January

Zangmayo ko hɛɛ fo kɛ ya kpee e tsɛ. E bua jɔ wawɛɛ kaa e tsɛ ɔ je ta nga nɔ kɛ ba we fiafiaafia. Akɛnɛ e tsɛ ɔ ya ye kunimi he je ɔ, e biyo ɔ la nɛ e do kɛ bua jɔmi. Se eko ɔ, munyu nɛ e tsɛ ɔ tu kɛ bɔ nɛ e tsɛ ɔ pee e ní ha a pee lɛ nyakpɛ. E tsɛ ɔ hía e tade ɔmɛ, nɛ e kpa ngmlaa ke: “Akuanyɛ! Ye biyo, o tsɔ ye tsui kpa!” Lɔ ɔ se ɔ, e de e biyo ɔ kaa e wo Yehowa si, nɛ si nɛ e wo Yehowa a ma tsake e biyo ɔ si himi e wami be tsuo. Se amlɔ nɔuu ɔ, e biyo ɔ wo lɛ he wami kaa e ye si nɛ e wo Yehowa a nɔ. Nɔ́ nɛ e biyo ɔ de ɔ tsɔɔ kaa e he Yehowa ye wawɛɛ, nɛ e le kaa nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ Yehowa ma de lɛ ke e pee ɔ maa pee nɔ́ kpakpa. (Many. 11:34-37) Benɛ tsɛ ɔ na hemi kɛ yemi nɛ e biyo ɔ je kpo ɔ, e bua jɔ e biyo ɔ he wawɛɛ, ejakaa e le kaa nɔ́ nɛ e biyo ɔ je e tsui mi kaa e maa pee ɔ ma ha Yehowa bua maa jɔ. Yefta kɛ e biyo ɔ ná hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ mi wa ngɛ Yehowa mi. A he ye kaa blɔ nɔ nɛ Yehowa guɔ kɛ peeɔ e ní ɔ da. A ye Yehowa anɔkuale be mi nɛ níhi a mi wa ha mɛ po. A suɔ kaa Yehowa bua nɛ jɔ a he ke lɔ ɔ ma bi nɛ a kɛ ní komɛ nɛ sã afɔle po. w16.04 1:1, 2

Be komɛ ɔ, wa huɛ ko loo wa weku no ko ma nyɛ maa tu munyu ko nɛ wui nɔ he wami, nɛ lɔ ɔ ma nyɛ maa dɔ wɔ. Aloo eko ɔ, o be he wami wawɛɛ, loo o ngɛ aywilɛho yee, ejakaa o suɔlɔ ko gbo. Se ngɛ enɛ ɔ tsuo se ɔ, Hiob nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ ma nyɛ maa wo o bua. (Hiob 1:18, 19; 2:7, 9; 19:1-3) E ngɛ mi kaa Hiob li nɔ́ he je nɛ si kake too ɔ, e kɛ haomihi fuu kpe ɔ, se e kɔni mi wui nyu. Mɛni ye bua lɛ? Kekleekle ɔ, e suɔ Yehowa, nɛ e sume nɛ e pee nɔ́ ko nɛ Yehowa bua jɔɛ he. (Hiob 1:1) Hiob suɔ kaa ke níhi a mi wa ha lɛ jio, níhi a mi wɛ ha lɛ jio, e maa sa Mawu hɛ mi. Jehanɛ hu ɔ, Yehowa tsɔɔ Hiob e nibɔ níhi nɛ a ngɛ nyakpɛ ɔ, nɛ lɔ ɔ ye bua lɛ nɛ e na Yehowa he wami ɔ. Enɛ ɔ ha nɛ Hiob ná nɔ mi mami kaa Yehowa maa po kahi nɛ e kɛ ngɛ kpee ɔ se ngɛ be nɛ sa mi. (Hiob 42:1, 2) Nɛ Yehowa pee jã hulɔ. ‘Yehowa wo lɛ ní ekohu. Níhi tsuo nɛ Hiob hi sa a, Yehowa bɔ he totoe enyɔɔnyɔ kɛ ha lɛ.’ Hiob “bwɔ kotokoto” loko e gbo.​—Hiob 42:10, 17. w16.04 2:11, 13

Ke wa sɛɔ hlami nɛ wa susuɔ haomihi nɛ waa kɛ ma nyɛ maa kpe ke waa kɛ wa he wo ma kudɔmi sanehi a mi ɔ he ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa hɛ mi tɛ̃. Nɛ ke wa yuɔ wa he ngɛ si fɔfɔɛhi kaa jã a he ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa ngɛ “kpoo.” Ke wa ngɛ he ko nɛ nihi ngɛ ma kudɔmi sanehi a he munyu tue ɔ, e sa nɛ waa hyɛ saminya. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ke waa kɛ nɔ ko ngɛ Mawu Matsɛ Yemi ɔ he ní sɛɛe ɔ, e sɛ nɛ wa munyu tumi nɛ tsɔɔ kaa wa bua jɔ níhi nɛ ma kudɔmi kuu ko, loo ma nya dalɔ ko peeɔ ɔ he loo wa bua jɔɛ he. E sɛ nɛ waa tu munyu kɛ si adesa nɔ yemihi aloo wa je a yi, mohu ɔ, e sa nɛ waa da Baiblo ɔ nɔ kɛ tsɔɔ nihi kaa Mawu Matsɛ Yemi ɔ ma ba po adesahi a nyagbahi a se kulaa. Ke nihi ngɛ hlae nɛ a kɛ wɔ nɛ sã nya ngɛ ní komɛ kaa nyumu kɛ nyumu loo yo kɛ yo a gba si himi mi sɛmi aloo hɔ jemi he ɔ, moo tsɔɔ mɛ nɔ́ nɛ Mawu Munyu ɔ deɔ ngɛ he, kɛ bɔ nɛ o bɔɔ mɔde nɛ o kɛ tsuɔ ní ha. Ke ma nɔ yeli ɔmɛ wo mlaahi, nɛ nɔ ko tsɔɔ kaa e sa nɛ a tsake mlaa nɛ ɔmɛ ekomɛ, loo a po mi ɔ, waa kɛ wa nya wui mi, nɛ wa nyɛ we nɔ ɔ nɔ hu kaa doo ɔ, e tsake e juɛmi. w16.04 4:8, 9

E sa nɛ waa pee nihi kaseli, waa baptisi mɛ, nɛ waa tsɔɔ mɛ ní. Se kekleekle ɔ, mɛni e sa nɛ waa pee? Yesu de ke: “Nyɛɛ ya”! Baiblo he ní lelɔ ko de ke: “E ji nɔ fɛɛ nɔ nɛ heɔ Kristo yeɔ ɔ blɔ nya ní tsumi kaa e ma ‘ya’ fiɛɛ, lɛ nitsɛ e ma mi jio, ma se jio.” (Mat. 10:7; Luka 10:3) Mɛni Yesu ngɛ blɔ hyɛe kaa e kaseli ɔmɛ nɛ a pee? Anɛ e suɔ kaa a fiɛɛ ngɛ mɛ nitsɛmɛ a dɛ he, aloo e suɔ kaa a pee kake kaa asafo kɛ fiɛɛ? Akɛnɛ nɔ kake be nyɛe maa fiɛɛ ha “je ma amɛ tsuo” he je ɔ, e he hia nɛ e kaseli ɔmɛ nɛ a pee kake kaa asafo kɛ fiɛɛ. Enɛ ɔ nɛ ngɛ Yesu juɛmi mi benɛ e tsɛ e kaseli ɔmɛ kaa a ba pee “wo hɛli nɛ a hɛɛ nimli” ɔ nɛ. (Mat. 4:18-22) Munyu nɛ Yesu tu kaa a maa hɛ nimli kaa a hɛɛ lo ɔ kɔ we nɔ kake ko nɛ ya fɔ gbowe kɛ e nya lo nɛ e hii si ngɛ mlɛe kaa lo ko nɛ ba mi ɔ he. Mohu ɔ, lo gbemi he munyu nɛ Yesu tu ɔ ji lo nɛ a gbeɔ kɛ ya. Lo gbemi kaa kikɛ biɔ mɔde bɔmi wawɛɛ, nɛ e he hia kaa nimli fuu nɛ a pee kake kɛ tsu he ní.​—Luka 5:1-11. w16.05 2:3, 4

Kɛ wa ma plɛ kɛ le Yehowa susumi kɛɛ? Nɔ́ nɛ he hia pe kulaa nɛ wa ma nyɛ maa pee ji kaa wa maa kane Baiblo ɔ nɛ waa kase daa. Be mi nɛ wa ngɛ jã pee ɔ, wa ma nyɛ ma bi wa he ke: ‘Mɛni enɛ ɔ tsɔɔ mi ngɛ Yehowa he? Mɛni he je nɛ Yehowa pee e ní jã a?’ Kaa bɔ nɛ David pee ɔ, wɔ hu wa ma nyɛ ma bi Yehowa kaa e ye bua wɔ konɛ waa le lɛ saminya. David ngma ke: ‘Yehowa, tsɔɔ mi o blɔ ɔmɛ; Yehowa, ha nɛ ma le o blɔ ɔmɛ. Tsɔɔ mi nɛ ma hi si ngɛ o we anɔkuale ɔ nya, ejakaa mo Mawu ɔ ji ye yi wami helɔ. Daa nɛ ɔ, o nɔ lɛ i ngɔɔ ye hɛ kɛ fɔɔ.’ (La 25:4, 5) Ke wa kase nɔ́ ko ngɛ Yehowa he ɔ, wa ma nyɛ ma susu si fɔfɔɛhi a mi nɛ waa kɛ jamɛ a nɔ́ ɔ ma nyɛ ma tsu ní ɔ he. Anɛ waa kɛ ma nyɛ ma tsu ní ngɛ wa weku ɔ mi, wa ní tsumi he, wa sukuu mi, aloo ngɛ fiɛɛmi mi lo? Ke wa susu si fɔfɔɛ pɔtɛɛ ko he ɔ, e be yee ha wɔ kaa wa maa le bɔ nɛ Yehowa suɔ kaa waa kɛ nɔ́ nɛ wa kase ɔ nɛ tsu ní ha. w16.05 3:9, 11

Yehowa tsɔɔ wɔ níhi nɛ e ngɛ hlae ngɛ asafo mi nikɔtɔmahi a dɛ. (1 Tim. 3:2-7) E hyɛɔ blɔ kaa nyumuhi nɛ a nyɛɛɔ hɛ mi ngɛ asafo ɔ mi ɔ nɛ a ba a je mi saminya. Enɛ ɔ tsɔɔ kaa asafo ɔ he jua wa ha Yehowa. Baiblo ɔ tsɔɔ kaa “Mawu ngɔ e Bi ɔ kɛ sã bɔ,” nɛ e kɛ dani asafo ɔ kɛ pee lɛ nitsɛ e nɔ́. (Níts. 20:28) E suɔ kaa asafo mi nikɔtɔma amɛ nɛ a hyɛ wa nɔ saminya. (Yes. 32:1, 2) Ke wa kane hlami ní nɛ ɔmɛ a he ní ɔ, wa naa kaa Yehowa susuɔ wa he saminya. Se Kristofohi tsuo ma nyɛ maa kase nɔ́ ko ngɛ hlami ní nɛ ɔmɛ a mi. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, Yehowa ngɛ blɔ hyɛe kaa wa ti nɔ tsuaa nɔ nɛ nu nɔ́ sisi, konɛ e kɛ hɛ si kami nɛ tsu níhi a he ní. (Filip. 4:5; 1 Pet. 4:7) Ke asafo mi nikɔtɔmahi “pee nɔ hyɛmi níhi kɛ ha to kuu ɔ,” wa ma nyɛ maa “kase a hemi kɛ yemi ɔ.”​—1 Pet. 5:3; Heb. 13:7. w16.05 5:8-10

Mɛni ji ní peepee komɛ nɛ ma nyɛ ma ha nɛ waa kplii wa tsui nɛ e sa kaa waa yu wa he ngɛ he? Ní peepee nɛ ɔmɛ ekomɛ ji, he nɔ womi, yayami peemi, kɛ Mawu mi hemi kɛ yemi nɛ nihi be. Su nɛ ɔmɛ ma nyɛ ma ha nɛ wa gbo tue, nɛ wa tsɔ atua. (Dan. 5:1, 20; Heb. 3:13, 18, 19) Jã ji bɔ nɛ e ba ngɛ Yuda Matsɛ Uzia blɔ fa mi. E wo e he nɔ. (2 Kron. 26:3-5, 16-21) Sisije ɔ, Uzia ‘pee Yehowa suɔmi nya ní,’ nɛ e ‘sɔmɔ Yehowa kɛ e tsui tsuo.’ E ngɛ mi kaa Yehowa lɛ ha Uzia he wami mohu lɛɛ, se ‘benɛ e tsɛ yemi ɔ ba he si ɔ, e wo e he nɔ!’ Osɔfohi nɛ a je Aaron weku ɔ mi ɔ pɛ nɛ a ngɛ he blɔ kaa a maa sã tsopa kɛ he via ngɛ sɔlemi we ɔ mohu lɛɛ, se Uzia bɔ mɔde kaa e maa pee jã. Benɛ osɔfo ɔmɛ de lɛ kaa nɔ́ nɛ e yaa pee ɔ dɛ ɔ, Uzia he nɔ wolɔ ɔ mi mi fu mɛ wawɛɛ! Mɛni je mi kɛ ba? Mawu pue e hɛ mi si. E ha nɛ kpiti pue lɛ, nɛ e hɛ mi ‘kpata.’ (Abɛ 16:18) Ke wa woɔ wa he nɔ ɔ, wɔ hu wa ma bɔni ‘wɔ nitsɛmɛ wa he bumi tsɔ pe bɔ nɛ sa kaa waa bu wa he.’ Eko ɔ, waa kɛ Ngmami ɔ mi ga womihi be ní tsue.​—Rom. 12:3; Abɛ 29:1. w16.06 2:3, 4

Kɛ o buɔ o nyɛmimɛ Kristofohi nɛ a je ma kpahi a nɔ ɔ ha kɛɛ? Eko ɔ, o bua jɔɛ a je gbi, a tade womi kɛ a he dlami, a ní peepee, kɛ ní nɛ a yeɔ ɔ he. Anɛ o yuɔ o he ngɛ a he, nɛ o kɛ nihi nɛ o kɛ mɛ je ma kake mi ɔ pɛ lɛ bɔɔ lo? Aloo kɛ o buu nihi nɛ a hla mɛ kaa nɔ hyɛli ngɛ nyɛ we asafo ɔ mi, kpɔ ɔ mi, aloo asafo ɔ ní tsumi kɔni ɔ nɛ o wa pe mɛ, aloo a je ma kpahi a nɔ ɔ ha kɛɛ? Anɛ o haa nɛ níhi kaa jã a puɛɔ kake peemi nɛ ngɛ Yehowa we bi a kpɛti ɔ lo? Mɛni maa ye bua wɔ konɛ wa ko pee wa ní jã? Efeso ma a ji sika ma, nɛ nimli slɔɔtoslɔɔtohi ngɛ mi. Enɛ ɔ he ɔ, Paulo kɛ ga womi kpakpa ha Kristofohi nɛ a hi lejɛ ɔ. (Efe. 4:1-3) Paulo wo su komɛ kaa he si bami, humi peemi, tsui si tomi, kɛ suɔmi ta. Wa ma nyɛ maa ngɔ su nɛ ɔmɛ kɛ to titimahi nɛ hɛɛ tsuhi a he. w16.06 3:17, 18

Satan sume kaa wa sɔmɔ Yehowa, mohu ɔ, e suɔ nɛ wa sɔmɔ Sika. (Mat. 6:24) Nihi nɛ a kɛ a he wami tsuo buaa he lo nya níhi a nya a, a tsui nɔɛ a mi. Jamɛatsɛmɛ ɔmɛ ma nyɛ maa pee yeyeeye, nɛ nɔ́ nɛ pa hí kulaa ji kaa hemi kɛ yemi nɛ a ngɛ ngɛ Yehowa kɛ e Matsɛ Yemi ɔ mi ɔ ma nyɛ ma gbɔjɔ. (1 Tim. 6:9, 10; Kpoj. 3:17) Ngɛ ní dulɔ ɔ he nɔ́ he tomi nɔ́ nɛ Yesu kɛ tsu ní ɔ mi ɔ, e tsɔɔ kaa he lo nya níhi ngɛ kaa mio. Ke a du Matsɛ Yemi wu ɔ ‘ngɛ miohi a mi ɔ, ní kpahi a he akɔnɔ sɛɛ a mi, nɛ a gbeɔ munyu ɔ ngɛ a mi, nɛ a wui yiblii.’ (Maak. 4:14, 18, 19) E be kɛe nɛ a ma kpata je nɛ ɔ hɛ mi, enɛ ɔ he ɔ, pi be nɛ e sa kaa wa bua he lo nya níhi fuu a nya ha wa he ji nɛ ɔ. Yehowa maa baa wa yi ngɛ haomi ngua a mi, se e sɛ nɛ waa hyɛ blɔ kaa e maa baa he lo nya níhi nɛ wa ngɛ ɔmɛ a yi, ke a he jua wa ha wɔ po.​—Abɛ 11:4; Mat. 24:21, 22. w16.07 1:5, 6

Wai ngmɔtsɛ ko je kpo makɛ mla kɛ ya jua a nɔ, nɛ e ya bɔ nihi apaa konɛ a ba tsu ní ngɛ e wai ngmɔ mi. E tsɔɔ ní tsuli ɔmɛ sika abɔ nɛ e ma ha mɛ, nɛ a kplɛɛ nɔ. Ngmɔtsɛ ɔ hia apaatsɛmɛ fuu, lɔ ɔ he ɔ, jamɛ a ligbi ɔ, e ya jua a nɔ si abɔ nɛ e ya hla apaatsɛmɛ. E de apaatsɛmɛ ɔmɛ tsuo kaa e maa wo mɛ hiɔ bɔ nɛ sa. Benɛ e su gbɔkuɛ ɔ, e bua apaatsɛmɛ ɔmɛ a nya nɛ e wo mɛ hiɔ. Hiɔ nɛ e wo a ti nɔ tsuaa nɔ ɔ sɔ, nɔ ɔ ngɔ ngmlɛfia fuu kɛ tsu ní jio, ngmlɛfia kake pɛ nɛ e kɛ tsu ní jio. Benɛ kekletsɛmɛ ɔmɛ na enɛ ɔ, a tu munyu huitihuiti kɛ si ngmɔtsɛ ɔ. Ngmɔtsɛ ɔ ha mɛ heto ke: ‘Anɛ pi sika hiɔ yi kake nɛ i kɛ mo ye nya ke ma ha mo lo? Anɛ i be he blɔ kaa i kɛ imi nitsɛ ye sika peeɔ nɔ́ nɛ i suɔ lo? Aloo ye mi mi nɛ jɔ ɔ he o hɛ ngmɛ tsu ngɛ nɛ ɔ?’ (Mat. 20:1-15) Yesu nɔ́ he tomi nɔ́ ɔ haa nɛ wa kaiɔ “dloomi” nɛ wa náa kɛ jeɔ Yehowa dɛ mi ɔ.​—2 Kor. 6:1. w16.07 3:1, 2

Amlɔ nɛ ɔ ji be nɛ e he hia pe kulaa nɛ e sa kaa waa fiɛɛ Matsɛ Yemi ɔ he sane kpakpa a, ejakaa nyagbe ɔ su si ta! (Maak. 13:10) Atsinyɛ jemi ko be he kaa sane kpakpa a maa Yehowa dloomi ɔ nɔ mi. Be fɛɛ be nɛ wa maa ye nihi odase ɔ, e sa kaa enɛ ɔ nɛ hi wa juɛmi mi. Ke wa ngɛ fiɛɛe ɔ, oti nɛ waa kɛ maa wa hɛ mi ji kaa wa maa wo Yehowa hɛ mi nyami. Wa ma nyɛ maa pee jã ke wa tsɔɔ nihi kaa níhi tsuo nɛ Yehowa wo si kaa e kɛ maa jɔɔ wɔ ngɛ je ehe ɔ mi ɔ maa Yehowa dloomi ɔ nɔ mi. Ke wa ngɛ nihi odase yee ɔ, wa ma nyɛ ma ha nɛ a le kaa ngɛ Kristo Matsɛ Yemi ɔ sisi ɔ, a ma ná kpɔmi afɔle sami ɔ he se kɛ pi si, nɛ bɔɔbɔɔbɔɔ ɔ, a maa ye mluku. Baiblo ɔ de ke: “Adebɔ níhi tsuo maa ye a he, nɛ gbenɔ be he wami náe ngɛ a nɔ hu; nɛ a kɛ Mawu bimɛ ɔmɛ maa hi si ngɛ he jɔmi mi, nɛ a maa wo a hɛ mi nyami.” (Rom. 8:21) Yehowa mi mi himi nɛ se be ɔ he je nɛ nɔ́ nɛ ɔ maa ba mi ɔ nɛ. w16.07 4:17-19

E ngɛ mi kaa Baiblo ɔ wui mlaa ngɛ bɔ nɛ e sa kaa nɔ kɛ e yo nɛ a je suɔmi kpo kɛ ha a sibi aloo a ná bɔmi ha a he mohu lɛɛ, se e tu bɔ nɛ ni komɛ je suɔmi kpo ha a he munyu. (Lahi 1:2; 2:6) E sa kaa nɔ kɛ e yo nɛ a ji Kristofohi nɛ a hɛɛ a sibi dɔdɔɔdɔ. Ke nɔ kɛ e yo suɔ Mawu kɛ a nyɛmi nɔmlɔ wawɛɛ ɔ, lɔ ɔ be hae nɛ nɔ ko, aloo nɔ́ ko nɛ puɛ a gba a. Ni komɛ nɛ a sɛ gba si himi mi ɔ hyɛ ajuama bɔmi he fonihi, nɛ enɛ ɔ puɛ a gba a. E sa kaa wa kua ajuama bɔmi he fonihi a hyɛmi kɛ ní kpahi nɛ ma nyɛ ma puɛ gba. E sɛ nɛ wa je suɔmi nɛ hii nɔ kɛ e yo a kpɛti ɔ kpo kɛ tsɔɔ nɔ ko nɛ pi wa huno loo wa yo ji lɛ. Lɔ ɔ tsɔɔ we suɔmi. Ke be tsuaa be ɔ, wa kaiɔ kaa Mawu le níhi nɛ wa susuɔ nɛ e naa níhi nɛ wa peeɔ ɔ, lɔ ɔ maa wo wɔ he wami nɛ wa maa ya nɔ maa pee níhi nɛ e suɔ, nɛ wa he ma tsɔ.​—Mat. 5:27, 28; Heb. 4:13. w16.08 2:7-9

Ke Kristofohi nɛ a ngɛ Kolose ɔ ná nile ɔ, a ma nyɛ maa ‘ba a je mi bɔ nɛ maa sa Yehowa hɛ mi.’ Enɛ ɔ maa ye bua mɛ konɛ a ya nɔ nɛ a “tsu ní kpakpa sɔuu,” titli ɔ, ngɛ sane kpakpa a fiɛɛmi mi. (Kol. 1:10) Loko nɔ ko ma nyɛ ma sɔmɔ Yehowa saminya a, e sa nɛ e kase Baiblo ɔ daa. E sa nɛ waa ye bua Baiblo kaseli konɛ a nu sisi kaa e sa nɛ a pee jã. E sa nɛ wɔ nitsɛmɛ waa le se nami nɛ ngɛ jã peemi he. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, e sa nɛ wɔ nitsɛmɛ waa kase Baiblo ɔ daa. Enɛ ɔ he ɔ, o ma nyɛ ma bi o he ke: ‘Ke i fiɛɛ ha nɔ ko, nɛ e tsɔɔ e juɛmi ngɛ sane ko he nɛ pi jã nɛ Baiblo ɔ tsɔɔ, aloo e bi sane ko nɛ e he wa a, anɛ i nyɛɔ daa Baiblo ɔ nɔ kɛ haa lɛ heto lo?’ Ke wa de ni kpahi bɔ nɛ Baiblo ɔ nɛ wa kaseɔ ngɛ wa dɛ he ɔ yeɔ bua wɔ ha a, lɔ ɔ ma nyɛ maa wo mɛ he wami konɛ a kase Ngmami ɔ wawɛɛ nɛ mɛ hu a ná he se. w16.08 4:3, 4

E he hia nɛ waa hyɛ wa he nɔ saminya ngɛ “yi mi susumi yayamihi” a he, konɛ a ko puɛ wa je mi bami. Ní nɛ ɔmɛ ekomɛ ji je nɛ ɔ mi tsɔɔmihi, je mi nile, kɛ ní peepee nɛ yeɔ nɔ awi kaa je mi bami yaya, sigaleti numi, dã tɔmi kɛ tsopa yaya kɛ ní tsumi. E sa nɛ waa ya nɔ nɛ waa hwu kɛ si wa gbɔjɔmihi kɛ níhi nɛ woɔ wa kɔni mi nyu ɔ hulɔ. (2 Kor. 10:3-6; Kol. 3:5-9) Anɛ wa ma nyɛ maa ye he nyɛli nɛ a ngɛ he wami nɛ ɔ nɔ lo? Ee, se jã waa kɛ mɛ hwu. Paulo ngɔ e he kɛ to nɔ ko nɛ ngɛ kɔ̃ fiae ɔ he. E de ke: “Kunɔ nɛ i ngɛ nɔe ɔ, i nɔɛ kaa nɔ ko nɛ ngɛ kɔɔhiɔ gbee.” (1 Kor. 9:26) Kaa bɔ nɛ nɔ ko nɛ ngɛ kɔ̃ fiae ɔ kɛ e he nyɛlɔ nɔɔ kunɔ ɔ, e sa nɛ waa kɛ wa he nyɛli ɔmɛ nɛ nɔ kunɔ. Yehowa tsɔseɔ wɔ nɛ e yeɔ bua wɔ konɛ wa nyɛ nɛ waa pee jã. E kɛ blɔ tsɔɔmihi nɛ ma nyɛ maa ye bua wɔ ha wɔ ngɛ e Munyu ɔ mi. Jehanɛ hu ɔ, e guɔ Baiblo kasemi womihi, asafo mi kpehi, kpɔmi kpehi, kɛ kpokpa nɔ kpehi a nɔ kɛ yeɔ bua wɔ. Anɛ o kɛ níhi nɛ o ngɛ kasee ɔ ngɛ ní tsue lo? w16.09 2:2, 3

Ngɛ anɔkuale mi ɔ, Yesu ngɔ Mawu suɔmi nya ní peemi kɛ nihi nɛ e maa ye bua mɛ ɔ kɛ ye kekleekle blɔ he ngɛ e si himi mi, nɛ enɛ ɔ he hia lɛ pe lɛ nitsɛ e suɔmi nya ní peemi. Enɛ ɔ he ɔ, ke wa bua jɔ bɔ nɛ tade ko ngɛ ha a he, se e ma nyɛ ma ha nɛ nihi nɛ a kua sane kpakpa a, e sɛ nɛ waa wo. (Rom. 15:2) Fɔli nɛ a ji Kristofohi a blɔ nya ní tsumi ji kaa a maa tsɔɔ a bimɛ konɛ a kɛ Baiblo sisi tomi mlaahi nɛ tsu ní. Enɛ ɔ tsɔɔ kaa e sa kaa a kɛ a bimɛ ɔmɛ tsuo nɛ a bɔ mɔde nɛ a dla a he kaa humi konɛ a ha Mawu bua nɛ jɔ. (Abɛ 22:6; 27:11) Fɔli ma nyɛ maa je suɔmi mi nɛ a pee nɔ hyɛmi nɔ́ ha a bimɛ ɔmɛ konɛ a ná bumi nɛ mi kuɔ kɛ ha a Mawu nɛ ngɛ klɔuklɔu ɔ kɛ e sisi tomi mlaa amɛ. Hyɛ bɔ nɛ e hi ha kaa fɔli maa ye bua a bimɛ ɔmɛ konɛ a le hehi nɛ a maa na tade nɛ sa ngɛ, kɛ blɔ nɔ nɛ a maa gu kɛ na tade nɛ sa! Enɛ ɔ tsɔɔ kaa, e sɛ nɛ a bimɛ ɔmɛ nɛ a wo tade nɛ a suɔ kɛkɛ, mohu ɔ, e sa nɛ a wo tade nɛ maa ye bua mɛ konɛ a tsu he blɔ nɛ a ngɛ kaa Yehowa Mawu nane mi dali ɔ he ní. w16.09 3:13, 14

Yesu ji tsɔɔlɔ, nɛ akɛnɛ e suɔ Yehowa kɛ e Munyu ɔ, kɛ adesahi he je ɔ, nɔ́ nɛ e tsɔɔ mɛ ɔ sɛ a tsui mi. (Luka 24:32; Yoh. 7:46) Jã kɛ̃ nɛ ke fɔli suɔ a bimɛ ɔ, níhi nɛ a tsɔɔ mɛ ɔ maa sɛ a tsui mi. (5 Mose 6:5-8; Luka 6:45) Enɛ ɔ he ɔ, fɔli, nyɛɛ kase Baiblo ɔ kɛ asafo womi ɔmɛ saminya. Nyɛɛ kase adebɔ he ní ngɛ asafo womi ɔmɛ a mi. (Mat. 6:26, 28) Ke nyɛ pee jã a, nyɛ maa le níhi fuu, nɛ suɔmi nɛ nyɛ ngɛ kɛ ha Yehowa a mi maa wa, nɛ e maa ye bua nyɛ konɛ nyɛ nyɛ nɛ nyɛɛ tsɔɔ nyɛ bimɛ ɔmɛ ní saminya. Ke o kase Baiblo ɔ mi anɔkuale ɔ saminya a, lɔ ɔ maa wo mo he wami konɛ o kɛ o bimɛ nɛ sɛɛ he ní. O kɛ o bimɛ ɔmɛ nɛ sɛɛ Baiblo ɔ he ní be tsuaa be, se pi be nɛ nyɛ ngɛ nyɛ he dlae kɛ ha asafo mi kpehi aloo nyɛ ngɛ weku Mawu jami pee ɔ pɛ. Jehanɛ hu ɔ, e sɛ nɛ o kɛ ní sɛɛmi nɛ nyɛ o bimɛ ɔmɛ a nɔ, mohu ɔ, e sa nɛ a je a tsui mi, konɛ a kɛ mo nɛ sɛɛ ní daa. w16.09 5:6, 7

Ke wa nyɛ we nɛ waa nu Mawu Munyu ɔ sisi saminya ngɛ gbi kpa mi ɔ, lɔ ɔ ma nyɛ ma puɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ waa kɛ Yehowa wa kpɛti ɔ. Ngɛ jeha lafa enuɔ loko a fɔ Yesu ɔ mi ɔ, Nehemia yɔse kaa Yuda bi ɔmɛ a bimɛ nɛ a kɛ mɛ je Babilon kɛ ba a, a ti ni komɛ nyɛ we nɛ a tu Hebri gbi ɔ. Huɛ bɔmi nɛ ngɛ jokuɛwi nɛ ɔmɛ kɛ Mawu a kpɛti ɔ bɔni puɛmi, ejakaa a nyɛ we nɛ a nu Mawu Munyu ɔ sisi saminya. (Neh. 8:2, 8) Fɔli komɛ nɛ a ji Kristofohi nɛ a ngɛ sɔmɔe ngɛ asafohi nɛ a tuɔ gbi kpa mi ɔ yɔse kaa a bimɛ ɔmɛ a bua jɔɛ anɔkuale ɔ he kaa sa a. Mɛni he je? Ke wa kane nɔ́ ko ngɛ gbi kpa mi ɔ, eko ɔ, e be wa tsui mi sɛɛe kaa bɔ nɛ ke wa kase nɔ́ ko ngɛ wa je gbi mi ɔ, e maa sɛ wa tsui mi ɔ. Jehanɛ hu ɔ, ke e he wa ha wɔ kaa waa kɛ nihi maa sɛɛ ní ngɛ gbi kpa mi ɔ, Yehowa sɔmɔmi ɔ ma nyɛ maa gbe wa nya. Enɛ ɔ he ɔ, ke wa ngɛ mɔde bɔe kaa wa ma sɔmɔ Yehowa ngɛ he nɛ a tuɔ gbi kpa ngɛ ɔ, e sa nɛ waa bɔ mɔde nɛ waa po huɛ bɔmi nɛ ngɛ waa kɛ Yehowa wa kpɛti ɔ he piɛ.​—Mat. 4:4. w16.10 2:4-6

Hemi kɛ yemi nɛ Kristofohi ngɛ ɔ ji nɔ́ ko nɛ se be. Pi nɔ fɛɛ nɔ nɛ e ngɛ eko. (2 Tɛs. 3:2) Se Yehowa ha e sɔmɔli ɔmɛ a kpɛti nɔ tsuaa nɔ “hemi kɛ yemi” ɔ eko. (Rom. 12:3; Gal. 5:22) E sa nɛ nihi tsuo nɛ a ngɛ hemi kɛ yemi nɛ ɔ eko ɔ a bua nɛ jɔ wawɛɛ. Yesu Kristo tsɔɔ kaa e Tsɛ ɔ guɔ e Bi ɔ nɔ kɛ gblaa nihi kɛ baa e ngɔ. (Yoh. 6:44, 65) Ke wa ná hemi kɛ yemi ngɛ Yesu mi ɔ, lɔ ɔ ma ha nɛ a ngɔ wa he yayamihi kɛ pa wɔ. Enɛ ɔ haa nɛ wa náa hɛ nɔ kami kaa huɛ bɔmi kpakpa ma nyɛ maa hi waa kɛ Yehowa wa kpɛti kɛ ya neneene. (Rom. 6:23) Anɛ enɛ ɔ tsɔɔ we kaa Yehowa je mi mi jɔmi kpo kɛ tsɔɔ wɔ lo? Wa ji yayami peeli, enɛ ɔ he ɔ, nɔ́ nɛ sa wɔ pɛ ji gbenɔ. (La 103:10) Se Yehowa na nɔ́ kpakpa ko ngɛ wa mi. E dloomi ɔ he je ɔ, e ha nɛ wa nu sane kpakpa a. Enɛ ɔ he ɔ, wa ba he Yesu ye, nɛ wa ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi kaa wa ma ná neneene wami hwɔɔ se.​—1 Yoh. 4:9, 10. w16.10 4:1, 2

Paulo tu e nyɛmimɛ ɔmɛ a he munyu kpakpa ngɛ e sɛ womi ɔmɛ a mi. E ngɛ mi kaa e kɛ a kpɛti ni komɛ hia blɔ behi fuu nɛ e le a gbɔjɔmihi mohu lɛɛ, se e tu a he munyu kpakpa. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, Paulo tsɔɔ kaa Timoteo ‘yeɔ anɔkuale, nɛ e suɔ lɛ, ejakaa e le Kristo.’ E le kaa Timoteo maa je e tsui mi kɛ ye bua e nyɛmimɛ Kristofohi. (1 Kor. 4:17; Filip. 2:19, 20) Bɔfo Paulo je Tito hu yi kɛ ha Korinto asafo ɔ kaa ‘e he piɛɛlɔ ji lɛ, nɛ e kɛ lɛ tsuo nɛ ngɛ ní tsue konɛ e hi ha asafo ɔ.’ (2 Kor. 8:23) Ngɛ anɔkuale mi ɔ, enɛ ɔ maa wo Timoteo kɛ Tito he wami wawɛɛ, nɛ a maa na kaa Paulo susuɔ a he! Paulo kɛ Banaba ngɔ a wami kɛ wo oslaa mi, nɛ a kpale a se kɛ ho he nɛ a wa mɛ yi mi ngɛ ɔ ya. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, benɛ ni hehi nɛ a ba pee kaseli kɛ kahi ngɛ kpee ngɛ Listra a, Paulo kɛ Banaba kpale kɛ ya lejɛ ɔ nɛ a ya wo mɛ he wami, e ngɛ mi kaa a wa mɛ yi mi wawɛɛ ngɛ lejɛ ɔ mohu lɛɛ. (Níts. 14:19-22) Benɛ basabasa peemi ko se po ngɛ Efeso ɔ, Paulo kɛ nyɛmimɛ ɔmɛ tu munyu, nɛ e wo mɛ he wami.​—Níts. 20:1. w16.11 1:10, 11

Yehowa kpakaa nihi nɛ a ngɛ e blɔ nya tomi ɔ fã nɛ ngɛ zugba a nɔ ɔ mi ɔ, nɛ e tsɔɔ mɛ ní. Ngɛ mɛni blɔ nɔ? E hla Kristo kaa ‘asafo ɔ yi,’ nɛ Kristo hu hla “tsɔlɔ anɔkualetsɛ kɛ ní lelɔ” ɔ konɛ a tsɔɔ Mawu we bi ní, nɛ a ngɔ blɔ tsɔɔmi kɛ ha mɛ. (Mat. 24:45-47; Efe. 5:23) Kaa bɔ nɛ blɔ tsɔɔmi ajla toli nɛ a hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ pee ɔ, tsɔlɔ nɛ ɔ hu kɛ ga womi, aloo sɛ gbi nɛ ngɛ Mawu Munyu ɔ mi ɔ tsuɔ ní, nɛ e ngɛ bu nɛ mi kuɔ kɛ ha Mawu womi ɔ. (1 Tɛs 2:13) Baiblo ɔ tsɔɔ kaa e sa nɛ waa ya asafo mi kpehi daa. (Heb. 10:24, 25) E woɔ wɔ he wami kaa wɔ tsuo waa kplɛɛ Baiblo tsɔɔmi kake nɔ. Mawu Munyu ɔ tsɔɔ wɔ kaa e sa nɛ waa ngɔ Matsɛ Yemi ɔ kɛ ye kekleekle blɔ he ngɛ wa si himi mi. (Mat. 6:33) Jehanɛ hu ɔ, Ngmami ɔ ha nɛ wa na kaa e ji sɔ nɛ fɔɔ si ngɛ wa nɔ, kɛ he blɔ nɛ wa ná kaa wa maa fiɛɛ ngɛ wehi a mi, magbɛ nɔ, kɛ be nɛ wa be fiɛɛmi tso mi. (Mat. 28:19, 20; Níts. 5:42; 17:17; 20:20) Mawu nitsɛ e Womi ɔ tsɔɔ asafo mi nikɔtɔmahi kaa e sa nɛ a ha asafo ɔ he nɛ tsɔ. (1 Kor. 5:1-5, 13; 1 Tim. 5:19-21) Yehowa tsɔɔ kaa e sa kaa nihi tsuo nɛ a ngɛ e blɔ nya tomi ɔ mi ɔ he nɛ tsɔ ngɛ he lo kɛ mumi mi.​—2 Kor. 7:1. w16.11 3:7, 8

Jeha nyɔngma komɛ loko kekleekle je mi ta a ma fɛ ɔ, Charles Taze Russell kɛ nihi nɛ a piɛɛ e he ɔ na kaa jamihi nɛ a tsɛɛ a he ke Kristofohi ɔ tsɔɔ we nihi anɔkuale nɛ ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ. Enɛ ɔ he ɔ, a ma a juɛmi nya si kaa a kɛ lakpa jami be nɔ́ ko peemi hu. Ngɛ November 1879 ɔ mi ɔ, Hwɔɔmi Mɔ ɔ da Ngmami ɔ nɔ kɛ tsɔɔ bɔ nɛ e sa kaa Mawu we bi nɛ a bu lakpa jami ha. Hwɔɔmi Mɔ ɔ de ke: “E sa nɛ waa bu sɔlemi fɛɛ sɔlemi nɛ tsɔɔ kaa e ji Kristo ayɛflo nɛ yeɔ anɔkuale se ngɛ anɔkuale mi ɔ, e kɛ nɔ yeli ɔmɛ (lohwe awi yelɔ) peeɔ kake ɔ kaa e ji ajuama,” kaa bɔ nɛ Ngmami ɔ tsɛɛɔ Babilon Ngua a. (Kpoj. 17:1, 2) Nyumuhi kɛ yihi nɛ a yeɔ Mawu anɔkuale ɔ le nɔ́ nɛ e sa kaa a pee. A le kaa ke a ya nɔ nɛ a fĩ lakpa jami se ɔ, a nine be Mawu jɔɔmi nɔ sue. Enɛ ɔ he ɔ, Baiblo Kaseli fuu ngma sɛ womi kɛ ya ha sɔlemi ɔmɛ kaa a kɛ mɛ po tako mi. w16.11 5:2, 3

Daa jeha a, ke wa ngɛ Yesu gbenɔ ɔ kaie ɔ, anɛ o kaneɔ Roma Bi 8:15-17 ɔ lo? Eko ɔ, o peeɔ jã. Ngmami nɛ ɔ tsɔɔ bɔ nɛ Kristofohi plɛɔ kɛ leɔ kaa a pɔ mɛ nu ha. Mawu mumi ɔ kɛ a mumi ɔ yeɔ he odase. Kristofohi nɛ a pɔ mɛ nu ɔ titli ji nihi nɛ Roma Bi yi 8 ɔ tu a he munyu. A ná “mumi ɔ” kaa nihi nɛ a ‘ngɛ Mawu blɔ hyɛe kaa e pee mɛ e bimɛ kɛ pi si, konɛ a nɔmlɔ tso ɔ nɛ ye e he kulaa.’ (Rom. 8:23) Niinɛ, a hɛ nɔ kami ji kaa a maa pee Mawu bimɛ ngɛ hiɔwe. Benɛ a baptisi mɛ se ɔ, Mawu ngɔ a he yayami kɛ pa mɛ kɛ gu kpɔmi nɔ́ ɔ nɔ. Mawu bu mɛ dali konɛ a nyɛ nɛ a pee e bimɛ. (Rom. 3:23-26; 4:25; 8:30) Se kɛ̃ ɔ, Roma Bi yi 8 ɔ kɔɔ nihi nɛ a ngɛ hɛ nɔ kami kaa a maa hi zugba a nɔ ɔ hu a he, ejakaa ngɛ blɔ ko nɔ ɔ, Mawu bu mɛ nihi nɛ da. Enɛ ɔ he ɔ, ke mɛ hu a kɛ ga womi nɛ ngɛ Roma Bi yi 8 ɔ tsu ní ɔ, a ma ná he se. w16.12 2:1-3

Benɛ Yesu de ke, “Nyɛ ko hao” ɔ, mɛni e ngɛ hlae maa tsɔɔ? Ngɛ anɔkuale mi ɔ, pi nɛ Yesu ngɛ tsɔɔe kaa Mawu sɔmɔlɔ be nyɛe nɛ e pee yeyeeye ngɛ si himi mi be komɛ. Se nɔ́ nɛ Yesu ngɛ hlae nɛ e kaseli ɔmɛ nɛ a yɔse ji kaa, ke a peeɔ yeyeeye tsɔ ɔ, lɔ ɔ be nyɛe ma tsu nyagba a he ní. Ligbi fɛɛ ligbi kɛ e mi haomi, enɛ ɔ he ɔ, e sɛ nɛ Kristofohi nɛ a pee yeyeeye ngɛ níhi nɛ a be, aloo níhi nɛ maa ba hwɔɔ se ɔ he. Be komɛ ɔ, ke Kristofo no ko susu hwɔɔ se he ɔ, lɔ ɔ ma nyɛ ma ha nɛ e pee yeyeeye. Se e sɛ nɛ o pee yeyeeye aloo o hao tsɔ ngɛ níhi nɛ a bɛ lolo ɔmɛ a he. Mɛni he je? Ejakaa behi fuu ɔ, wa susuɔ kaa níhi be nɔ yae saminya hwɔɔ se, se benɛ wa maa hyɛ ɔ, kɛkɛ e ya bɛ lɛ jã. Jehanɛ hu ɔ, nyagba ko be nɛ e kle pe Mawu, nɔ nɛ wa ma nyɛ maa ngɔ wa haomi ɔmɛ kɛ fɔ e nɔ ɔ. O ma nyɛ ma ná nɔ mi mami kaa Mawu ma nyɛ maa jɔɔ e sɔmɔli anɔkualetsɛmɛ. E maa ye bua mɛ konɛ a da haomihi nɛ a kɛ kpe be ko nɛ be nɛ haa nɛ a peeɔ yeyeeye, kɛ haomihi nɛ a kɛ ngɛ kpee amlɔ nɛ ɔ, kɛ nɔ́ nɛ a kɛ maa kpe hwɔɔ se ɔmɛ a nya. w16.12 3:13, 16

Loko Yehowa maa hla Saul kaa Israel matsɛ ɔ, Saul peeɔ e he humi, nɛ nihi buɔ lɛ wawɛɛ. (1 Sam. 9:1, 2, 21; 10:20-24) Se benɛ e ba pee matsɛ se ɔ, e wo e he nɔ. Benɛ Mawu gbalɔ Samuel ya sui Gilgal ngɛ be nya a, Saul nyɛ we nɛ e to e tsui si. Filisti bi ɔmɛ kɛ Israel bi ɔmɛ ma ta hwumi, nɛ Israel bi ɔmɛ hu ngɛ gbɛe ngɛ Saul he. Eko ɔ, Saul de e he ke, ‘E sa nɛ ma pee nɔ́ ko amlɔ nɔuu.’ Enɛ ɔ he ɔ, e ya pee nɔ́ ko nɛ e be he blɔ kaa e peeɔ. E sã afɔle ha Mawu. Yehowa bua jɔɛ nɔ́ nɛ e pee ɔ he. (1 Sam. 13:5-9) Benɛ Samuel ba su Gilgal ɔ, e kã Saul hɛ mi. Saul kplɛɛ we tsɔsemi ɔ nɔ, mohu ɔ, e kɛ níhi je e nya, e pia ni kpahi, nɛ e susu kaa hɛdɔ be nɔ́ nɛ e pee ɔ he. (1 Sam. 13:10-14) Nyagbenyagbe ɔ, ní nɛ ɔmɛ kɛ ní kpahi nɛ Saul pee ɔ ha nɛ e matsɛ yemi ɔ je e dɛ, nɛ nɔ́ nɛ pa hí sãasãa a, Yehowa kua lɛ. (1 Sam. 15:22, 23) E ngɛ mi kaa sisije ɔ, níhi ya nɔ saminya ha Saul mohu lɛɛ, se e nyagbe ɔ ya hí kulaa.​—1 Sam. 31:1-6. w17.01 3:1, 2

Ngɛ David si himi mi tsuo ɔ, wa ma nyɛ ma de ke e ye anɔkuale. Se be ko ɔ, e tɔ̃ tɔmi nɛ hɛdɔ ngɛ he. E kɛ Batsheba puɛ gba. (2 Sam. 11:1-21) David nyɛ we nɛ e tsake nɔ́ nɛ ba a, nɛ e nyɛ we nɛ e tu nɔ́ nɛ je tɔmi nɛ e tɔ̃ ɔ mi kɛ ba a nya fo hulɔ. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, haomi nɛ ɔmɛ ekomɛ ngɛ nɛ a se be poe kɛ ya si be nɛ David ma gbo. (2 Sam. 12:10-12, 14) Enɛ ɔ he ɔ, David hia hemi kɛ yemi. E sa nɛ e ná hɛ kɛ nɔ fɔmi kaa ke e tsake e tsui ngɛ anɔkuale mi ɔ, Yehowa kɛ e he yayami ɔ maa pa lɛ, nɛ e maa ye bua lɛ konɛ e da nyagbahi nɛ je nɔ́ nɛ e pee ɔ mi kɛ ba a nya. Akɛnɛ wa yi mluku he je ɔ, wɔ tsuo wa tɔ̃ ɔ. Hɛdɔ ngɛ yayami ɔmɛ ekomɛ a he pe ekomɛ. Ngɛ si fɔfɔɛ komɛ a mi ɔ, eko ɔ, wa be nyɛe maa pee nɔ́ nɛ maa je tɔmi ko nɛ wa tɔ̃ ɔ mi kɛ ba a he nɔ́ ko. (Gal. 6:7) Se wa he Mawu ye, nɛ wa le kaa ke wa tsake wa tsui ɔ, Yehowa maa ye bua wɔ kɛ da haomihi nɛ waa kɛ ngɛ kpee ɔ nya, ke haomi ɔ je wɔ nitsɛmɛ po.​—Yes. 1:18, 19; Níts. 3:19. w17.01 1:10-12

Ke wa peeɔ wa he humi ɔ, lɔ ɔ maa ye bua wɔ konɛ waa pee juɛmi nɛ da ke wa li nɔ́ nɛ maa je nɔ́ ko mi kɛ ba, aloo wa be nyɛe ma tsake lɛ po. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, eko ɔ, wa ma bi wa he ke: Ke i kɛ ye he wo be tsuo sɔmɔmi ní tsumi ɔ mi nɛ i ya nu hiɔ ɔ, kɛ ma pee kɛɛ? Ke ye fɔli nɛ a wa ngɛ jeha mi ɔ hia ye yemi kɛ buami hu nɛɛ? Ke i bwɔ ɔ, mɛni blɔ nɔ ma gu kɛ hyɛ ye he? Ke wa sɔle hluu, aloo wa pee níhi a mi hlami kaa mɛni po, wa be sane bimi nɛ ɔmɛ a heto tsuo nae. Ke wa ngɔɔ wa hɛ kɛ fɔɔ Yehowa nɔ ɔ, wa maa le níhi nɛ wa be nyɛe maa pee, nɛ wa maa kplɛɛ nɔ hulɔ. Ke wa pee níhi a mi hlami, wa bi ga womi kɛ je ni kpahi a ngɔ, nɛ wa sɔle kɛ bi Yehowa blɔ tsɔɔmi ɔ, e he maa hia nɛ waa kɛ Mawu mumi ɔ blɔ tsɔɔmi nɛ tsu ní. (Fiɛlɔ 11:4-6) Ke wa peeɔ jã a, Yehowa maa jɔɔ wɔ, aloo e maa tsɔɔ wɔ nɔ́ kpa nɛ wa ma nyɛ maa ngɔ kɛ ma wa hɛ mi.​—Abɛ 16:3, 9. w17.01 4:14

E he ba hia nɛ Adam kɛ Hawa nɛ a mwɔ a yi mi kpɔ ngɛ nɔ́ nɛ a maa pee ɔ he. Anɛ a maa bu Yehowa tue, aloo a maa bu sinɔ ɔ tue? A mwɔ a yi mi kpɔ kaa a ma gbo Mawu nɔ tue. (1 Mose 3:6-13) Adam kɛ Hawa tsɔ atua kɛ si Yehowa, enɛ ɔ he ɔ, a yi mluku hu. Jehanɛ hu ɔ, atua nɛ a tsɔ kɛ si Yehowa a ha nɛ a kɛ lɛ a kpɛti kɛ, ejakaa e ‘hɛ ngmɛ ngɛ klɔuklɔu, nɛ e hyɛ we nɔ́ yayami.’ Enɛ ɔ he ɔ, e be ‘yiwutsotsɛmɛ hyɛe nɛ́ e be nɔ́ ko dee.’ (Hab. 1:13) Kaa Yehowa bua jɔ yayami peemi he ɔ, jinɛ adebɔ níhi tsuo nɛ a hɛ ngɛ nɛ a ngɛ hiɔwe kɛ zugba a nɔ ɔ, a wami maa je oslaa mi. Nɔ́ nɛ pe kulaa a, kaa Yehowa pee we nɔ́ ko ngɛ yayami nɛ a pee ngɛ Eden abɔɔ ɔ mi ɔ he ɔ, jinɛ e he maa wa kaa nɔ ko ma ná hɛ kɛ nɔ fɔmi ngɛ e mi. Se Yehowa yeɔ anɔkuale, nɛ e kɛ e sisi tomi mlaahi tsuɔ ní be tsuaa be. (La 119:142) Enɛ ɔ he ɔ, he blɔ nɛ Adam kɛ Hawa ngɛ kaa a peeɔ nɔ́ nɛ a suɔ ɔ tsɔɔ we kaa e sa nɛ a gbo Mawu mlaa a nɔ tue. Akɛnɛ a tsɔ atua kɛ si Yehowa he je ɔ, a gbo nɛ a kpale kɛ ya zu mi ekohu, ejakaa zu a kɛ bɔ mɛ.​—1 Mose 3:19. w17.02 1:8, 10, 11

Benɛ Yesu je e ní tsumi ɔ sisi ngɛ zugba a nɔ ɔ, e ha nɛ Ngmami ɔ tsɔɔ lɛ blɔ. Benɛ Yesu ngɛ gboe po ɔ, e tsɛ gbamihi nɛ a gba kɛ kɔ Mesia a he ɔ se. (Mat. 27:46; Luka 23:46) Se osɔfo ɔmɛ lɛɛ ke Mawu Munyu ɔ kɛ a tsɔɔmi ɔ kpa we gbi ɔ, a kɛ Mawu Munyu ɔ tsu we ní. Yesu tsɛ munyu nɛ Yehowa ha nɛ gbalɔ Yesaya ngma a se. E de ke: “Nimli nɛ ɔmɛ ɔ, munyu kɛkɛ a kɛ woɔ ye hɛ mi nyami; se a tsui mi lɛɛ, a sume mi saasaa. Yaka gu a jaa mi, ejakaa tsɔɔmihi nɛ a tsɔɔ ji mlaahi nɛ nimli pee.” (Mat. 15:7-9) Yesu hi si ngɛ Mawu Munyu ɔ nya, se pi lɔ ɔ kɛkɛ, e kɛ e tsɔɔmi ɔmɛ hu da Mawu Munyu ɔ nɔ. Benɛ a bi lɛ sanehi nɛ kɔɔ jami he ɔ, e ngɔɛ e hɛ kɛ fɔɛ lɛ nitsɛ e nile, aloo e níhi a si kpami babauu ɔ nɔ. Mohu ɔ, e bu Mawu Munyu ɔ kaa lɔ ɔ pɛ ji nɔ́ nɛ e sa nɛ a kɛ tsu ní.​—Mat. 22:33-40. w17.02 3:18, 19

Yehowa Odasefohi jeɔ a suɔmi mi nɛ a ngɔɔ hɛ mi nyami kɛ haa ma hɛ mi nyɛɛli nɛ ɔmɛ ngɛ he fɛɛ he nɛ a ngɛ ɔ, kaa bɔ nɛ ma a kusumi biɔ nɛ a pee ɔ. Wa buɔ mɛ tue konɛ a nyɛ nɛ a tsu a ní tsumi ɔ. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, Ngmami ɔ ha nɛ wa le kaa huzu ngɛ bumi nɛ e sa kaa wa kɛ ha mɛ ɔ he. Ke a de wɔ ke waa pee nɔ́ ko nɛ teɔ si kɛ woɔ Mawu mlaa amɛ ɔ, wa be nyɛe ma gbo Mawu tue, aloo waa ngɔ wa he kɛ wo ma kudɔmi sanehi a mi. (1 Pet. 2:13-16) Yehowa sɔmɔli nɛ a hi si blema a pee nɔ hyɛmi nɔ́ kɛ tsɔɔ bɔ nɛ e sa kaa waa kɛ ma hɛ mi nyɛɛli nɛ hi si ha. Benɛ Roma Nɔ Yemi ɔ fã ke nɔ fɛɛ nɔ nɛ e ya ngma e biɛ konɛ a kane lɛ ɔ, Yosɛf kɛ e yo Maria bu fami nɛ ɔ tue. E ngɛ mi kaa Maria hɛɛ hɔ, nɛ fɔmi su gbongu mi mohu lɛɛ, se e kɛ e huno ɔ hia blɔ kɛ ho Bɛtlehɛm ya. (Luka 2:1-5) Pee se ɔ, benɛ a po Paulo nya kaa e tɔ̃ ɔ, e je bumi mi kɛ fã e he, nɛ e wo Matsɛ Hɛrode Agripa kɛ Roma Amlaalo Fɛsto nɛ e ngɛ Yudea nɔ yee ɔ hɛ mi nyami bɔ nɛ sa.​—Níts. 25:1-12; 26:1-3. w17.03 1:9, 10

Benɛ Israel bi ɔmɛ kase Kaanan bi ɔmɛ nɛ a pee yayami ɔ, Yehowa pui a he piɛ kɛ ji a he nyɛli ɔmɛ a he. (Many. 2:1-3, 11-15; La 106:40-43) Jamɛ a be ɔ mi ɔ, e maa ye ha wekuhi nɛ a suɔ Yehowa wawɛɛ ɔ kaa a maa ye Yehowa anɔkuale! Se Baiblo ɔ tsɔɔ kaa anɔkualetsɛmɛ komɛ hi si ngɛ jamɛ a be ɔ mi. A kpɛti ni komɛ ji Yefta, Elkana, Hana, kɛ Samuel. Nimli nɛ ɔmɛ fia a pɛɛ si kaa a ma ha Yehowa bua nɛ jɔ. (1 Sam. 1:20-28; 2:26) Mwɔnɛ ɔ, nihi susuɔ níhi a he kaa Kanaan bi ɔmɛ, nɛ a peeɔ a ní hu kaa mɛ. Bɔmi nami, yi wu tso ní peepeehi kɛ sika he a juɛmi. Se Yehowa bɔ wɔ kɔkɔ ngɛ ní nɛ ɔmɛ a he. E suɔ kaa e maa po wa he piɛ kaa bɔ nɛ e po Israel bi ɔmɛ a he piɛ ɔ, konɛ níhi kaa jã a nɛ ko he wa juɛmi. Anɛ wa maa kase nɔ́ ko kɛ je nɔ́ nɛ ba Israel bi ɔmɛ a nɔ ɔ mi lo? (1 Kor. 10:6-10) E sa nɛ waa bɔ mɔde nɛ waa yu wa he ngɛ je ɔ susumi kɛ e ní peepeehi a he. (Rom. 12:2) Anɛ wa maa bɔ mɔde kaa wa maa pee jã lo? w16.04 1:4-6

Ke wa ma pee juɛmi ngɛ nɔ́ ko nɛ he hia wawɛɛ he ɔ, e he hia nɛ wa hla ga womi nɛ hi pe kulaa ngɛ Baiblo ɔ mi, nɛ waa sɔle kɛ bi Yehowa blɔ tsɔɔmi. Yehowa ma nyɛ ma ha nɛ wa ná suhi nɛ wa hia konɛ wa nyɛ nɛ waa pee juɛmi nɛ maa sa e hɛ mi. Be fɛɛ be ɔ, mo bi o he ke: ‘Anɛ yi mi kpɔ nɛ ma mwɔ ɔ maa tsɔɔ kaa i suɔ Yehowa lo? Anɛ lɔ ɔ ma ha nɛ bua jɔmi kɛ tue mi jɔmi nɛ hi ye weku ɔ mi lo? Anɛ lɔ ɔ maa tsɔɔ kaa i toɔ ye tsui si nɛ ye mi mi hi lo?’ Yehowa nyɛ we wa nɔ kaa waa suɔ lɛ, aloo wa sɔmɔ lɛ. Yehowa ngmɛ wɔ blɔ kaa wɔ nitsɛmɛ waa ‘tsɔɔ nɔ nɛ wa ma sɔmɔ,’ nɛ e le kaa e ji wa ní tsumi kaa wa maa pe jã. (Yosh. 24:15; Fiɛlɔ 5:4) Se ke wa hla kaa wa ma sɔmɔ lɛ hu ɔ, e hyɛɛ blɔ kaa waa ngɔ e ga womi kɛ tsu ní ke wa maa pee juɛmi ngɛ nɔ́ ko he. Ke wa he ye kaa blɔ nɔ nɛ Yehowa guɔ kɛ tsuɔ níhi a he ní ɔ da, nɛ waa kɛ e sisi tomi mlaahi tsu ní ɔ, wa ma nyɛ maa pee juɛmi nɛ da, nɛ lɔ ɔ maa tsɔɔ kaa wa hɛ kã si.​—Yak. 1:5-8; 4:8. w17.03 2:17, 18