Mubongulu Malongi Madi mu Nzingulu ayi Kisalu Thwadusulu yi Lukutukunu
4-10 NGONDA YINSAMBANU
KYUKA KIDI MU DYAMBU DI NZAMBI | MALAKO 15-16
“Yesu Wudukisa Zimbikudulu”
(Malako 15:3-5) Vayi zimfumu zi zinganga Nzambi zimvubudila mambu mawombo. 4 Pilato wunyuvula dyaka: wisi ko ni dyambu di vutudila? Wulembo yuwa mambu amomo balembo kufundila.’ 5 Vayi Yesu kasa vutula dyaka ni dyambu dimweka ko, buna Pilato wusimina ngolo.
(Malako 15:24) Ayi bawu bambanda va dikunzi, bakaba minledi myandi, ayi banwanina miawu mwingi kuzaba myomi kadika mutu kafweti tambula.
(Malako 15:29, 30) Batu bobo baba vyokila vana, bamfinga, banyikuna mintu ayi bankamba: ‘khamba ti Ngye mutu wulenda tolumuna Nzo Nzambi ayi kuyitungila dyaka mu bilumbu bitatu, 30 Wukivukisa ngye veka, bosi kuluka va dikunzi.’
nwtsty tsudukusu yi matangu mu Malako 15:24, 29
bakaba minledi myandi: Mambu madi mu Yoane 19:23, 24 mambwela sudikisa mambu mankaka mo Matai, Malako ayi Luka bakhambu tubila: Masodi ma basi Loma manwanina minledi myandi mimbata ayi mikhati; masodi makaba minledi myandi mimbata “mu bitini binna, kimweka kwidi kadika disodi”; bawu basa tomba ko kukabana minledi myandi mikhati, diawu banwanina miawu; bo banwanina minledi myandi, yimonisa tsundukulu yi mbikudulu yidi mu Minkunga 22:18. Kiba kifu kwidi mimvondi beni kubonga minledi mi batu bamvonda, byuma byandi byoso ava kumvonda mwingi bwela kunlenza.
banyikuna mintu: Bo mutu kaba vanganga mambu beni amama ayi kubwe tuba dyambu, maba monisanga ti nandi wuba kunlenza, voti kusakinina mutu beni. Mambu batu bo baba vyoka bavanga, masundula mbikudulu yidi mu Minkunga 22:7.
(Malako 15:43) Yosefi mwisi Alimate wuyiza. Wuba mutu baba tubilanga mbote mu lukutukunu lunneni lu basi Yuda. Nandi mvandi wuba vingilanga ndizulu yi Kintinu ki Nzambi, wuyenda mu kibakala kwidi Pilatu mwingi kunlomba nyitu yi Yesu.
(Malako 15:46) Yosefi wusumba nledi wulinu, wubotula mvumbi wu Yesu va dikunzi, wuyizinga va nledi beni, wuyizika mu kizyami kisokolu mu ditadi bosi wununguna ditadi vana mwelu kizyami.
nwtsty tsudukusu yi lutangu mu Malako 15:43
Yosefi: Mambu minsoniki mi zibuku zintubila luzingu lu Yesu basonika diswasana madi, ayi tulenda mona mawu mu mambu mavyakana kadika mutu mu bawu kasonika matedi Yosefi. Matai mfutisi wu ziphaku wutuba ti nandi wu ba ‘dibakala di busina’; Malako wusonika theti kwidi basi Loma wutuba ti nandi wuba ‘mutu baba tubilanga mbote mu lukutukunu lunneni’ wuba vingila Kintinu ki Nzambi; mbuki Luka wutuba ti nandi “wuba dibakala dimbote ayi disonga” wukhambu kala ku khonzo yi batu baba mu lukutukunu mwingi kufundisa Yesu; Yoane to wutuba ti Yosefi wuba ‘nlonguki wu Yesu mu kisweki bila wuba boma bu basi Yuda.’ Matai 27:57-60; Malako 15:43-46; Luka 23:50-53; Yoane 19:38-42.
Bakula Kyuka Kiswama mu Dyambu di Nzambi
(Malako 15:25) Vavyoka bilokulu bitatu va meni mu thangu bambanda va dikunzi.
nwtsty tsudukusu yi lutangu mu Malako 15:25
bilokulu bitatu: Voti 9:00 va meni. Bankaka bantubanga ti vadi diswasana mu mambu Malako kasonika na mambu masonama mu Yoane 19:14-16 vantuba ti vavyoka ‘bilokulu binsambanu’ mu thangu Pilato kayekula Yesu mwingi bamvonda. Kheti masonoko masinsudikisa ko mu bukyedika diswasana beni, vayi vadi mambu tulenda longuka: Binongo bisonama mu Zibuku zintubila luzingu lu Yesu, zidi ngwizani na mambu mamonika mu kilumbu kitsuka ki Yesu va ntoto. Zibuku zinna beni, zimmonisa ti zinganga Nzambi ayi bakulutu ba binganga bakutakana bo bwisi bukya, bosi banata Yesu kwidi mfumu yi Loma Pôncio Pilato. (Matai 27:1, 2; Malako 15:1; Luka 22:66–23:1; Yoane 18:28) Matai, Malako, ayi Luka batuba ti mu thangu Yesu kaba va dikunzi di ziphasi, kitombi kiwala mu ntoto woso tona mu ‘kilokulu kinsambanu . . . ti mu kilokulu ki vwa.’ (Matai 27:45, 46; Malako 15:33, 34; Luka 23:44) Dyambu tufweti zaba matedi thangu Yesu bamvonda diawu didi: ziphasi kamonikina, voti bikoti bambula, bawombo baba tadilanga mambu beni maba mwingi kumvonda. Khumbu zinkaka ziphasi ziba banga beni zingolo ayi mutu wuba fwanga. Vayi zyo zimonikina Yesu ziluta ba zingolo, diawu dibakala dinkaka kanatina dikunzi di ziphasi, bosi kuntwala Yesu wuyiza nata diawu naveka. (Luka 23:26; Yoane 19:17) Boti ziphasi beni ziba thononu mwingi kuvonda, tulenda tuba ti vavyoka thangu ava Yesu bambanda va dikunzi di ziphasi. Mwingi kuluta kindisa mawu, Matai 27:26 ayi Malako 15:15 mantubila ziphasi (kubula) ayi kuvonda va kimweka. Diawu kadika mutu kavanina zithangu zivyakana matedi kuvonda, kheti bawu baba mayindu mavyakana matedi thangu batona kumbula. Bawu bansudikisa kibila mbi Pilato kayitukila bo kazaba ti vasa vyoka ko beni thangu mwingi Yesu kafwa bo bambanda va dikunzi. (Malako 15:44) Minsoniki miwombo mi Kibibila miba kifu ki kukaba kilumbu mu zikhonzo zinna zidi bilokulu bitatu kadika khonzo, dedi bo bavangila va bwilu. Kukabila kilumbu mu phila ayoyi, kunsudikisa kibila mbi bawu khumbu ziwombo batubila thangu yintatu, yinsambanu ayi yivwa, tona kutangila bo mwinya wumbasika va meni mu 6:00 kilokulu. (Matai 20:1-5; Yoane 4:6; Mavanga 2:15; 3:1; 10:3, 9, 30) Mvandi, mu thangu yinani batu basa ba ko thangu yiduka, diawu bawu baba tubilanga thangu mu kusadila kikuma ‘nduka,’ dedi bo bwididi mu Yoane 19:14. (Matai 27:46; Luka 23:44; Yoane 4:6; Mavanga 10:3, 9) Mu bukhufi: Ḿba Malako wutubila va kimweka kubula bikoti ayi kubanda va dikunzi, angi Yoane wutubila to matedi kubanda va dikunzi. Ḿba minsoniki beni mikufisa zithangu zi kilumbu mu bilokulu bitatu, ayi Yoane wusadila kikuma “nduka” bo katubila matedi thangu. Mambu amama malenda sudikisa mbote diswasana didi mu mambu minsoniki mi Kibibila mitubila. Mvandi, bo Yoane kayiza sonika mimvu miwombo kuntwala ayi mambu kasonika madi diswasana na mambu Malako kasonika, mammonisa ti nandi kasa bongila ko mambu kasonika mu buku yi Malako.
(Malako 16:8) Batotuka nswalu mu kizyami ayi batina, baba titumuka mu kibila ki mayangi. Basa kamba ko ni dyambu dimweka kwidi mutu bila boma baba mona.
nwtsty tsudukusu yi lutangu mu Malako 16:8
bila boma baba mona: Dedi bummonisina masonoko makhulu mantubila mambu matsuka ma buku yi Malako, yawu yimmanina mu bikuma bidi mu lutangu lu 8. Vayi bankaka bantubanga ti matangu beni masi ko tsukulu yi buku yi Malako, kibila masa manina ko bumbote. Vayi, mu kutala phila Malako kasonikina, mambu amomo batu bantubanga masi ko nkinza. Mvandi batu ba luzabu bazingila mu sekulu yinna buka Jerônimo ayi Eusebius batuba ti masonoko makyedika ma buku yi Malako mammanina mu bikuma “bila boma baba mona.”
Vayi masonoko ma Kingeleko ayi zi tsekudulu mu zimbembo zinkaka zimbwela tsukulu yinneni ayi yikhufi mu buku yi Malako kuntwala lutangu lu 8. Tsukulu yinneni (yidi 12 di matangu mankaka babwela) dedi bwididi mu Códice Alexandrino, Codex Ephraemi Syri rescriptus, ayi mu Codex Bezae Cantabrigiensis, zyazyoso zisonama mu sekulu yintanu T.K. Mawu mvandi mammonika mu Vulgata Latina, mu Siríaco Curetoniano, ayi mu Pesito Siríaca. Vayi mawu masi ko mu Masonoko mwadi ma sekulu yinna ma Kingeleko, Códice Sinaítico ayi mu Códice Vaticano, voti mu Códice Siríaco Sinaítico yi sekulu yinna voti yintanu, voti mu masonoko ma Copta Saídico ma buku yi Malako ma sekulu yinna. Bobuawu mvandi, masonoko makhulu ma buku yi Malako ma Armênia ayi ma Georgiana, mansukila mu lutangu lu 8.
Masonoko mankaka ma Kingeleko mayiza sonama kuntwala, ayi zitsekudulu mu zimbembo zinkaka, mwidi tsukulu yikhufi (mwidi to mwa mintanda). Códice Regius yi sekulu yi nana T.K. yidi zitsukulu ziwadi, vayi musonama theti tsukulu yikhufi. Yimmonisa kadika mbanusunu ayi mwa dyambu dintuba ti zitsyelo azyozyo zidi mu mwa ndambu bitini binkaka, vayi códice beni yisinkikinina ko mawu.
TSUKULU YIKHUFI
Tsukulu yikhufi yimmonikina kuntwala Malako 16:8 yisi ko mu masonoko masonimina mu lulendu lu Nzambi. Matangu beni mawu amama manlanda:
Vayi mambu moso baba tuma, bakamba mawu kwidi Petelo. Angi, ava mambu amama, naveka Yesu wuveka mu nzil’awu, ku leste ti ku oeste, nsamu wunlongo wu luvukusu lukalumani.
TSUKULU YINNENI
Tsukulu yinneni yimmonikina kuntwala Malako 16:8 yisi ko mu masonoko masonimina mu lulendu lu Nzambi. Matangu beni mawu amama manlanda:
9 Bo Yesu kavulubuka mu kilumbu kitheti kisabala, wutwama monikina theti Malia mwisi Mangadala, nkyeto wowo babotula sambwadi di ziphevi zimbi. 10 Nandi wuyenda kamba nsamu beni kwidi bobo baba landakana Yesu, bobo baba mu kyunda ayi baba dila. 11 Vayi bawu bo bayuwa ti Yesu widi wu moyo ayi monikini Malia, basa kunkikinina ko. 12 Momo bo mavyoka, wumonikina minlonguki myodi mu lunyitu lunkaka bo baba dyengila mu tsi 13 Bavutuka ayi bakamba mambu beni kwidi batu bankaka vayi basa bakikinina ko.14 Bosi, wubwela monikina dyaka kumi mvwala wumweka mu thangu baba va meza. Wuba tubidila mu dyambu di kambu kuawu ku kiminu ayi mu dyambu baba mintima miba banga matadi, bila basa wilukila ko batu bobo bammona ti vulubukidi mu bafwa. 15 Buna wuba kamba: “Yendanu mu nza yimvimba, longanu nsamu wumbote kwidi batu boso. 16 Woso mutu wela kikinina, ayi wela botama, wela vuka. Vayi woso wela khambu kikinina, wela zengolo nkanu. 17 Tala bidimbu byodi byela landakana batu bobo bela kikinina. Mu dizina dyama: bela kuka zipheve zimbi, bela yoluka zimbembo zinzenza; 18 bela simba zinyoka ayi boti banwini kiyimbu, kadi buma kyela bavanga ko. Bela tetikila zimbevo myoko ayi zyela beluka.
19 Yesu bo kamana kuba kamba mambu amomo, wutombuka ku diyilu, wuyenda vwanda va koko ku lubakala ku Nzambi. 20 Bosi minlonguki miyenda, milonga nsamu wumbote mu nza yimvimba. Mfumu wusala yawu va kimweka mu kisalu beni ayi wukindisa malongi mawu mu bikuma byobi biba landakana malongi mawu.
Matangu ma Kibibila
(Malako 15:1-15) Bo bwisi bukya, zimfumu zi zinganga Nzambi, bakulutu ba dibundu, minlogi mi zithumu ayi batu bobo ba lukutukunu lunneni bakutakana mwingi bazaba mbi bi kuvanga, bosi bakanga Yesu, bannata ayi banyekula mu myoko mi Pilato. 2 Pilato wunyuvula: ‘Ngye widi ntinu wu basi Yuda?’ Nandi wumvutudila: ‘Ngye veka wube tuba mawu.’ 3 Vayi zimfumu zi zinganga Nzambi zimvubudila mambu mawombo. 4 Pilato wunyuvula dyaka: wisi ko ni dyambu di vutudila? Wulembo yuwa mambu amomo balembo kufundila.’ 5 Vayi Yesu kasa vutula dyaka ni dyambu dimweka ko, buna Pilato wusimina ngolo. 6 Kifu kiba yawu mu thangu wu nyengo, Pilato wuba totulanga mutu wumweka mu buloku, woso mutu bawu baba lombanga. 7 Vayi mutu wumweka wuba mu buloku, dizina dyandi Balabasi, wukangu va kimweka ayi bakundi bandi bo batotula khindu. Buna khindu beni bavondila mutu. 8 Nkangu batu wuyamikina, wulomba kavanga dedi bobo keta ku bavangila. 9 Pilato wuba yuvula: ‘Lutidi ndilutotudila ntinu wu basi Yuda?’ 10 Bila wuzaba mbote ti zimfumu zi zinganga Nzambi ziyekudila Yesu mu kibila ki nsoki. 11 Vayi zimfumu zi zingana Nzambi, zikamba nkangu wu batu wulomba katotula Balabasi. 12 Pilato wubwe ba yuvula: ‘Vayi mbi lutidi yivangila mutu wowo luntedilanga ntinu wu basi Yuda?’ 13 Baboso babwela yamikina: ‘Mbanda va dikunzi!’ 14 Vayi Pilato wuba yuvula: ‘Kibila mbi? Dyambu mbi dimbi kavengi? Vayi baluta yamikina ngolo: ‘Mbanda va dikunzi!’ 15 Diawu, Pilato wuzola kwangidika nkangu wu batu, diawu kaba totudila Balabasi, bo kamana zubisa Yesu bikoti, wuba yekudila nandi mwingi bambanda va dikunzi.
11-17 NGONDA YINSAMBANU
KYUKA KIDI MU DYAMBU DI NZAMBI | LUKA 1
“Landakana Kifwani ki Malia mu Kukikulula”
(Luka 1:38) Buna Malia wutuba: ‘Minu ndidi kisadi ki Yave. Bika mavangimina kwidi minu boso bwididi mambu maku.’ Buna mbasi yimbika.
ia 149 ¶12
“Minu Ndidi Kisadi ki Yave”
12 Mambu nandi katuba, mammonisa ti wuba kukikululanga ayi kutumamana, madi kifwani kwidi batu boso ba kiminu. Nandi wukamba kwidi Ngabi: ‘Minu ndidi kisadi ki Yave. Bika mavangimina kwidi minu boso bwididi mambu maku.’ (Luka 1:38) Kisadi wuba mutu wuba luta kukikululanga; luzingu lwandi loso luba mu myoko mi mfumu’andi. Yawu yoyi phila Malia kakimwena va ntwala Mfumu’andi, Yave. Nandi wuzaba ti mu myoko mi Yave kalenda bakila lukyebo, bila Yave widi wukwikama kwidi batu bo badi bakwikama mu nandi, ayi nandi wala kunsakumuna na kuvanga mangolo mandi moso mwingi kukyeba mbote kiyeko ki kingolo katambula.—Minkunga 18:25.
(Luka 1:46-55) Buna Malia wukamba: ‘Muel’ama wunzitisa Yave, 47 ayi pheve’ama yilembu mona mayangi mu dyambu di Nzambi mvulusi’ama, 48 bila nandi wusikika thalu’andi kwidi kisadi kyandi kikhambu mfunu. Diawu tona bubu ti mu zimbandu zyoso bela kuthedilanga nkyeto wu mayangi, 49 bila Nzambi yi zingolo zyoso wuphangidi mambu manneni, dizina dyandi didi dinlongo, 50 ayi mamboti mandi mela zingilanga mu mbandu ka mbandu kwidi bobo ba kunkinzikanga. 51 Nandi vengi mambu mangitukulu mu koko kwandi; wusasikisidi batu badi lunyemu mu mintima miawu. 52 Wukuludi batu ba lulendu mu bikundu biawu bi kimfumu ayi wunangikidi batu bobo ba kukikululanga; 53 wuyukutisidi batu badi nzala mu byuma bimboti, ayi wuvutidi bamvwama myoko yi myoko. 54 Wusadisidi kisadi kyandi Isaeli mu thebukulu yi moyo mu mamboti mandi, 55 Banga bwididi tsila yi kavana bakulu bitu kwidi Abalahami ayi kwidi nkunu’andi mu zithangu zyoso.’
ia 150-151 ¶15-16
“Minu Ndidi Kisadi ki Yave”
15 Bosi Malia wuyoluka. Mambu katuba madi masonama bumbote mu Dyambu di Nzambi. (Tanga Luka 1:46-55.) Amama mawu mambu malutidi kula Malia kayoluka madi masonama mu Kibibila, ayi mammonisa bumbote phila mutu mbi nandi kaba. Mammonisa ti nandi wuba vutulanga matondo mu phila kakembisila Yave mu kiyeko kamvana ki kuba ngudi yi Mesiya. Mammonisa kiminu kinneni kaba bo katubila matedi Yave buka mutu wunkululanga batu badi lungundayi ayi bankwa lulendo, vayi wunsadisanga batu bakikululanga ayi biphumbumbulu bintomba kunsadila. Mvandi matusadisa kumona ti luzabu luwombo kaba. Mu kutala mambu bafyongunina, Malia wutubila 20 ma mambu masonama mu Masonoko ma Kiebeleo.
16 Bukyedika, Malia wuba yindulanda bu kuzingila mambu madi mu Kibibila. Ayi nandi wutatamana kukikulula, diawu kasodila kutubila mambu masonama mu Kibibila kubika kwandi mu mayindu mandi veka. Mwana wuba konzuka mu kivumu kyandi mvandi wuyiza monisa khadulu beni, bo katuba: “Malongi amama masi ko mama veka vayi malongi ma mutu wowo wuthuma.” (Yoane 7:16) Diawu nkinza beni kukikuvusa: ‘Yimonisanga ntindu lukinzu alolo ayi nzitusu mu Dyambu di Nzambi? Voti yinluntanga zola mayindu ayi malongi mami?’ Bukyedika Malia wumonisa kifwani kimbote.
Bakula Kyuka Kiswama mu Dyambu di Nzambi
(Luka 1:69) Wututotudidi phoka yi luvukusu mu nkunu wu Davidi kisadi kyandi,
nwtsty tsudukusu yi lutangu mu Luka 1:69
phoka yi luvukusu: Voti “mvukisi wu lulendu.” Mu Kibibila, ziphoka zi bibulu khumbu ziwombo zinsundulanga mangolo ayi lunungu. (1 Samueli 2:1; Minkunga 75:4, 5, 10; 148:14; tala matangu va wanda.) Mvandi minyadi ayi nkunu wu minyadi beni, kuba bamboti voti bambi, ba kuba fwanikisilanga buka ziphoka, ayi lunungu luawu, balufwanikisilanga buka kununguna mu ziphoka. (Deutelonomi 33:17; Danieli 7:24; 8:2-10, 20-24) Diawu mu phila ayiyi, bikuma “phoka yi luvukusu” bintubila Mesiya mutu wowo widi mangolo ma kuvukisa, mvukisi wu lulendu.
(Luka 1:76) Vayi ngyewu, mwana, wela tedulu mbikudi wu Nzambi Yizangama, bila ngyewu wela twamina Yave ku ntwal’andi mu dyambu di kubika nzil’andi,
nwtsty study tsudukusu yi lutangu mu Luka 1:76
ngyewu wela twamina Yave: Yowane Mbotiki ‘wutwamina Yave’ bo kaba mutu wowo wuyiza kubikila Yesu nzila, mutu wowo wuyiza ba mvwala wu Tat’andi ayi wuyizila mu dizina di Tat’andi.—Yoane 5:43; 8:29; tala tsudukusu yi matangu mu lutangu alulu yintubila Yave.
Matangu ma Kibibila
(Luka 1:46-66) Buna Malia wukamba: ‘Muel’ama wunzitisa Yave, 47 ayi pheve’ama yilembu mona mayangi mu dyambu di Nzambi mvulusi’ama, 48 bila nandi wusikika thalu’andi kwidi kisadi kyandi kikhambu mfunu. Diawu tona bubu ti mu zimbandu zyoso bela kuthedilanga nkyeto wu mayangi, 49 bila Nzambi yi zingolo zyoso wuphangidi mambu manneni, dizina dyandi didi dinlongo, 50 ayi mamboti mandi mela zingilanga mu mbandu ka mbandu kwidi bobo ba kunkinzikanga. 51 Nandi vengi mambu mangitukulu mu koko kwandi; wusasikisidi batu badi lunyemu mu mintima miawu. 52 Wukuludi batu ba lulendu mu bikundu biawu bi kimfumu ayi wunangikidi batu bobo ba kukikululanga; 53 wuyukutisidi batu badi nzala mu byuma bimboti, ayi wuvutidi bamvwama myoko yi myoko. 54 Wusadisidi kisadi kyandi Isaeli mu thebukulu yi moyo mu mamboti mandi, 55 Banga bwididi tsila yi kavana bakulu bitu kwidi Abalahami ayi kwidi nkunu’andi mu zithangu zyoso.’ 56 Mu zingonda zitatu Malia kakadila kwidi Elizabeti bosi wuvutuka ku nzo’andi. 57 Kilumbu ki Elizabeti kibuta bo kifwana, wubuta mwana wu bakala. 58 Bakundi bandi ayi bibutu byandi bo bayuwa phila Yave kamonisina mlemvu’andi kwidi nandi, bamona mayangi va kimweka ayi nandi. 59 Mwana bo kadukisa dinana di bilumbu, bayiza mu kibila ki nzengulu yi nyitu yi kibakala, bawu boso bazola kuntedila Zakali banga dizina di Tat’andi. 60 Vayi ngudi’andi wutuba ti: ‘Ndamba, dizina dyandi Yowane.’ 61 Vayi bawu bankamba: “Ni mutu wumweka mu dikanda dyaku kasi ko dizina adyodi.’ 62 Buna bayuvula tata, mu bidimbu, mwingi kuzaba dizina mbi katidi vana mwana. 63 Nandi wudinda kitini ki dibaya, muawu kasonika ti: ‘dizina dyandi Yowane.’ Buna batu boso bayituka. 64 Muna thangu beni munu’andi wuzibuka ayi ludimi lwandi lunanguka, wuyoluka ayi wuzitisa Nzambi. 65 Batu boso bafikama yawu bamona boma, ayi bayolukila mambu beni mu tsi yoso yi myongo mi Yuda. 66 Ayi batu boso bayuwa nsamu beni, balunda wawu mu mintima miawu ayi batuba: ‘A buna mwana beni bwidi kela bela?’ Bila Yave wuba yandi.
18-24 NGONDA YINSAMBANU
KYUKA KIDI MU DYAMBU DI NZAMBI | LUKA 2-3
“Matoko—Mulembu Kindisa Kikundi Kinu na Yave?”
(Luka 2:41, 42) Kadika mvu matata mandi baba kifu ki kwendanga ku Yelusalemi mu Nkungi Pasika. 42 Ayi bo kaba 12 di mimvu, bayenda ku Yelusalemi mu nkungi dedi bo bubela kifu kiawu.
nwtsty tsudukusu yi lutangu mu Luka 2:41
matata mandi baba kifu: Nsiku waba sa kwikanga ko bakyeto mwingi benda mu nkungi wu Pasika. Vayi, Malia wuba kifu ki kukwendanga ayi nnuni’andi Yosefi mu kadika mvu ku Yelusalemi mu nkungi. (Esodu 23:17; 34:23) Kadika mvu bawu baba dyatanga 300 km (190 milhas) mwingi kukwenda ayi kuvutuka na dikanda diawu diba konzuka.
(Luka 2:46, 47) Bo vavyoka bilumbu bitatu, bandenga muna nzo Nzambi, wukala va khatitsika minlongi, wuba yuwa ayi wuba kuba vana byuvu. 47 Baboso baba kuwa basimina beni mu kibila ki dyela dyandi ayi mu dyambu di mimvutu myandi.
nwtsty tsudukusu yi matangu mu Luka2:46, 47
wuba kuba vana byuvu: Dedi bummonisina phila batu baba kunkuwanga baba mwenanga, byuvu Yesu kaba kuvulanga bisa ba ko dedi byuvu mwana kilezi kalenda vanga mwingi kuzaba kwandi to dyambu. (Luka 2:47) Kikuma ki Kingeleko “kuvana . . . byuvu” khumbu zinkaka kilenda tubila matedi ntindu byuvu bansadilanga kwidi bo bamfyongunina mambu mu lufundusu. (Matai 27:11; Malako 14:60, 61; 15:2, 4; Mavanga 5:27) Bankwa binongo bantubanga ti zimfumu zi binganga baba kifu ki kukala ku tempelu bo nkungi wuba vyokanga mwingi kulongisa va varanda yimweka yinneni yiba kuna. Batu baba kwendanga kwe kala mu malu mawu mwingi kuba yuwa ayi kuba vana byuvu.
basimina beni: Kikuma ki Kingeleko “kusimina” bansadila avava, kilenda sundula kutatamana kuba wusimina.
(Luka 2:51, 52) Buna wuyenda yawu ayi wuvutuka ku Nazaleati, ayi wutatamana kuba tumukina. Vayi, ngudi’andi wulunda bumbote mambu moso amomo mu ntim’andi. 52 Ayi Yesu wuyunduka mu ndwenga ayi mu ntela, mayangi beni kaba monisa Nzambi ayi batu.
nwtsty tsudukusu yi lutangu mu Luka 2:51, 52
wutatamana kuba tumukina: Voti “wutatamana kutumamana.” Bo bantubila kikuma ki Kingeleko kutatamana, mammonisa ti bo kavanga minlongi ku tempelu kusimina mu kibila ki ndwenga kaba mu Dyambu di Nzambi, Yesu bo kavutuka ku nzo wuyikulula ayi wutumukina matata mandi. Phila kaba tumamananga, yiluta na bana boso ba kilezi; yiba phila yi kusundula mambu moso masonama mu Nsiku Yave kavana Mose mu ziphila zyoso.—Esodu 20:12; Ngalatia 4:4.
Bakula Kyuka Kiswama mu Dyambu di Nzambi
(Luka 2:14) ‘Nkembo kwidi Nzambi yizangama, ayi ndembama va ntoto kwidi batu bo kanzolanga.’
nwtsty tsudukusu yi matangu mu Luka 2:14
ayi ndembama va ntoto kwidi batu bo kanzolanga: Masonoko mankaka masekudila mawu mu phila ayiyi: “ayi ndembama va ntoto, luzolo kwidi batu,” ayi mambu amomo madi mu zitsekudulu zinkaka zi Kibibila. Vayi phila Tradução do Novo Mundo yisadila biawu, yilutidi fwana bila yidedikini na masonoko makhulu. Mambu amama zimbasi batuba, masa tubila ko luzolo Yave kadi mu batu boso ayi bo badi mavanga ma phila mu phila. Vayi, mawu mantubila to batu bo bala tambula luzolo lwandi mu kibila ki kimininu kiawu kikyedika mu nandi ayi bo badi minlandikini mi Mwan’andi.—Tala tsudukusu yi lutangu yintuba batu bo kanzolanga mu lutangu alulu.
batu bo kanzolanga: “Luzolo” bantubila avava, lwidi luzolo Nzambi kammonisanga bika ti lu batu. Kikuma ki Kingeleko eu·do·kiʹa kilenda sundula mvandi “nlemvo wu Nzambi; mayangi mawombo; kukikinina.” eu·do·keʹo kidi kikuma kidedakana basadila mu Matai 3:17; Malako 1:11; ayi Luka 3:22 (tala tsudukusu yi matangu mu Matai 3:17; Malako 1:11) bo Nzambi kayoluka na Mwan’andi mu thangu kabotama. Mawu mansundula ‘mwingi kukikinina, mwingi kuba mayangi mu, mwingi kutadila mu phila yimbote, kuba nyenze. Mu kutadila phila basadila kiawu, bikuma ‘batu bo kanzolanga’ (an·throʹpois eu·do·kiʹas) kintubila batu bo Yave kankikinina ayi badi luzolo lwandi, ayi kiawu kilenda visulu buka “batu nandi kankikinina; batu bo ba kunyangidikanga.” Diawu mambu zimbasi beni zituba maba tubila luzolo lu Yave, bika ti kwidi batu boso, vayi batu bobo bala kunkwangidika mu kibila ki kiminu kiawu kikyedika ayi mu kuba minlandikini mi Mwan’andi. Kheti kikuma ki Kingeleko eu·do·kiʹa khumbu zinkaka ba kisadilanga mwingi kutubila luzolo lu batu (Loma 10:1; Filipi 1:15), angi banluta sadila kiawu mwingi kutubila luzolo lu Nzambi, mambote, voti mu phila nandi kankikinina (Matai 11:26; Luka 10:21; Efeso 1:5, 9; Filipi 2:13; 2 Tesalonika 1:11). Mu Septuaginta yi Minkunga 51:18 [50:20, LXX], kikuma beni bakisadila mwingi kutubila “luzolo” lu Nzambi.
(Luka 3:23) Yesu bo katona kisalu kyandi, wuba nduka makumatatu ma mimvu, batu baba mwenanga ti nandi wuba mwana wu Yosefi mwana wu Heli,
wp16 2 9 ¶1-3
Ngye Zebi?
Tata yi Yosefi wuba nani?
Yosefi mwisi Nazaleti wuba nsadi wu mabaya, ayi nandi wuyonzula Yesu. Vayi Tata yi Yosefi wuba nani? Mu kinongo Matai kasonika kintubila luzingu lu Yesu nandi wutubila matedi dibakala dimweka baba tedilanga Yakobi, vayi Luka wutuba ti Yosefi wuba “mwana wu Heli.” Kibila mbi diswasana adyodi?—Luka 3:23; Matai 1:16.
Kinongo Matai kasonika kintuba: “Yakobi wubuta Yosefi” kikuma basadila mu Kingeleko kimmonisa ti Yakobi wuba tata yi Yosefi. Diawu Matai wusudikisa kikhulu ki Yosefi, wuyizila mu nkunu wu Davidi, Buawu bobo mu kibila ki kikhulu akyoki luyalu luyizila mu myoko mi Yesu, mwana wo Yosefi kayonzula.
Vayi kinongo ki Luka kintuba: ‘Yosefi wuba mwana wu Heli’ Kikuma akyoki “mwana wu,” kilenda visulu buka “nkwekizi wu.” Mawu mvandi madi mu Luka 3:27, vo Salatieli wuba mwana wu Yekonia, bakuntedila buka “mwana wu Neli.” (1 Lusansu 3:17; Matai 1:12) Salatieli wuba wukwela na mwana wumweka wu Neli dizina dyandi basintubila ko, buawu kabela nkwekizi wu Neli. Buawu mvandi Yosefi wuba “mwana” wu Heli kibila wuba wukwela na Malia mwana wu Heli. Diawu Luka wunsudikisa kikhulu ki Yesu ‘bo kaba mu nsuni,’ bo kayiza butuka kwidi Malia ngud’andi. (Loma 1:3) Kibibila kitummonisa bikhulu byodi bi Yesu bidi beni nkinza kwidi befu.
Matangu ma Kibibila
(Luka 2:1-20) Mu bilumbu binani, ntinu Sezali Augusto wuvana lutumu mwingi batu boso va ntoto wumvimba bakisonikisa. 2 (Nsonomono ayiyi yitheti yivangama mu thangu Kileniu kaba yala Sili.) 3 ayi batu boso bayenda kwe sonama, kadika mutu ku divula dyandi. 4 Yosefi mvandi wuyenda ku Ngalili, ku divula di Nazaleti, ku tsi Yuda, divula di Davidi, bantedilanga Betelemi, kibila kaba mu nkunu wu Davidi. 5 Wuyenda va kimweka ayi Malia nkyeto wu kazola kwela wo wuba nduka mwingi kubuta. 6 Bo baba kuna, thangu yifwana mwingi Malia kabuta. 7 Buna wubuta mwana wu bakala, mwan’andi wutheti, ayi wunzinga mu minledi ayi wunlekisa vandilanga bibulu, bila bibwangu bisa bakana ko mu dyambu diawu mu zinzo zinlekanga zinzenza. 8 Minsungi mi mameme miba mu kizunga beni, miba sunga mameme mawu va bwilu. 9 Kuawu mbasi yi Yave yiba monikina ayi nkembo wu Yave wuba zungidila. Ayi bamona beni boma. 10 Vayi mbasi yiba kamba: ‘Bikanu mona boma, kibila tsangu yimbote ndilunatini, batu boso bankwiza mona mayangi. 11 Bila bubu butukidi kwidi benu mvulusi mu divula di Davidi, nandi Klisto, Mfumu. 12 Akiki kiawu kidimbu: mwela mona mwana wu tsombi zingulu mu minledi ayi balekisa vandilanga bibulu.’ 13 Bazimbukila, nkangu wu zimbasi ziba mu dikabu di masodi ma diyilu, zimonika va ba mbasi beni, zivana nzitusu kwidi Nzambi ayi ziba tuba: 14 ‘Nkembo kwidi Nzambi yizangama, ayi ndembama va ntoto kwidi batu bo kanzolanga. 15 Zimbasi bo zibika minsungi, zivutuka ku diyilu, buna minsungi mi mameme mikambasana miawu na miawu: ‘Twendanu ku Betelemi mwingi tumona mambu momo mavangimini kuna, momo Yave katuzabikisidi.’ 16 Bayenda mu thinu ayi babata Malia ayi Yosefi va kimweka ayi mwana wu tsombi wulekusu vandilanga bibulu. 17 Bo baba mona, basamuna mambu moso baba kamba matedi mwana. 18 Baboso bayuwa, basimina beni mu kibila ki mambu minsungi mi mameme miba kamba, 19 Vayi Malia wulunda mambu moso amomo ayi wuba ku mayindulanga mu ntim’andi. 20 Bosi minsungi mivutuka, mizitisa ayi mikembisa Nzambi mu kibila ki mambu moso bamona ayi ma bayuwa, mawu masalimina mu phila baba kambila mawu.
25 NGONDA YINSAMBANU–1 NGONDA SAMBWADI
KYUKA KIDI MU DYAMBU DI NZAMBI | LUKA 4-5
‘Kindama mu Zithotolo Dedi bo Yesu Kakindimina’
(Luka 4:1-4) Yesu wuba wuwala mu pheve yinlongo, wubotuka ku Yolidani, ayi pheve yinnata ku thandu 2 mu kitezo ki 40 ma bilubu ayi wuthoto kwidi Satana. Nandi kasa dya ko ni kyuma kimvela mu bilumbu beni, ayi bo biduka wumona nzala. 3 Buna Satana wunkamba: ‘Ti ngyewu widi mwana Nzambi, kamba ditadi adidi dikituka dipha.’ 4 Yesu wumvutudila: ‘Disonama ti mutu kalendi zingilanga ko to mu dipha.’’
w13 15/8 25 ¶8
Yindula Phila Mutu Mbi Ngyewu Fweti Ba
8 Satana wusadila dyaka ntambu beni bo kathota Yesu ku thandu. Bo Yesu kamana kumina nsoki mu 40 ma bilumbu ayi 40 ma bwilu, Satana wunthota mu kibila ki nzala kaba. “Ti ngyewu widi mwana Nzambi,’ Satana wutuba, ‘kamba ditadi adidi dikituka dipha.’ (Luka 4:1-3) Yesu wuba makani mwadi: Nandi wuba lwaku lu kumanga sadila mangolo mandi mwingi kuyukutisa tsatu’andi yi bidya, voti kusola kusadila mawu. Yesu wuzaba ti kalendi sadila ko mangolo mandi mu mamboti mandi veka. Kheti wuba nzala, vayi nandi wuzaba ti kuyukutisa tsatu’andi disa ba ko dyambu dilutidi nkinza ayi kinkundi kiawu na Yave. ‘Disonama ti,’ Yesu wumvutudila, ‘‘mutu kalendi zingilanga ko to mu dipha, vayi mu mambu moso mambasikanga va munu wu Yave.’’—Luka 4:4, tala matangu va wanda.
(Luka 4:5-8) Buna Satana wunnata kuyilu ayi wummonisa mu khumbu yimweka bimfumu byoso bi ntoto. 6 Ayi nkandi’ampemba wunkamba: “Minu yala kuvana lulendu loso alulu ayi nkembu wu bimfumu abibi, kibila minu veka bavana biawu ayi yilenda kubivana kwidi woso yitidi. 7 Boti Ngye kumbwongimina kwandi, buna byabyoso byobi byeka mba byaku.” 8 Yesu wumvutudila: Disonama: ‘Mfumu Nzambi’aku nandi to fweti bwongimina ayi nandi to fweti sadila.’”
w13 15/8 25 ¶10
Yindula Phila Mutu Mbi Ngyewu Fweti Ba
10 Bwabu mu matedi Yesu? Satana ‘wummonisa mu khumbu yimweka bimfumu byoso bi ntoto.’’ (Luka 4:5, 6) Yesu kasa ba ko bu kumwenina bimfumu byoso mu khumbu yimweka, vayi Satana wumwena ti bimfumu byobi kammonisa mu kimona meso binkwiza vukumuna Yesu. Mu khambu mona zitsoni, Satana wunkamba: ‘Boti Ngye kumbwongimina kwandi, buna byabyoso byobi byeka mba byaku.’ (Luka 4:7) Yesu kasa tomba ko kuba ntindu mutu wo Satana kaba tomba nandi kaba. Nandi wumvutudila mu thinu. Ayi wunkamba: ‘Disonama, ‘Mfumu Nzambi’aku nandi to fweti bwongimina ayi nandi to fweti sadila.’’—Luka 4:8.
(Luka 4:9-12) Buna bosi Satana wunnata ku Yelusalemi, wuntula va kibwangu kilutidi zangama ku tempelu ayi wunkamba: “Boti ngye mu bukyedika widi mwana Nzambi, wukiloza ku ntoto, 10 bila disonama, ‘Nzambi wela fidisa zimbasi zyandi mu kibila kyaku mwingi zikyeba,’ 11 ayi, ‘Bawu bela kunata mu myoko miawu mwingi kulu kwaku kubika bumina thutu mu ditadi.’” 12 Yesu wumvutudila: “Bakamba, ‘wulendi thota ko Yave Nzambi’aku.’”
nwtsty foto mu khondi mayo
Kibwangu Kilutidi Zangama ki Tempelu
Ḿba Satana wutula Yesu “va kibwangu kizangama [voti “kilutidi zangama”] ki tempelu” ayi wunkamba kakiloza ku ntoto. Vayi kibwangu kikyedika Yesu katelama, kisi ko kizabakana. Kikuma “tempelu” bansadila avava kilenda sundula tempelu yoso, ḿba Yesu wutelama ku khonzo sudeste (1) yi tempelu. Voti ḿba nandi wutelama ku khonzo yinkaka yi tempelu. Kukiloza mu yoso khonzo mu bibwangu abyobi mu kukhambu lusalusu lu Yave, khanu kuvanga Yesu kafwa.
w13 15/8 26 ¶12
Yindula Phila Mutu Mbi Ngyewu Fweti Ba
12 Yesu diswasana kaba ayi Eva. Bukyedika, nandi wutubikila kifwani kimbote beni mu kukikulula. Satana wukwedika kunthota mu phila yinkaka, vayi Yesu wumanga kuvanga dyoso kwa dyambu dimbi dilenda thota Yave. Bila khanu mambu beni maba mbonosonu yi lugundayi. Vayi, mvutu wu Yesu wuba wusulama: ‘Bakamba, ‘wulendi thota ko Yave Nzambi’aku.’’—Tanga Luka 4:9-12.
Bakula Kyuka Kiswama mu Dyambu di Nzambi
(Luka 4:17) Buna bamvana nkanda wu mbikudi Yesaya, bo kazibula nkanda beni, wubakula kitini kisonama mambu amama:
nwtsty tsudukusu yi lutangu mu Luka 4:17
nkanda wu mbikudi Yesaya: Nkanda wu Yesaya wu Ḿbu Wufwa wuba wukabuka mu 17 di minkanda mivangulu mu pergaminho, ayi miba minamanana, nkanda beni wuba 730 metros mu kukula ayi 54 di mintanda. Nkanda basadila ku nzo yi lukutukunu yi Nazaleti wuba mvandi kukula beni. Mu khambu ku lusadusu lu bikapu ayi matangu, kibila mawu masa ba ko mu sekulu yitheti, Yesu wubakula matangu kaba tomba kutanga. Vayi bo nandi kabakula kitini kiba mambu mbikudi kasonika, mammonisa ti nandi wuzaba mbote Dyambu di Nzambi.
(Luka 4:25) Bukyedika ndikulukamba ti mimfwizi miba miwombo ku Isaeli mu thangu Eli, zimvula zisa noka ko mu mimvu mitatu ayi zingonda zinsamabanu, ayi kanda kingolo kiba mu tsi yoso.
nwtsty tsudukusu yi lutangu mu Luka 4:25
mu mimvu mitatu ayi zingonda zinsambanu: Dedi bummonisina buku yi 1 Mintinu 18:1, Eli wusamuna ti zimvula zyala vutuka kubwe noka “mu mvu wuntatu.” Bawombo bantubanga ti mambu Yesu katuba masi ko ngwizani na mambu masonama mu 1 Mintinu. Vayi, Masonoko ma Kiebeleo masintuba ko ti zimvula zivutuka kubwe noka ava kuvyoka mimvu mitatu. Thubulu “mu mvu wuntatu” yintubila thangu yitonina bo Eli katubila mawu khumbu theti kwidi ntinu Akabi. (1 Mintinu 17:1) Mambu beni mamonika bo thangu yi kisivu—yiba dukisanga zingonda zisambanu yiyiza vyoka kitezo ki thangu yiba vanganga—yitona. Angi, kukhambu ku mvula kusa mana ko bo Eli kabwe yoluka na ntinu Akabi, “mu mvu wuntatu,” vayi yawu yiyiza mana to mu thangu Yave kakulumuna mbazu mu Mongo Kalimeli mwingi kuvonda mimbikudi mi baali. (1 Mintinu 18:18-45) Diawu, mambu Yesu katuba masonama avava, bobuawu mvandi dedi mambu khomba Yesu katuba madi mu Yakobi 5:17, madi ngwizani mu phila masonimina mu buku yi 1 Mintinu 18:1.
Matangu ma Kibibila
(Luka 4:31-44) Bosi nandi wunengumuka ku Kafalinawumi, divula di Ngalili. Nandi wuba longa mu kilumbu ki Kisabala, 32 ayi bawu basimina beni mu phila kaba longilanga, kibila wulongila mu lulendu. 33 Muna nzo lukutukunu, muba mutu wumweka wuba pheve yimbi, wutenduka mu mbembo yinangama: 34 ‘A Yesu mwisi Nazaleti mambu mbi twidi befu yaku? Ma kwiza mwingi kutubunga? Minu yizebi nani ngye widi, widi Mutu Wunlongo wu Nzambi.’ 35 Yesu wusemba pheve yimbi ayi wutuba: ‘Bika biyoko, ayi botuka mu mutu wowo.’ Pheve beni yimbi yilumba mutu beni va tsi, va mesu ma batu boso baba vana. Buna yitotuka mu khambu kumvanga phasi. 36 Batu boso basimina ayi bayuvusana bawu na bawu: ‘Mambu mbi mama? Bila nandi wumvana zithumu kwidi zipheve zimbi mu kibakala ayi mu lulendu, ayi ziawu zilembu totuka!’ 37 Buna zitsangu zitedi Yesu zityamuka mu mala moso ma kizunga beni. 38 Bo katotuka mu nzo lukutukunu, wuyenda ku nzo Simoni. Nkwekizi wu Simoni wuba zinzangala zingolo ayi balomba Yesu mwingi kambelusa. 39 Wuyinama va kaba, wukukisa zinzangala ayi ziawu zimbika muna thangu beni. Buna nkwekizi wu Simoni wutelama mu nswalu ayi wuba kubikila bidya. 40 Vayi bo thangu yiba dyama, baboso baba bedika zimbevo, banata zimbevo ziawu ziba bimbevo bi phila mu phila, kwidi Yesu. Nandi wutetika myoko kwidi kadika mutu ayi wuba belusa. 41 Zipheve zimbi zitotuka mu batu bawombo. Bo zitotuka ziba yamikinanga: ‘Ngye widi Mwana Nzambi.’ Vayi Yesu wusemba zipheve beni zimbi ayi kasa zivana ko minswa mu yoluka bila zizaba ti nandi Klisto. 42 Bwisi bo bukya, Yesu wutotuka ayi wuyenda ku bwangu kiswama. Nkangu wu batu wuntomba ayi bo wutuka va kaba, batu batomba kunsimbidila mwingi kabika kwenda. 43 Vayi wuba kamba: ‘Ndifweti samuna dyaka nsamu wumbote wu Kintinu ki Nzambi mu mavula mankaka bila diawu ndifidusulu.’ 44 Buna wulonga mu zinzo zi zikhutukunu zi basi Yuda.