Bible e Bay e Tin Riyul’ Riy Nrayog ni Ngan Pagan’uy Ngay
Kab kakrom i yib, ma boor e girdi’ ni kar bad u boor e nam ni kar guyed ni Bible e aram e gin rayog ni ngan pirieg e tin riyul’ riy nra pagan’uy ngay. Chiney e bokum milyon e girdi’ ni yad ma fol ko machib ni bay u Bible. Machane bay boch e girdi’ ni yad ma yog ni Bible e dakuriy fan ngodad e ngiyal’ ney, ara de riyul’ e thin riy. Uw rogon u wan’um e re n’ey? Rayog ni ngam pirieg e tin riyul’ u lan e Bible, fa?
FAN NRAYOG NI NGE PAGAN’UM KO BIBLE
Uw rogon ni ngam nang ko rayog ni nge pagan’um ko thin nu Bible fa danga’? Am lemnag rogon nrayog ni ngan susunnag: Faanra bay reb e fager rom ni ke yoor e duw ni yugu ma yog e tin riyul’ ngom, mab mudugil ni ir be’ nrayog ni nge pagan’um ngak. Ere gur, ke yag ni nge yog e Bible e tin riyul’ ni bod rogon fare fager rom ni ma pagan’um ngak? Ngad weliyed boch e kanawo’.
Ba Yul’yul’ e Piin Nra Yoloyed
Piin nra yoloyed e Bible e ri yad ba yul’yul’, ya ba ga’ ni ur yoloyed murung’agen e oloboch rorad nge pi meewar rorad. Bod ni Jonah ni profet e yoloy murung’agen nde fol ko n’en nog ngak ni nge rin’. (Jonah 1:1-3) Bin riyul’ riy e, u tungun e re babyor rok Jonah nem me weliy rogon ni yal’uweg Got ko oloboch ni rin’, machane ir e de weliy rogon ni yal’uweg e lem rok ni bochan e der guy rogon ni ngan n’uf. (Jonah 4:1, 4, 10, 11) Bochan nrib yul’yul’ gubin e piin nra yoloyed e Bible, ma be m’ug riy nrib ga’ fan e tin riyul’ u wan’rad.
Bay e Tin Riyul’ Riy Nra Yib Angin Ngodad
Gubin ngiyal’ ni ma pi’ e Bible e fonow u murung’agen boch ban’en nra yib angin ngodad, fa? Arrogon. Am tay fanam i yan ko n’en ni ke yog e Bible u murung’agen rogon ni ngad pared nib fel’ thildad yugu boch e girdi’ ni be gaar: “Mu rin’ed ngak e girdi’ e tin ni gimed ba adag ni ngar rin’ed ngomed.” (Matthew 7:12) “Lungun be’ nni fulweg nib sumunguy e ma chuweg e damumuw, ma lunguy nni fulweg u fithik’ e thin nib gel e ma k’aring e damumuw.” (Proverbs 15:1) Arrogon, tin riyul’ u lan e Bible e ka bay angin ngodad e ngiyal’ ney ni bod aram ko ngiyal’ nni yoloy riy.
Be Weliy e Tin Riyul’ u Chepin e Girdi’
Boor ban’en ni ke pirieg e piin yad ma gay murung’agen e girdi’ nge boch ban’en ni immoy kakrom ni be micheg nriyul’ ni immoy e girdi’, nge binaw, nge pi n’en ni i buch ni bay murung’agen u Bible. Am lemnag ban’en ni gathi rib gagiyel ni bay murung’agen u Bible. Be yog e Bible nnap’an Nehemiah ma piyu Tyre (ni aram e girdi’ nu Fonicia ni ke yib u Tyre) ni ur pared u Jerusalem e ur “feked e nig nge gubin mit ban’en nga lan fare binaw ni ngar pied ni chuway’.”—Nehemiah 13:16, BT.
Bay ban’en nrayog ni nge micheg nriyul’ e n’en ni be yog e re verse ney, fa? Arrogon. Piin yad ma gay murung’agen e girdi’ nge boch ban’en ni immoy kakrom e kar pirieged boch ban’en u Israel ni yima pi’ nchuway’ ni ke yib u Fonicia. Re n’ey e be micheg ni i pi’ piyu Fonicia boch ban’en nchuway’ nga Israel, maku arrogon piyu Israel ni ur pied boch ban’en nchuway’ nga Fonicia. Maku reb e, kan pirieg boch e yil ko nig nu Mediterranean u Jerusalem. Be lemnag e piin yad ma gay murung’agen e girdi’ nge boch ban’en ni immoy kakrom ni pi nig ney e fek e piin ma fol chuway’ e ngaram ni kar bad u reb e binaw nib palog ni bay u tooben e day. Tomuren ni fal’eg i gay be’ nib moon nib llowan’ murung’agen e re n’ey, me gaar: “Rayog nriyul’ fare thin ko Neh[emiah] 13:16 ni be yog ni i pi’ piyu Tyre e nig nchuway’ u Jerusalem.”
Ba Puluw ko Science
Bible e ba ga’ ni ma weliy murung’agen Got, nge teliw, nge chepin e girdi’. Machane, nap’an nra weliy boch ban’en u murung’agen e science mab puluw. Am lemnag reb ko pi n’ey.
Sogonap’an 3,500 e duw ni ke yan me yog e Bible ni kan “the’ e fayleng ko dariy.” (Job 26:7, BT) Rib thil e re n’ey nga boch e yat ni yima weliy ni be yog ni fayleng e be pes u daken e ran, ara boch ni be yog ni bay e fayleng u daken keru’ ba mit e wel nu arow nrib ga’. Sogonap’an 1,100 e duw nga tomuren nni yoloy fare babyor rok Job, ma ka be lemnag e girdi’ ndabiyog ni nge par e fayleng u lan e lang ndariy ban’en ni be kol, yab mudugil ni bay u daken ban’en. Machane dalip miriay e duw ni ke yan ko duw ni 1687, mfini tay Isaac Newton murung’agen e gravity ara ban’en ni bod e gamig ni ma gagiyegnag rogon e mithmith ni gad ma tay u gubin e rran nga lan ba ke babyor rok ni be tamilangnag ni bay ban’en ni bay gelngin ni be tay e fayleng u gil’ be yag ni nge liyeg e yal’ nib fel’ rogon. Re n’ey ni kan pirieg ni bay rogon ko science e be micheg nib puluw e n’en ni ke yog e Bible sogonap’an 3,000 e duw u m’on ko re ngiyal’ i n’em!
Ba Puluw e Yiiy Riy
Uw feni rib puluw e pi yiiy ni bay u Bible? Am lemnag reb ko pi yiiy nem ni aram fare yiiy rok Isaiah u murung’agen e ngiyal’ nni gothey fare binaw nu Babylon.
Yiiy: Nap’an e bin meruk e chibog B.C.E., ma Isaiah ni ir bagayad e piin ni yoloy e Bible e yog ni yira gel ngak yu Babylon ni aram e gin ni bay e tochuch ko reb e am nib gel lungun riy, ma ra munmun ma dakuriy be’ nra par riy biid. (Isaiah 13:17-20) Ki yog Isaiah ni Cyrus e ir e en nra lebguy e re yiiy ney. Ki yog rogon nra lebguy Cyrus e re yiiy ney ni aram e nge n’igin fare lul’ ni nge “melik’.” Ki yog ni yira digey e yoror ko re mach nem nib mab.—Isaiah 44:27–45:1.
Rogon ni Lebug: Sogonap’an 200 e duw nga tomuren ni yiiynag Isaiah e pi thin ney, me cham e pilung nu Persia ko fare mach nu Babylon. Mini’ fithingan e re pilung ney? Aram Cyrus. Bochan nrib mo’maw’ ni ngan yan nga lan e re mach nem, ma aram me lemnag Cyrus ni nge rin’ ban’en ko fare Lul’ ni Eufrates, ya re lul’ nem e ma yib i yan u lukngun fare mach nu Babylon. Ere fanay Cyrus e pi salthaw rok ni ngar chafeged e ran u lan fare lul’ nge sor nga lan bangi ban’en ni bod e muut. De n’uw nap’an me sop’ling e ran riy me yag ni ngar th’abed e salthaw rok e re lul’ nem nga ranod nga lan fare mach. Re n’ey e ban’en ni yira gin ngay, ya dan ning e garog ko fare mach nib migid ko fare lul’! Ere yag ni nge yan Cyrus nge fapi salthaw rok nga lan fare mach mar gelgad ngay.
Machane ka bay ban’en ko re yiiy ney nde lebug e ngiyal’ nem: Gur, i par fare mach nu Babylon ndakuriy be’ ni be par riy, fa? Boch e chibog nga tomuren ma ka be par e girdi’ u rom. Machane chiney e tin ke magey u Babylon nib chugur nga Baghdad u Iraq e be micheg ni ke lebug gubin ban’en ko re yiiy ney. Arrogon, rayog ni ngan pagan’uy ko Bible ni yugu aram rogon ni be weliy murung’agen boch ban’en ni ka bay nga m’on.