah ni Jesus Kristus u tharmiy. Be weliy e Psalm u morngaagen ni gaar: “Mi i mon’og e tin nib mat’aw u n’umngin nap’an e yafos rok, mi i par e fel’ rogon u n’umngin nap’an ni bay e pul ni be mat ramaen. . . . Piin ni gafgow e yad ra wenig ngak ni nge ayuwegrad ko gafgow ni ke yib ngorad ma ra chuwegrad u fithik’, ma ku er i tay e piin ni gafgow ni dabi siy ni ngan ayuwegrad ma kan pagrad nda ni ayuwegrad. Ma runguy e piin ni meewar ma ba gafgow; ma ayuweg e pogofan rok e piin ni gafgow. Ma chuwegrad u fithik’ urngin mit e gafgow nib gel ni yibe tay ngorad, pogofan rorad e ri ba ga’ fan u wan’. Me par e nam nib sug ko grain; me sug daken yungi ted ko woldug, nge pire’ ni bod e woldug ni bay u Lebanon.”​—Psalm 72:7, 8, 12-14, 16.

25. Mang fan nsusun ni ngad adaged ni ngad filed morngaagen Jerusalem?

²⁵ Pi thin nem e ri ma fl’eg laniyan’ e piin nib t’uf Got rorad u Jerusalem ngu gubin yang u fayleng! Rayog ni ngam un ko piin nra par u fithik’ e gapas u fayleng ni ga’ngin u tan e gagiyeg ko fare Messiah rok Got. Tamilangan’ u morngaagen chepin yu Jerusalem e ra aywegdad ngad nanged e tin nib m’agan’ Got ngay ni fan ko girdi’. Bin migid e thin e ra tamilangnag e pi n’en ni buch ko fa medlip i ragag nge meruk i ragag e duw u tomren ni chuw yu Jew u Babylon. Ma ra fl’eg laniyan’ urngin e piin ni yad ba adag ni ngar liyorgad ku Jehovah Got me felan’rad ngay, ni ir fare Pilung Nth’abi Tolang.

[Boch e Thin nra Tamilangnag Murung’agen]

Ka Ga Manang?

◻ Uw rogon ni ke mang Jerusalem “tagil’ Jehovah”?

◻ Uw rogon ni ke mon’ognag Solomon e bin riyul’ e liyor?

◻ Uw rogon ni gad manang ni daki par Jerusalem ni ir e tochuch ko liyor ku Jehovah?

◻ Mang fan ni gad ba adag ni ngad nanged morngaagen Jerusalem?

[Sasing ko page 6]

Fare binaw ni ka nog Mach rok David ngay e immoy u yimuch, machane ke ga’nag Solomon e re binaw nem nge yan nga le’luch ma ke toy fare tempel

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.