Fanenikan ni Ke Garer Iyan nib Papay
“Girdi’ ni yad ma fanenikay e girdi’ ni dar nanged ko yad mini’.”—JAMES RUSSELL LOWELL, ESSAYIST AND DIPLOMAT.
FANENIKAN e gowa ke liyegdad ko tiney e rran. Pi ngachal ni baaray ni bod e East Timor, Kosovo, Liberia, Littleton, nge yu Sarajevo—maku er rogon e neo—Nazi, skinhead, nge girdi’ ni ma lemnag ni tin wechwech dow e girdi’ eb manigil—e ke magey u lanin’dad nga ki chag nga yaan e mogothgoth ko nifiy, nge low ko yam’ ni boor ni ka fin ni ker, nge yam’ ni boor.
Lem ni yibe lemnag e gabul nge langleth ni nge m’ay e fanenikan, nge cham nge togopuluw, nge ngongol u fithik’ e yargel e ke momaw’ rogon. I Danielle Mitterand, ni ppin rok reb e president nu French, ni ke yim’ e i lemnag nap’an ni kab rugod me gaar: “Girdi’ e uri fineyed ni nga ur pired nib puf rograd u lan e binaw rorad nib fel’ thilrad ma rayog ni nge pagan’rad; ya rayog ni goo ir ni be par rok u fithik boch e girdi’; u ra fineyed ni nga ur pired ni ba fel’ fithik’ i dowrad, u fithik’ e gapas nge ta’ fan u ba fayleng nib gel ma yib gol’ riy.” Ere ma nge ke buch ko pi n’en nib fel’ nem ni uni finey? Ke kireban’ me gaar: “Baley ko raay e duw nga tomuren, meb e togopuluw ngan kirebnag fapi n’en ni u ni finey.”
Re fanenikan ni ke yib e chiney e dabiyog ni ngan fek owchey riy. Ya ke ga’ ni ke garer i yan, ma be yib i m’ug ni be gel e kireb riy i yan. Fare pagan’ ko girdi’ ni dariy e n’en ra buch rorad ni bokum e milyon e girdi’ ni ma lemnag ni bay e ke maathuk ko ngongolen e fanenikan ni dariy rogon, ni ra buch bayay ma ke gel boch ko yan i somm’on. Kura dariy e fanenikan u lan e tabinaw rodad fa nam rodad, ma bay u bayang ni be sonnagdad. Ba dake gadad be guy e mich riy ni gubin e rran ko television (TV) nge news nge pi n’en ni yibe weliy murung’agen u redio. Mu lemnag boch e n’en ke buch.
Fa binem e ragag e duw ni ke yan e kan gu’ ni ra be’ ma goo birok e nam e be lemnag ni ir e ba fel’ ma goo nam rok e be ta’ fan re lem ney e kari gel ni dawori buch biid. Mit ney e lem ni aram e “Nationalism,” e weliy Joseph S. Nye, Jr., ni ir reb e ga’ ko fare Harvard Center for International Affairs, ni gaar, “be gel i yan u fayleng, gathi be war i yan. Gathi ba palpalthib ni tabinaw ya ba palpalthib ni boor ni binaw ni ra reb e binaw makub wup owchen nga reb e binaw. Ni aram, e n’en ra buch, me yoor fan ni nge sum e cham nge togopuluw.”
Ma kub mit e fanenikan e ma sum nib samamith, ni bod e makath nib n’en nib mith ni rayog ni bay u lan reb e nam maku rayog ni bay ko ani buguli yoror. Nap’an ni li’ lal i skinheads ba Sikh ni ke pillibthir u Canada, ma aram e re n’en ney e “tamilangnag e n’en ni be sap boch e girdi’ ngay ni aram e ke sum bayay e cham nbochan e fanenikay u lan ba nam nib ga’ni yima yog ni yad ba manigil ya taareb rogon e girdi’ u wan’rad ya dariy fan raen dow e girdi’ u wan’rad.” U lan yu Chiyamen, ko tin baaram ni ra be’ ma birok e raen e ba fel’, me ere ku ki tababnag boch e girdi’ e cham nge wagey ni fan ko raen dow e girdi’ ki gel nge ni mada’ ko 27 pasent u lan e duw ni 1997. “Reb e n’en ni ke buch ni ke mulan’nag e girdi’,” aray rogon ni yog ba Interior Minister ni Manfred Kanther fithingan.
U ler ni lel’och u Albania e yibi m’ug u reb e riport ni boor ko 6,000 e bitir ni kan tayrad u lan taferad ni bod e kalbus ni dab ranod nga bang nbochan e yibe rusnagrad ni richey me yiprad e girdi’ ni yad ba tathil e tabinaw rorad. Pi bitir ney e bay be’ ko tabinaw rorad ni ke cham ke li’ be’ u reb e tabinaw ma aram e fare tabinaw ni kan li’ bagayad e yad be guy rogon ni ngar thanged mit fa baanem e girdi’ ni ke cham bagayad biney e ngongol e, “ke magawonnag e par rok bokum biyu’ e tabinaw.” U Meriken, ni be yog e Federal Bureau of Investigation (FBI), “tatogopuluw ni fan nga raen dow e girdi’ e ir e be k’aring e cham ni fan ko fanenikay ni boor nga baley ko 7,755 nni reportnag ko FBI u lan e duw ni 1998.” Ma bochi fan fa n’en be k’aring e tin ka bay e cham ni fan ko fanenikay e tatogopuluw ko yuraba’ i teliw, nge yuraba’ i girdi’, nge gini sum be’ riy nge feni marwoth.
Maku e ri tay e, simbung ni gubin e rran ma n’en ma weliy ni somm’on e fanenikan nib sorfan ko girdi’ nu bang, ni ki garer i yan ni rib ga’ nib sor ko piin ni dakuriy taferad yad be malethay (refugees), ni chiney e kar yoorgad ko 21 milyon. Rib kireban’ ni nganog, ni pi cha’ ni baaram ni baga’ ni yad be fanenikan e wasol e baga’ ni piin ni fel’ yangaren, ni pi tayugang ko am ni der yog e maruwel rorad e yad be tulufrad ngar rin’ed e re n’en nem maku boch be gay be’ ni nge yon’ e kireb nga daken. Maku boch e pow ni gathi ri ba gagiyel ko re ngongol nem ni fanenikan e ba muun ngay e pagan’ ni dariy, dariy be’ ni be pagan’um ngak, nge gum’an ni dariy nge ku girdi’ ni bay i n’en mi i rin’ ban’en ni be dake yugu be’ nag ir.
Mang bochi fan ere fanenikan nem ni ke garer i yan? Ma mang e rayog ni ngan rin’ min chuweg e fanenikan? Bin ba yib e article e ra weliy rogon e pi deer ney.
[Picture Credit Line on page 2]
Cover, top: UN PHOTO 186705/J. Issac
[Picture Credit Line on page 3]
Daud/Sipa Press