September

Ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ, tsui si tomi biɔ babauu pe nɛ wa ma fĩ si, aloo wa ma mia wa hɛ mi kɛ da si himi ko nɛ mi wa nya kɛkɛ. E kɔɔ bɔ nɛ wa peeɔ wa ní ngɛ kahi a he ha a he. Tsui si tomi yeɔ bua wɔ nɛ wa peeɔ kã, wa yeɔ anɔkuale, nɛ wa náa nihi a he tsui. Níhi a mi hlami womi ko tsɔɔ kaa tsui si tomi ji “su ko nɛ yeɔ bua wɔ nɛ wa náa hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ mi wa, nɛ ke waa kɛ kahi kpe ɔ, wa kɔni mi jɔ̃ we. E yeɔ bua wɔ nɛ wa daa si kpɛii ngɛ kahi nɛ a mi wa po a nya. Jehanɛ hu ɔ, ke wa toɔ wa tsui si kɛ daa ka nɛ ɔmɛ a nya a, e ha we nɛ waa kɛ wa juɛmi maa haomihi nɛ waa kɛ ngɛ kpee ɔmɛ a nɔ. Mohu ɔ, waa kɛ wa juɛmi maa otihi nɛ waa kɛ ma wa hɛ mi ɔ nɔ.” Suɔmi yeɔ bua wɔ nɛ wa toɔ wa tsui si. (1 Kor. 13:4, 7) Suɔmi nɛ wa ngɛ ha Yehowa a woɔ wɔ he wami nɛ wa daa nɔ́ tsuaa nɔ́ nɛ e ngmɛɔ blɔ nɛ e baa wa nɔ ɔ nya. (Luka 22:41, 42) Ke wa suɔ wa nyɛmimɛ ɔ, lɔ ɔ maa ye bua wɔ nɛ wa maa to wa tsui si ha mɛ ngɛ a fa tɔmihi a he. (1 Pet. 4:8) Nihi kɛ a yihi nɛ a ngɛ bua jɔmi po kɛ haomihi kpeɔ. Ke wa suɔ wa hunomɛ aloo wa yihi ɔ, wa ma nyɛ maa da “dengme” aloo haomi nɛ ɔmɛ a nya.​—1 Kor. 7:28. w16.04 2:3, 4

Hela munyu nɛ a tsɔɔ sisi ke “a tu a he kɛ ha” a tsɔɔ si fĩmi kɛ mɔde bɔmi ngɛ nɔ́ ko mi. Benɛ Roma amlaalo ɔ kɛ Yuda bi ɔmɛ a jami nya dali ɔmɛ wa mɛ yi mi po ɔ, a jɔɔ we kpemi. E ngɛ mi kaa e be gbɔjɔɔ mohu lɛɛ, se a bɔɔ mɔde wawɛɛ nɛ a yaa nɔ nɛ a kpeɔ daa. Mwɔnɛ ɔ hu ɔ, Yehowa sɔmɔli a bua jɔɔ asafo mi kpehi a yami he. George Gangas nɛ e kɛ jeha 22 kɛ se sɔmɔ kaa Blɔ Tsɔɔmi Ajla Toli ɔmɛ a ti nɔ kake ɔ de ke: “Níhi nɛ woɔ mi he wami nɛ haa nɛ i náa bua jɔmi ngɛ si himi mi pe kulaa a, a kpɛti kake ji asafo mi kpehi nɛ i yaa a.” E de hu ke: “Nɔ́ nɛ ye bua jɔ he wawɛɛ ji kaa ma ya asafo mi kpehi.” Anɛ mo hu o peeɔ o ní jã ngɛ Yehowa jami he lo? Ke jã a, lɛɛ ke níhi a mi wa ha mo po ɔ, moo bɔ mɔde wawɛɛ nɛ o ya asafo mi kpehi. Ha nɛ Yehowa nɛ na kaa mo hu e peeɔ mo kaa bɔ nɛ e pee Matsɛ David ɔ pɛpɛɛpɛ. Matsɛ David de ke: ‘Yehowa i suɔ o hi he ɔ. I suɔ o we ɔ.’​—La 26:8. w16.04 3:16-18

Ngɔɔ lɛ kaa o tu munyu ko aloo o pee nɔ́ ko nɛ e gba nyɛmi ko nya. Mɛni e sa kaa o pee? O kɛ o nyɛmi ɔ nɛ ya tu. Ke o ya a, oti nɛ e sa kaa o kɛ ma o hɛ mi ji kaa o kɛ lɛ yaa kpata. E sa nɛ o kplɛɛ o tɔmi nɔ. E sɛ nɛ o pia lɛ. Tue mi jɔmi nɛ maa hi waa kɛ wa nyɛmimɛ wa kpɛti ɔ ji nɔ́ nɛ he hia wawɛɛ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, Abraham kɛ e nyɛminyumu bi Lɔt tsuo ngɛ tohi fuu. Akɛnɛ zugba a kpi mɛ he je ɔ, Abraham to hyɛli ɔmɛ kɛ Lɔt to hyɛli ɔmɛ bɔni pɛmi. Abraham suɔ nɛ tue mi jɔmi nɛ hi a kpɛti, enɛ ɔ he ɔ, e ngmɛ Lɔt blɔ nɛ e hla zugba kpakpa a. (1 Mose 13:1, 2, 5-9) Enɛ ɔ ji nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa kɛ ha wɔ! Anɛ Abraham mi mi jɔmi ɔ ha nɛ e he fĩ lɛ lo? Ohoo. Benɛ Abraham pee jã pɛ nɛ Yehowa wo lɛ si kaa e maa jɔɔ lɛ, nɛ e ma ná ní fuu pe níhi nɛ laa lɛ ɔ. (1 Mose 13:14-17) Mɛni wa kaseɔ ngɛ mi? Ke wa jeɔ suɔmi mi nɛ wa dlaa waa kɛ nihi wa kpɛti sanehi, nɛ níhi bɔ wɔ po ɔ, Yehowa maa jɔɔ wɔ. w16.05 1:11, 12

Yehowa ha wɔ mlaahi nɛ a mi tɛ ngɛ Baiblo ɔ mi konɛ e kɛ tsɔɔ wɔ nɔ́ nɛ e suɔ kaa waa pee. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, e de wɔ kaa wa ko ja amagahi, wa ko ju, wa ko de dã, nɛ wa ko bɔ ajuama hulɔ. (1 Kor. 6:9, 10) Yesu nɛ ji Yehowa Bi ɔ hu wo e se nyɛɛli ɔmɛ mlaa pɔtɛɛ ko. E de mɛ ke: ‘Nyɛɛ ya je ma amɛ tsuo a ngɔ ngɛ he tsuaa he, nɛ nyɛɛ pee mɛ ye kaseli. Nyɛɛ baptisi mɛ ngɔ wo Tsɛ ɔ, kɛ Bi ɔ, kɛ mumi klɔuklɔu ɔ biɛ mi, nɛ nyɛɛ tsɔɔ mɛ nɛ a ye níhi tsuo nɛ i fa nyɛ ke nyɛɛ pee ɔ a nɔ. Hyɛ, i kɛ nyɛ maa hi si daa kɛ yaa su je mi nyagbe.’ (Mat. 28:19, 20) Nɔ́ tsuaa nɔ́ nɛ Yehowa kɛ Yesu deɔ wɔ ke waa pee ɔ maa ye bua wɔ nitsɛmɛ. Yehowa mlaahi tsɔɔ wɔ bɔ nɛ wa ma plɛ kɛ hyɛ waa kɛ wa weku mi bimɛ a nɔ ha. E mlaa amɛ yeɔ bua wɔ nɛ wa náa nɔmlɔ tso mi he wami kpakpa kɛ bua jɔmi hulɔ. Nɔ́ nɛ he hia pe kulaa a, ke waa kɛ Yehowa mlaahi tsu ní ɔ, e bua maa jɔ, nɛ e maa jɔɔ wɔ. Fiɛɛmi ní tsumi ɔ hu piɛɛ e mlaa amɛ a he. w16.05 3:1

Yehowa ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ waa le níhi nɛ sa e hɛ mi, nɛ wa ma nyɛ ma susu níhi a he kaa bɔ nɛ e susuɔ níhi a he ɔ. Enɛ ɔ ma ha nɛ níhi nɛ wa susuɔ, munyu nɛ wa tuɔ, kɛ níhi nɛ wa peeɔ ɔ maa sa Yehowa hɛ mi wawɛɛ, nɛ wa maa le bɔ nɛ wa ma plɛ kɛ ye wa gbɔjɔmihi a nɔ ha. (Luka 11:13; Gal. 5:22, 23) Se ngɛ lɔ ɔ tsuo se ɔ, e he maa hia nɛ waa ya nɔ nɛ waa hwu kɛ si wa gbɔjɔmihi. (Abɛ 4:23) E ma he be loko wa ma nyɛ maa kase Yehowa su ɔmɛ. Enɛ ɔ he ɔ, ke e peeɔ mo kaa o nyɛ we nɛ o pee tsakemihi fuu kaa bɔ nɛ o suɔ kaa o pee ɔ, mo ná tsui. Sisije ɔ, eko ɔ, e maa hia kaa o mia o hɛ mi nɛ o kɛ Baiblo ɔ mi munyu ɔmɛ nɛ tsu ní. Se ke o yaa nɔ nɛ o susuɔ níhi a he nɛ o baa o je mi kaa bɔ nɛ Yehowa ngɛ hlae nɛ o pee ɔ, e be yee ha mo kaa o ma susu níhi a he kaa bɔ nɛ Yehowa peeɔ ɔ, nɛ o maa pee nɔ́ nɛ da.​—La 37:31; Abɛ 23:12; Gal. 5:16, 17. w16.05 4:14, 16

Mwɔnɛ ɔ, Yehowa guɔ e Munyu ɔ, e mumi klɔuklɔu ɔ, kɛ Kristofohi asafo ɔ nɔ kɛ yeɔ bua e sɔmɔli. Ke wa kaneɔ Mawu Munyu ɔ saminya, nɛ wa pueɔ wa yi mi tɛ ngɛ níhi nɛ wa kaneɔ ɔ he, nɛ wa biɔ Yehowa kaa e ye bua wɔ konɛ wa kɛ tsu ní ɔ, wa ma nyɛ maa pee tsakemihi. David ngma ke: “Ke i kai mo ngɛ ye sa nɔ kikɛ nɛ ɔ, o he sɔuu i susuɔ nyɔ ɔ mi tsuo.” (La 63:6) E ngma hu ke: ‘Ma je Yehowa yi, ejakaa e ha mi juɛmi. Nyɔ mi po, ye he nile kɛ mi tuɔ munyu.’ (La 16:7) Niinɛ, David pueɔ e yi mi tɛ ngɛ Yehowa ga womihi a he, nɛ e haa nɛ lɔ ɔ tsakeɔ bɔ nɛ e susuɔ níhi a he kɛ bɔ nɛ e peeɔ e ní ha ke a kã e hɛ mi po. (2 Sam. 12:1-13) David ba e he si kɛ pee nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa kɛ ha wɔ! Anɛ mo hu o pueɔ o yi mi tɛ ngɛ Mawu Munyu ɔ he, nɛ o haa nɛ e tsakeɔ bɔ nɛ o susuɔ níhi a he kɛ bɔ nɛ o peeɔ o níhi haa a lo? Anɛ o ma nyɛ maa pee babauu po pe jã lo?​—La 1:3. w16.06 1:11

Wɔ tsuo wa yi mluku nɛ wa tɔ̃ɔ. Nɔ́ nɛ ɔ ba maa pee jeha 6,000 ji nɛ ɔ ngɛ Eden abɔɔ ɔ mi. Enɛ ɔ he ɔ, e sa nɛ waa hyɛ blɔ kaa wa nyɛmimɛ Kristofohi ma tɔ̃ wa nɔ. Ke wa nyɛmi ko tɔ̃ wa nɔ ɔ, e sɛ nɛ waa kɛ Mawu we bi nɛ kpa bɔmi ngɛ nyagbe ligbi nɛ ɔmɛ a mi. Ke nihi tɔ̃ wa nɔ nɛ wa ha nɛ lɔ ɔ tɔ̃tɔ̃ wa nane nɛ wa je Yehowa asafo ɔ mi ɔ, lɔ ɔ maa pee tɔmi agbo nɛ wɔ mohu wa tɔ̃. Ke e ba jã a, wa be nyɛe maa pee Mawu suɔmi nya ní hu, nɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ wa ngɛ kaa wa nine maa su Mawu je ehe ɔ nɔ ɔ ma bɔ wɔ. Loko wa maa ya nɔ ma ná bua jɔmi ngɛ Mawu sɔmɔmi mi, nɛ wa maa hɛɛ wa hɛ kɛ nɔ fɔmi ɔ mi wawɛɛ ɔ, e sa nɛ Yehowa si womi nɛ jɔɔ nɔ bua nɛ nyɛɛ se nɛ ɔ nɛ hi wa juɛmi mi: “I ngɛ hiɔwe he, kɛ zugba he bɔe, nɛ a be blema ní ɔmɛ kaie hu; hɛ maa je a nɔ pɛsɛpɛsɛ.” (Yes. 65:17; 2 Pet. 3:13) Ko ha nɛ nihi a tɔmihi nɛ ha nɛ jɔɔmi nɛ ɔmɛ nɛ bɔ mo. w16.06 4:13, 14

Munyungu nɛ ji “kake” ɔ tsɔɔ kaa Yehowa Mawu yi mi pee we lɛ enyɔɔnyɔ ngɛ níhi nɛ e to e yi mi kaa e maa pee ɔ he. Yehowa Mawu tsakee we, nɛ wa ma nyɛ maa ngɔ wa hɛ kɛ fɔ e nɔ. E yeɔ e munyu nɔ be fɛɛ be, e tsakee we e nya, nɛ e yeɔ anɔkuale. Yehowa wo Abraham si kaa e nina maa hi Si Womi Zugba a nɔ, nɛ e tsu nyakpɛ ní nguanguahi kɛ ha nɛ jamɛ a si womi ɔ ba mi. Benɛ Yehowa wo si nɛ ɔ, jeha 430 ba be mohu lɛɛ, se kɛ̃ ɔ, e ha nɛ e yi mi tomi ɔmɛ ba mi. (1 Mose 12:1, 2, 7; 2 Mose 12:40, 41) Jeha lafa komɛ a se ɔ, Yehowa tu Israel bi ɔmɛ a he munyu kaa a ji e we odasehi. E de mɛ ke: “Imi pɛ ji Mawu. Ye se ɔ, mawu kpa ko hi si hyɛ, nɛ eko be bae gblegbleegble.” Benɛ Yehowa ngɛ tsɔɔe kaa e yi mi tomi tsakee we ɔ, e de hu ke: “Imi ji Mawu, nɛ i ngɛ daa.” (Yes. 43:10, 13; 44:6; 48:12) Yehowa ji Mawu nɛ e yeɔ anɔkuale nɛ waa kɛ wa hɛ ma nyɛ maa fɔ e nɔ be fɛɛ be. Israel bi ɔmɛ ná he blɔ ngua kɛ sɔmɔ Yehowa. Jã kɛ̃ nɛ e ji he blɔ ngua nitsɛ nɛ wɔ hu wa ná kaa wa ngɛ Yehowa sɔmɔe!​—Mal. 3:6; Yak. 1:17. w16.06 3:6, 7

Mwɔnɛ ɔ hu ɔ, ngɛ blɔ ko nɔ ɔ, “buli” ngɛ mahi fuu a mi. Mɛ ji ta buli kɛ polisihi nɛ tsuɔ ní ngɛ mahi a huzuhi a nya, kɛ buli a klama slɔɔtohi. “Buli” nɛ ɔmɛ hyɛɛ konɛ basabasa peeli loo he nyɛli nɛ a ko ba sɛ ma a mi nɛ a ba hao mɛ. Ke ma ko aloo adesa ko ma buli nɛ ɔmɛ a ma a tuami ɔ, lɔ ɔ pɛ nɛ buli ɔmɛ naa. Buli nɛ ɔmɛ li Mawu hiɔwe Matsɛ Yemi ɔ nɛ Kristo ji e nya dalɔ ɔ he nɔ́ ko nɔ́ ko. Nɛ a li kaa Mawu Matsɛ Yemi ɔ ma ba kpata je ma amɛ tsuo a hɛ mi. (Yes. 9:6, 7; 56:10; Dan. 2:44) Se ke wɔɔ wa hɛ ngɛ wa he nɔ, nɛ wa ngɛ hwɔɔe ngɛ mumi mi ɔ, jamɛ a ligbi ɔ ba be wɔ si tie tlukaa. (La 130:6) Ke wa ngɛ je nɛ ɔ nyagbe ɔ he sue haa a, e he maa wa ha wɔ kaa wa maa ya nɔ maa hwɔɔ. Ke wa nyɛ we nɛ waa hwɔɔ ɔ, wa hɛ mi ma hyɛ ma kpata! w16.07 2:2, 9, 10

Akɛnɛ be ko nɛ be ɔ, Paulo wa Kristofohi yi mi he je ɔ, e le kaa e sɛ kaa Mawu nɛ na lɛ mɔbɔ. Benɛ e piɛ bɔɔ nɛ Paulo ma gbo ɔ, e ngma sɛ womi ya ha Timoteo. E de lɛ ke: “I naa wa Nyɔmtsɛ Kristo Yesu si kaa e ha mi he wami nɛ ma kɛ tsu ní. I naa lɛ si kaa e sa e hɛ mi kaa e hla mi nɛ ma ba sɔmɔ lɛ.” (1 Tim. 1:12-14) Mɛni ji jamɛ a sɔmɔmi ɔ? Paulo de asafo mi nikɔtɔmahi nɛ a ngɛ Efeso ɔ ke: ‘Ye wami tete he hia we mi. Nɔ́ nɛ he hia mohu ji kaa ní tsumi nɛ Nyɔmtsɛ Yesu ha mi ɔ, ma tsu kɛ gbe nya. Lɔ ɔ ji kaa ma fiɛɛ sane kpakpa a nɛ tsɔɔ kaa Mawu mi mi hi ha adesahi tsuo ɔ.’ (Níts. 20:24) Paulo kɛ kã fiɛɛ sane kpakpa a, nɛ e pee nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa kɛ ha Kristofohi nɛ a ngɛ mwɔnɛ ɔ, nɛ e tsɔɔ kaa dloomi nɛ Mawu dloo lɛ ɔ “pee we yaka.” w16.07 4:1-3

E ngɛ mi kaa be komɛ ɔ, Yehowa haa nɛ be pueɔ mi loko e sɔmɔli anɔkualetsɛmɛ a nine suɔ he blɔ ko nɔ, aloo a si fɔfɔɛ tsakeɔ mohu lɛɛ, se e yeɔ bua mɛ be tsuaa be. E wo Abraham si kaa e ma ha lɛ binyumu, se e sa nɛ blematsɛ Abraham nɛ ná hemi kɛ yemi ngɛ Yehowa mi, nɛ e to e tsui si. (Heb. 6:12-15) E ngɛ mi kaa Abraham mlɛ jehahi fuu loko e fɔ Isak mohu lɛɛ, se e kɔni mi wui nyu, nɛ Yehowa hu ye e si womi ɔ nɔ. (1 Mose 15:3, 4; 21:5) E be gbɔjɔɔ kaa nɔ ko maa to e tsui si kɛ hyɛ nɔ́ ko blɔ. (Abɛ 13:12) Ke wa yaa nɔ nɛ wa susuɔ níhi nɛ wa ngɛ blɔ hyɛe se a bɛ mi ɔ he ɔ, e ma nyɛ ma ha nɛ wa kɔni mi nɛ jɔ̃. Mohu ɔ, e sa nɛ waa ngɔ wa be ɔ kɛ tsu ní saminya, konɛ waa ya wa hɛ mi ngɛ Mawu jami mi. Ke wa kaneɔ Mawu Munyu ɔ, nɛ wa pueɔ wa yi mi tɛ ngɛ he ɔ, wa ma nyɛ ma ná juɛmi, wa ma kɔ nɔ́ se, wa hɛ ma ka si, wa maa le ní, wa ma susu níhi a he saminya, nɛ wa juɛmi mi ma tsɔ. Daa ligbi ɔ, e he ba hia nɛ waa pee juɛmi ngɛ níhi nɛ waa kɛ ma je wa hɛja, tade nɛ wa maa wo, wa he dlami, bɔ nɛ wa maa to wa sika he blɔ nya ha, kɛ bɔ nɛ waa kɛ nihi maa hi si ha a he. Ke waa kɛ níhi nɛ wa kaseɔ ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ tsuɔ ní ɔ, wa ma nyɛ maa pee juɛmi nɛ maa sa Yehowa hɛ mi. w16.08 3:9-11

Yehowa ye bua Israel bi ɔmɛ nɛ a ye Amalek bi ɔmɛ kɛ Etiopia bi ɔmɛ a nɔ kunimi, nɛ e wo Nehemia kɛ e nyɛmimɛ Yuda bi ɔmɛ he wami nɛ a fia Yerusalɛm gbogbo ɔ ekohu. Jã kɛ̃ nɛ ke nihi te si kɛ wo wɔ, aloo wa kɔni mi jɔ̃, aloo wa pee yeyeeye po ɔ, Mawu maa wo wɔ he wami konɛ waa fiɛɛ sane kpakpa a. (1 Pet. 5:10) Wa hyɛ we blɔ kaa Yehowa maa gu nyakpɛ blɔ nɔ kɛ je wa haomi ɔmɛ kɛ je. Mohu ɔ, e sa nɛ wa tsu wa blɔ fa mi nɔ́. Wa ma nyɛ maa pee jã kɛ gu Mawu Munyu ɔ nɛ wa maa kane daa ligbi, wa he nɛ wa ma dla konɛ waa ya asafo mi kpehi daa otsi, wa dɛ he ní kasemi kɛ weku Mawu jami nɛ wa maa pee daa, kɛ Yehowa nɛ wa maa sɔle ha lɛ daa a nɔ. Nyɛ ko ha nɛ waa ngmɛ blɔ nɛ ní kpahi nɛ je wa juɛmi kɛ je níhi nɛ Yehowa guɔ nɔ kɛ woɔ wɔ he wami ɔ nɔ. Ke o na kaa o nyɛ we ní nɛ ɔmɛ ekomɛ peemi ɔ, moo sɔle kɛ bi Mawu konɛ e ye bua mo. Mawu maa ngɔ e mumi klɔuklɔu ɔ kɛ ‘tsu o he ní konɛ o ná bua jɔmi nɛ o kɛ pee e suɔmi nya ní.’ w16.09 1:12

Bɔfo Paulo tsɔɔ kaa ke nɔ ko sɛ we gba si himi mi ɔ, e hi, se kɛ̃ ɔ, e tu munyu nɛ ngɛ wa mwɔnɛ ɔ ngmami ɔ mi ɔ. Lɔ ɔ se ɔ, Paulo de ke: “Ke nyɛ nyɛ we nyɛ he nɔ nyɛɛ ye ɔ, e hia kaa nyɛɛ sɛ gba si himi mi. Ejakaa lɔ ɔ hi pe nɔ́ nɛ akɔnɔ ma ba hao nyɛ.” Ke nɔ ko sɛ gba si himi mi ɔ, lɔ ɔ ma nyɛ maa po e he piɛ konɛ akɔnɔ nɛ ko ha nɛ e fiɛ e fɔmi níhi a he, loo e bɔ ajuama. Jehanɛ hu ɔ, jeha nɛ nɔ ko ye ɔ he hia. Paulo de ke: ‘Ke nɔ ko na kaa e nyɛ we e he nɔ nɛ e hyɛ, nɛ e wa bɔ nɛ sa a, e pee kaa bɔ nɛ e ngɛ hlae ɔ. Yayami ko be enɛ ɔ mi. Ee, a sɛ gba si himi mi.’ (1 Kor. 7:9, 36; 1 Tim. 4:1-3) E sɛ nɛ nɔ ko nɛ da bɔmi nami he akɔnɔ nɛ mi wa nɛ e náa a nɔ kɛ sɛ gba si himi mi. Eko ɔ, e wɛ nɛ́ e ma nyɛ ma tsu blɔ nya ní tsumihi nɛ ngɛ gba si himi mi ɔ he ní. w16.08 1:17

Bɔ nɛ nihi naa wɔ ha a nɔ a daa kɛ tsɔɔ nimli tutuutu nɛ wa ji. (1 Sam. 16:7) Wa ji Mawu sɔmɔli, enɛ ɔ he ɔ, wa wui tade nɛ wa tsui gbo nɔ, aloo nɔ́ nɛ e ma ha nɛ wa he nɛ jɔ wɔ kɛkɛ. E sa nɛ sisi tomi mlaahi nɛ wa kase ngɛ Mawu Munyu ɔ mi ɔ nɛ wo wɔ he wami konɛ wa kua tade komɛ womi. Ekomɛ ji tadehi nɛ miaa nɔmlɔ tso ɔ, tadehi nɛ jeɔ nɔmlɔ tso ɔ he komɛ nɛ e sɛ kaa a na a kpo, aloo tadehi nɛ tleɔ bɔmi nami akɔnɔ si. Enɛ ɔ tsɔɔ kaa e sɛ nɛ waa wo tade nɛ mi ngɛ heii aloo e ma ha nɛ wa nɔmlɔ tso ɔ he komɛ nɛ e sɛ kaa nihi naa a nɛ je kpo. E sɛ nɛ tade nɛ wa woɔ nɛ ha nɛ nihi nɛ a pee basaa, aloo e ha nɛ ke a na wɔ pɛ ɔ, a je a hɛ ngmɛ. Ke wa he tsɔ, wa dlaa wa he kaa humi, nɛ wa he dlami ɔ ngɛ hɛ ngmɛ nɔ ɔ, lɔ ɔ ma nyɛ ma ha nɛ nihi nɛ a bu wɔ, nɛ a maa hɛ mɛ kɛ su Mawu nɛ wa ngɛ jae ɔ he. Jehanɛ hu ɔ, ke wa woɔ tade nɛ sa a, lɔ ɔ ma ha nɛ nihi ma ná bumi kɛ ha Yehowa asafo ɔ. Nɛ nyagbenyagbe ɔ, eko ɔ, lɔ ɔ ma ha nɛ nihi maa bu wa sɛ gbi nɛ heɔ nihi a yi wami ɔ tue. w16.09 3:5, 6

Ko susu kaa o le nɔ́ nɛ nihi heɔ yeɔ. Ni komɛ tsɔɔ kaa a heɔ bilemi tsɔɔmi ɔ yeɔ, se a heɔ yeɔ kaa Mawu ngɛ hulɔ. A susu kaa Mawu gu bilemi nɔ kɛ bɔ níhi slɔɔtoslɔɔtohi nɛ wami ngɛ a mi. Ni komɛ hu susuɔ kaa ke bilemi tsɔɔmi ɔ pi anɔkuale ɔ, jinɛ a be nihi tsɔɔe ngɛ sukuu. Nɛ ni komɛ hu he we Mawu yi hu, ejakaa jami nɛ a ngɛ mi ɔ sisi mɛ. Enɛ ɔ he ɔ, ke o kɛ nɔ ko ngɛ bɔ nɛ wami plɛ kɛ je sisi ha a he susue ɔ, behi fuu ɔ, e hi kaa o ma bi nɔ ɔ sane kekle. Mo bi sanehi konɛ o le nɔ́ nɛ nɔ ɔ heɔ yeɔ. Ke o kɛ nihi susuɔ níhi a he, nɛ o buɔ mɛ tue ɔ, eko ɔ, a bua maa jɔ kaa a maa bu mo tue. Ke nɔ ko tu munyu kɛ si hemi kɛ yemi nɛ o ngɛ kaa Bɔlɔ ko ngɛ ɔ, o ma nyɛ ma de lɛ kaa ke e susu kaa Bɔlɔ ko be ɔ, lɛɛ e tsɔɔ blɔ nɔ nɛ wami gu kɛ ba. Ke kekleekle nɔ́ nɛ wami ngɛ mi ɔ maa ya nɔ maa hi si ɔ, e sa nɛ e nyɛ nɛ e fɔ, nɛ e pee e henɔhi fuu kɛ piɛɛ he. Je mi si kpami he ní lelɔ kpanaa ko tsɔɔ kaa: “Ke o susu bɔ nɛ wami yiblii ngɛ ha a he ɔ, e ngɛ nyakpɛ wawɛɛ.” w16.09 4:12, 13

E ngɛ mi kaa wa li nihi tutuutu nɛ Paulo ngɛ a he munyu tue ɔ mohu lɛɛ, se wa le kaa a fiaa ni komɛ kaa Nabot kɛ Zakaria tɛ nɛ a gbe mɛ akɛnɛ a suɔ kaa a maa bu Mawu tue nɛ a pee e suɔmi nya ní ɔ he je. (1 Ma. 21:3, 15; 2 Kron. 24:20, 21) Daniel kɛ e nyɛmimɛ ɔmɛ hu ná he blɔ kaa a ma kua a hemi kɛ yemi ɔ konɛ a “ye a he.” Se a pee we jã, mohu ɔ, a he ye kaa Mawu maa ye bua mɛ. Ngɛ blɔ ko nɔ ɔ, “a ma jatahi a nya,” nɛ a “a gbe la he wami” ɔ po. (Heb. 11:33, 34; Dan. 3:16-18, 20, 28; 6:13, 16, 21-23) A ye Mikaya kɛ Yeremia a ‘he fɛu nɛ a wo mɛ tsu’ ngɛ a hemi kɛ yemi ɔ he. Ni komɛ kaa Eliya hu “wo lalaalo ngɛ nga kplanaahi kɛ yokuhi a nɔ, kɛ tɛ puɔhi a mi, kɛ zugba a nɔ muɔhi a mi.” Nimli nɛ ɔmɛ tsuo nyɛ nɛ a da kahi nɛ a kɛ kpe ɔ nya, ejakaa a ngɛ nɔ mi mami kaa ‘nɔ́ nɛ a ngɔ a hɛ kɛ fɔ’ nɔ ɔ maa ba mi.​—Heb. 11:1, 36-38; 1 Ma. 18:13; 22:24-27; Yer. 20:1, 2; 28:10, 11; 32:2. w16.10 3:10, 11

Ke nibwɔhi nɛ a je ma kpa nɔ ba Matsɛ Yemi Asa a nɔ, nɛ wa he mɛ atuu ɔ, lɔ ɔ maa tsɔɔ kaa wa ngɛ mi mi jɔmi kpo jee kɛ ngɛ mɛ tsɔɔe. Eko ɔ, wa ma yɔse kaa ni hehi nɛ a ba wa ma a mi ɔ gboɔ zo, nɛ a nyɛ we nihi a he sumi. Akɛnɛ e slo bɔ nɛ a tsɔse mɛ ha kɛ bɔ nɛ a peeɔ a ní ha he je ɔ, eko ɔ, a ma susu kaa se nami be a he, nɛ ni kpahi nɛ e slo bɔ nɛ a nɔmlɔ su ngɛ ha, nɛ a je ma kpahi a nɔ ɔ nɔ kuɔ pe mɛ. Enɛ ɔ he ɔ, wɔ nɛ e sa kaa waa hɛ wɔ kɛ su a he kekle, konɛ wa je mi mi jɔmi kpo kɛ tsɔɔ mɛ. Ke nyɛ ngɛ JW Language app ɔ eko ngɛ nyɛ je gbi mi ɔ, o ma nyɛ maa kase bɔ nɛ o ma nga nibwɔhi ha ngɛ a je gbi mi. (Filip. 2:4) Eko ɔ, e he waa ha mo kaa o kɛ nihi nɛ e slo bɔ nɛ a peeɔ a ní ha a maa bɔ. Bɔ nɛ pee nɛ o nyɛ nɛ o ye jamɛ a su ɔ nɔ ɔ, o ma nyɛ maa sɛ hlami nɛ o je o he si kɛ tsɔɔ mɛ. Ke o pee jã a, o ma yɔse kaa níhi fuu ngɛ nɛ o bua jɔ he nɛ mɛ hu a bua jɔ he. Mo kai kaa e slo he nɛ wa ti nɔ tsuaa nɔ je, níhi nɛ wa bɔɔ mɔde ngɛ mi, kɛ wa gbɔjɔmihi. w16.10 1:13, 14

Ke waa kɛ blɔ tsɔɔmi nɛ ngɛ Mawu Munyu ɔ mi ɔ tsu ní ɔ, lɔ ɔ ma ha nɛ asafo ɔ he ma tsɔ. Mo susu nɔ́ nɛ ya nɔ ngɛ Korinto ɔ he nɛ o hyɛ. Paulo bɔ mɔde wawɛɛ nɛ e fiɛɛ ngɛ ma a mi, nɛ e suɔ e nyɛmimɛ nɛ a ji ‘ni klɔuklɔu’ ɔmɛ. (1 Kor. 1:1, 2) Enɛ ɔ he ɔ, moo hyɛ bɔ nɛ e maa dɔ lɛ ha benɛ e nu he kaa nɔ ko bɔ ajuama, nɛ nyɛmimɛ ɔmɛ pee we he nɔ́ ko, nɛ a ngmɛɛ e he nɛ e ngɛ asafo ɔ mi ɔ! Paulo de nikɔtɔma amɛ kaa a ngɔ jamɛatsɛ ɔ kɛ wo Satan dɛ mi. Enɛ ɔ tsɔɔ kaa e sa nɛ a fiee nɔ ɔ kɛ je asafo ɔ mi. E sa nɛ nikɔtɔma amɛ nɛ a je “masa” a konɛ asafo ɔ he nɛ tsɔ. (1 Kor. 5:5-7, 12) Ke asafo mi nikɔtɔma amɛ pee juɛmi kaa e sa nɛ a fie nɔ ko kɛ je asafo ɔ mi konɛ asafo ɔ he nɛ tsɔ ɔ, e sa nɛ wa fĩ se. Eko ɔ, enɛ ɔ ma ha nɛ nɔ ɔ nɛ tsake konɛ e bi Yehowa nɛ e ngɔ e yayami ɔ kɛ pa lɛ. w16.11 2:14

Ke wa wo nihi he wami ɔ, a bua maa jɔ wawɛɛ. Niheyo ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Rubén ɔ de ke: “Jehahi babauu be nɛ e peeɔ mi kaa se nami ko be ye he. Se ligbi ko ɔ, benɛ i kɛ asafo mi nɔkɔtɔma ko ngɛ fiɛɛmi tso mi ɔ, e to he hɛ kaa ye bua jɔɛ. Benɛ i de lɛ nɔ́ nɛ ngɛ mi pee ɔ, e bu mi tue, nɛ e nu mi sisi. Lɔ ɔ se ɔ, e kai mi ní kpakpahi nɛ i ngɛ tsue ɔ. Jehanɛ hu ɔ, e kai mi Yesu munyu nɛ tsɔɔ kaa wa ti nɔ tsuaa nɔ he jua wa pe otokliihi babauu ɔ. I kaiɔ jamɛ a ngmami ɔ, nɛ e woɔ ye bua wawɛɛ. Asafo mi nɔkɔtɔma nɛ ɔ munyu ɔ ye bua mi wawɛɛ.” (Mat. 10:31) E be nyakpɛ kaa Baiblo ɔ tsɔɔ kaa e sa nɛ waa wo nihi he wami daa. Bɔfo Paulo ngma womi kɛ ya ha Kristofohi nɛ a ji Hebri bi ɔ. E de ke: ‘Nyɛɛ kɛ nyɛ sibi nɛ tu he wami womi munyu daa ligbi. Kɛkɛ ɔ, yayami be nyɛ ti nɔ ko sisie nɛ e gbo Mawu tue.’ (Heb. 3:13) Ke o kai be ko nɛ nɔ ko tu he wami womi munyu kɛ tsɔɔ mo, kɛ bɔ nɛ lɔ ɔ wo mo he wami ha a, o maa na kaa e he hia wawɛɛ nɛ a wo nihi he wami. w16.11 1:2, 3

Ngɛ jeha 313 ɔ mi ɔ, Roma Nɔ Yelɔ Constantine ngmɛ blɔ kaa “Kristofohi” ma nyɛ maa to a jami ɔ sisi ngɛ mlaa nya. Lɔ ɔ se ɔ, Constantine kɛ osɔfo ɔmɛ pee kpe ko. A tsɛɛ kpe nɛ ɔ ke Council of Nicaea. Benɛ a pee jamɛ a kpe ɔ se ɔ, Roma nɔ yelɔ ɔ ha nɛ a fiee osɔfo ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Arius ɔ kɛ je ma a mi, ejakaa Arius kplɛɛ we nɔ kaa Yesu nɔuu ji Mawu. Pee se ɔ, ngɛ Roma Nɔ Yelɔ Theodosius nɛ sɛ hlami ɔ e yi nɔ ɔ, (jeha 379-395 K.F.S) Katolik Sɔlemi ɔ nɛ ji lakpa Kristofohi a jami ɔ ba pee jami titli ngɛ Roma. Yi nɔ sane ngmali tsɔɔ kaa ngɛ jeha lafa eywiɛ ɔmɛ a mi ɔ, a plɛ Roma wɔ jami ɔ kɛ pee “Kristofohi” a jami. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, jamɛ a be ɔ, lakpa Kristofohi ba kplɛɛ Roma wɔ jali ɔmɛ a lakpa tsɔɔmi ɔmɛ a nɔ. Enɛ ɔ he ɔ, a ba piɛɛ Babilon Ngua a he. Se ngɛ jamɛ a be ɔ mi po ɔ, Kristofohi bɔɔ ko nɛ a pɔ mɛ nu nɛ a ngɛ kaa ngma a ngɛ a he mɔde bɔe konɛ a ja Mawu ngɛ anɔkuale mi, se nihi bui mɛ tue.​—Mat. 13:24, 25, 37-39. w16.11 4:8, 9

Wa ngɛ je nɛ haomi hyi lɛ tɔ mi. Satan Abosiami mi mi fu wawɛɛ nɛ “e ngɛ nyɛɛe kɛ ngɛ yae kɛ ngɛ bae kaa jata nɛ ngɛ huae, nɛ ngɛ nɔ ko hlae nɛ e tsɔtslɔɔ e mi.” (1 Pet. 5:8; Kpoj. 12:17) Enɛ ɔ he ɔ, e be nyakpɛ kaa be komɛ ɔ, wɔ nɛ wa ji Mawu sɔmɔli po wa peeɔ yeyeeye. Yehowa sɔmɔli anɔkualetsɛmɛ komɛ kaa Matsɛ  David po “na nɔ́” be komɛ. (La 13:2) Mo kai kaa ngɛ bɔfo Paulo hu blɔ fa mi ɔ, ‘asafo ɔmɛ a he susumi pee kaa tlomi ngɛ e nɔ daa ligbi.’ (2 Kor. 11:28) Se ke wa pee yeyeeye ɔ, mɛni wa ma nyɛ maa pee? Wa hiɔwe Tsɛ nɛ e ngɛ suɔmi ɔ ye bua e sɔmɔli nɛ a hi si blema a, nɛ mwɔnɛ ɔ hu ɔ, ke wa pee yeyeeye aloo wa hao ɔ, e woɔ wa bua bɔ nɛ sa. Ngɛ mɛni blɔ nɔ? Wa ma nyɛ maa sɔle kɛ je wa tsui mi, wa ma nyɛ maa kane Mawu Munyu ɔ nɛ ji Baiblo ɔ nɛ wa pue wa yi mi tɛ ngɛ he, wa ma nyɛ ma bi Yehowa konɛ e ha wɔ e mumi klɔuklɔu ɔ, nɛ waa kɛ nɔ ko nɛ wa heɔ lɛ yeɔ ma nyɛ maa sɛɛ wa nyagba a he ní. w16.12 3:1, 2

Yehowa we bi kpa ‘níhi nɛ a peeɔ’ ɔ loko a ba le Mawu, nɛ a suɔ lɛ, nɛ a ngɛ lɛ jae ɔ nɛ. Níhi nɛ a pee, nɛ ‘jehanɛ lɛɛ a he ngɛ mɛ zo pee’ ɔ ko nyɛ ko ngɔ gbenɔ kɛ ba a nɔ. (Rom. 6:21) Se a tsake. E he ba hia nɛ Kristofohi fuu nɛ a ngɛ Korinto ɔ nɛ a tsake. A ti ni komɛ ji amaga jali, gba puɛli, nyumuhi kɛ yihi sɔuu nɛ a kɛ a sibi peeɔ yakayaka ní, juli, kɛ dã tɔli. Se kɛ̃ ɔ, ‘a du a he’ ha mɛ, nɛ a ‘tsukɔ a he.’ (1 Kor. 6:9-11) Jã nɔuu nɛ e he ba hia nɛ Kristofohi nɛ a ngɛ Roma a hu nɛ a pee tsakemi komɛ. Mawu mumi ɔ ha nɛ Paulo ngma womi kɛ ya ha mɛ. E ngma ke: “Jã kɛ̃ nɛ nyɛ ko ya nɔ nɛ nyɛɛ ngɔ nyɛ nɔmlɔ tso ɔmɛ kɛ ha yayami kaa nɔ́ nɛ dɛ he ta hwumi níhi, mohu ɔ, nyɛɛ ngɔ nyɛ he kɛ ha Mawu kaa nihi nɛ a je gbeje kɛ ba wami mi, nɛ nyɛɛ ngɔ nyɛ nɔmlɔ tso ɔmɛ hu kɛ ha Mawu kaa dami he ta hwumi níhi.” (Rom. 6:13) Paulo ngɛ nɔ mi mami kaa a ma nyɛ maa ya nɔ maa pee nɔ́ nɛ da konɛ a ná Mawu dloomi ɔ. w16.12 1:13

Benɛ Yehowa bɔ adesa a, e ha lɛ nyɛmi nɛ ngɛ slɔɔto. E ha wɔ juɛmi nɛ waa kɛ ma nyɛ ma tsu nyagbahi a he ní, nɛ́ waa to níhi a he blɔ nya kɛ ha hwɔɔ se. (Abɛ 2:11) E ha wɔ he wami nɛ waa kɛ tsuɔ níhi nɛ wa to kaa wa maa pee ɔ he ní, konɛ wa nyɛ nɛ waa su otihi nɛ a he hia a a he. (Filip. 2:13) Jehanɛ hu ɔ, e ha wɔ he nile, nɛ ji nɔ́ nɛ tsɔɔ wɔ kaa nɔ́ ko nɛ wa ngɛ pee ɔ ji kpakpa loo yayami. He nile nɛ ɔ ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ wa kua yayami peemi, nɛ ke wa tɔ̃ ɔ, e ma nyɛ maa ye bua wɔ nɛ wa dla wa blɔ ɔmɛ. (Rom. 2:15) Yehowa guɔ e Munyu ɔ nɔ kɛ bɔɔ wɔ kɔkɔ kaa waa kɛ wa nyɛmi ɔmɛ nɛ tsu ní saminya. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, wa kaneɔ ngɛ Hebri Ngmami ɔ mi ke: “Nɔ nɛ bɔɔ mɔde kɛ toɔ níhi a blɔ nya saminya a, e náa ní babauu”; nɛ “nɔ́ tsuaa nɔ́ nɛ o ngɛ tsue ɔ, tsu kɛ o he wami tsuo.” (Abɛ 21:5; Fiɛlɔ 9:10) Kristofohi a Hela Ngmami ɔ de ke: “Waa pee nihi tsuo kpakpa daa”; nɛ ‘nike ní pɔtɛɛ komɛ nɛ Mawu kɛ dloo wa ti nɔ tsuaa nɔ ɔ, wa kɛ sɔmɔ wa sibi.’ (Gal. 6:10; 1 Pet. 4:10) E ngɛ heii kaa Yehowa suɔ nɛ waa pee níhi nɛ ma nyɛ ha nɛ waa kɛ ni kpahi tsuo wa bua nɛ jɔ. w17.01 1:1, 2

Akɛnɛ Adam kɛ Hawa gbo tue he je ɔ, wɔ nɛ wa ji a sisi bimɛ ɔ yi mluku, nɛ wa gboɔ. Se kɛ̃ ɔ, wa ngɛ he blɔ kaa wa maa hla nɔ́ nɛ wa suɔ. Bɔ nɛ Mawu kɛ Israel bi ɔmɛ hi si ha a ma enɛ ɔ nɔ mi. Yehowa gu e sɔmɔlɔ Mose nɔ, nɛ e ha Israel bi ɔmɛ he blɔ kaa a hla ke ji a maa pee lɛ nitsɛ e ma, aloo a be pee. (2 Mose 19:3-6) Kɛ a pee a ní ha kɛɛ? A je a suɔmi mi nɛ a hla kaa a maa pee nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ Mawu de mɛ ke a pee ɔ, konɛ a pee nihi nɛ Mawu biɛ ngɛ a nɔ. Ma a tsuo he nɔ nɛ a de ke: ‘Nɔ́ tsuaa nɔ́ nɛ Yehowa de ɔ, wa maa pee.’ (2 Mose 19:8) Aywilɛho sane ji kaa, be komɛ a se ɔ, Israel ma a ngɔɛ he blɔ nɛ a ngɛ kaa a maa hla nɔ́ nɛ a suɔ ɔ kɛ tsu ní saminya, nɛ a yi si nɛ a wo Mawu ɔ nɔ. Nyɛ ha nɛ sane nɛ ɔ nɛ pee kɔkɔ bɔmi kɛ ha wɔ, nɛ waa hɛ wɔ kɛ su Yehowa he, nɛ waa pee níhi nɛ e suɔ kaa waa pee ɔ. Ke wa pee jã a, lɔ ɔ maa tsɔɔ kaa wa buɔ he blɔ nɛ a kɛ peeɔ nɔ́ nɛ nɔ suɔ ɔ kaa e he jua wa. w17.01 2:9

Benɛ Israel matsɛ Yeroboam ngɛ nɔ yee ɔ, Yehowa tsɔ gbalɔ ko kɛ je Yuda konɛ e kɛ kojomi sɛ gbi ko ya ha lɛ. Jamɛ a be ɔ mi ɔ, Matsɛ Yeroboam kua Yehowa jami. Gbalɔ nɛ baa e he si nɛ ɔ ngɔ Mawu sɛ gbi ɔ ya ha lɛ kaa bɔ nɛ a fã lɛ ke e pee ɔ, nɛ Yehowa po e he piɛ konɛ Yeroboam ko ye lɛ awi. (1 Ma. 13:1-10) Benɛ gbalɔ ɔ kpale e se kɛ yaa e we mi ɔ, e kɛ nɔmoyo ko ya kpe tlukaa ngɛ he ko nɛ e kɛ Betel he kɛ we. Nɔmoyo nɛ ɔ tsɔɔ kaa e ji Yehowa gbalɔ. E sisi niheyo ɔ, nɛ niheyo ɔ ma e hɛ ngɔ fɔ blɔ tsɔɔmi nɛ Yehowa kɛ ha lɛ ɔ nɔ. Yehowa de lɛ ke ‘e ko ye nɔ́ ko nɛ e ko nu nyu hulɔ ngɛ Israel,’ nɛ ‘blɔ nɛ e gu nɔ kɛ ba a, e ko kpale ya gu nɔ kɛ ho’. Yehowa bua jɔɛ nɔ́ nɛ e pee ɔ he. Pee se ɔ, benɛ Yehowa gbalɔ ɔ ngɛ blɔ ɔ nɔ kɛ yaa we mi ɔ, e kɛ jata ko ya kpe nɛ jata a gbe lɛ. (1 Ma. 13:11-24) Mɛni he je nɛ gbalɔ nɛ ɔ nɛ be ko nɛ be ɔ, e pee ɔ e he humi ɔ wo e he nɔ nɛ nɔmoyo ɔ sisi lɛ ɔ? Baiblo ɔ tsɔɔ we. Se eko ɔ, e hɛ je nɔ kaa e sa nɛ e kɛ Mawu nɛ nyɛɛ, nɛ e ‘ba e he si ha e Mawu’ ɔ. w17.01 4:1-3

Ke o je Baiblo ɔ kanemi sisi pɛ ɔ, o maa na munyu nɛ sisi numi yi se e mi kuɔ nɛ nyɛɛ se nɛ ɔ: ‘Sisije ɔ, Mawu bɔ hiɔwe kɛ zugba.’ (1 Mose 1:1) E ji anɔkuale kaa níhi nɛ Mawu bɔ ɔ fuu ngɛ nɛ wa li a he níhi fuu. Ní nɛ ɔmɛ ekomɛ ji oslami ɔ nɔ, kane, kɛ he wami nɛ gblaa níhi kɛ baa zugba. Níhi nɛ ngɛ je mluku ɔ mi ɔ, a kpɛti bɔɔ pɛ nɛ wa le. (Fiɛlɔ 3:11, NW) Se kɛ̃ ɔ, Yehowa ha nɛ wa le yi mi nɛ e to ngɛ zugba a kɛ adesahi a he. Mawu to e yi mi kaa zugba a nɛ pee adesahi nɛ e bɔ ngɛ e subai nɔ ɔ a we. (1 Mose 1:26) A maa pee Yehowa bimɛ, nɛ e maa pee a Tsɛ. Kaa bɔ nɛ Mose Kekleekle Womi ɔ yi etɛ ɔ tsɔɔ ɔ, nɔ ko te si kɛ wo Yehowa yi mi tomi ɔ. (1 Mose 3:1-7) Se Yehowa ma nyɛ ma tsu sane ɔ he ní. Nɔ ko be nyɛe maa tsi Yehowa nya. (Yes. 46:10; 55:11) Enɛ ɔ he ɔ, wa ma nyɛ ma ná nɔ mi mami kaa Yehowa yi mi tomi kɛ ha adesahi kɛ zugba a maa ba mi ngɛ be nya! w17.02 1:1, 2

Mumi klɔuklɔu ɔ pi he wami ko nɛ a naa, enɛ ɔ he ɔ, mɛni blɔ nɔ Israel bi ɔmɛ maa gu kɛ le kaa mumi klɔuklɔu ɔ ngɛ Mose nɔ? Mumi klɔuklɔu ɔ ye bua Mose nɛ e pee nyakpɛ níhi, nɛ e tsɔɔ Farao Mawu biɛ. (2 Mose 7:1-3) Jehanɛ hu ɔ, mumi klɔuklɔu ɔ ha nɛ Mose ná su kpakpahi kaa suɔmi, humi peemi, tsui si tomi, nɛ lɔ ɔ ha nɛ e nyɛ nɛ e nyɛɛ Israel bi ɔmɛ a hɛ mi. E ngɛ heii kaa Yehowa lɛ hla Mose kaa e nyɛɛ e we bi a hɛ mi. Pee se ɔ, Yehowa hla nyumu kpahi nɛ e kɛ e mumi klɔuklɔu wo mɛ he wami konɛ a nyɛɛ e we bi a hɛ mi. Yehowa mumi ɔ ha nɛ “Nun bi, Yoshua nile nya ba bli.” (5 Mose 34:9) ‘Yehowa mumi ɔ ba Gideon nɔ.’ (Many. 6:34) Nɛ ‘Yehowa mumi ɔ ba David nɔ.’ (1 Sam. 16:13) Nyumu nɛ ɔmɛ tsuo ha nɛ Mawu mumi ɔ ye bua mɛ, nɛ mumi nɛ ɔ wo mɛ he wami nɛ a pee níhi nɛ jinɛ mɛ nitsɛmɛ a be nyɛe maa pee.​—Yosh. 11:16, 17; Many. 7:7, 22; 1 Sam. 17:37, 50. w17.02 3:3-5

Paulo le kaa e nyɛmimɛ ɔmɛ ngɛ he blɔ kaa a maa mwɔ a yi mi kpɔ ngɛ níhi a he, enɛ ɔ he ɔ, e pee we juɛmi ha mɛ. Enɛ ɔ ji nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa nɛ wa ma nyɛ maa kase. Mwɔnɛ ɔ hu ɔ, ke asafo mi nikɔtɔmahi ngɛ nɔ ko ga woe ngɛ nɔ ɔ nitsɛ e sane ko he ɔ, e sa nɛ a kase Paulo. Asafo mi nikɔtɔmahi suɔ kaa a kɛ a nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yihi ma susu Baiblo mi ga womi ɔmɛ a he. Se kɛ̃ ɔ, a bɔɔ mɔde kaa a ma ha nɛ a nyɛmimɛ nɛ ɔmɛ nɛ a pee juɛmi ngɛ mɛ nitsɛmɛ a sanehi a he. Juɛmi ngɛ mi kaa a maa pee jã, ejakaa ke nɔ́ ko je mi kɛ ba a, nɔ ɔ nitsɛ nɛ e maa tloo e tlomi. Ga womi ko nɛ he hia wawɛɛ ji nɛ ɔ nɛ: Wa ma nyɛ maa ye bua nihi konɛ a nu sisi tomi mlaahi nɛ ngɛ Ngmami ɔ mi ɔ sisi, nɛ a kɛ tsu ní. Se kɛ̃ ɔ, nihi ngɛ he blɔ kaa a maa pee juɛmi ngɛ mɛ nitsɛmɛ a sanehi a he, nɛ e ji a ní tsumi kaa a maa pee jã. Ke a kɛ he blɔ nɛ ɔ tsu ní saminya a, a ma ná he se. Niinɛ, e sɛ nɛ wa susu kaa wa ngɛ he blɔ kaa wa maa pee juɛmi ha wa nyɛmimɛ. w17.03 2:11

Tsɔlɔ anɔkualetsɛ ɔ tsɔɔ kaa e ngɛ hemi kɛ yemi nɛ mi wa kɛ gu Matsɛ Yemi he sane kpakpa fiɛɛmi ní tsumi ɔ nɛ e woɔ mi he wami wawɛɛ ɔ nɔ. Anɛ o piɛɛ to kpahi nɛ a ngɛ nihi nɛ a pɔ mɛ nu ɔ se fĩe kɛ tsu ní tsumi nɛ he hia nɛ ɔ he lo? O bua maa jɔ wawɛɛ ke ji o nu kaa wa hɛ mi nyɛɛlɔ nɛ ji Yesu Kristo de ke: “Be abɔ nɛ nyɛ pee ngɔ ha ye nyɛmimɛ nyafii pe kulaa nɛ ɔmɛ a kpɛti nɔ kake ɔ, imi nyɛ pee ngɔ ha a nɛ.” (Mat. 25:34-40) Benɛ Yesu kpale kɛ ho hiɔwe ya a, e kua we e se nyɛɛli ɔmɛ. (Mat. 28:20) Lɛ nitsɛ e le kaa mumi klɔuklɔu ɔ, bɔfo ɔmɛ, kɛ Mawu Munyu ɔ lɛ ye bua lɛ nɛ e nyɛ nɛ e nyɛɛ Mawu we bi a hɛ mi be mi nɛ e ngɛ zugba a nɔ ɔ. Enɛ ɔ he ɔ, e ha tsɔlɔ anɔkualetsɛ ɔ nɛ ngɛ mwɔnɛ ɔ hu yemi kɛ buami nɛ ɔ nɔuu. Kaa Kristofohi nɛ a pɔ mɛ nu ɔ, tsɔlɔ nɛ ɔ bɔɔ mɔde kaa ‘he tsuaa he nɛ To bi ɔ yaa a, e kɛ lɛ maa ya.’ (Kpoj. 14:4) Ke waa kɛ a blɔ tsɔɔmi tsuɔ ní ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa ngɛ wa Hɛ Mi Nyɛɛlɔ nɛ ji Yesu se nyɛɛe. E be kɛe nɛ e ma ha nɛ wa nine nɛ su neneene wami ɔ nɔ. (Kpoj. 7:14-17) Adesa hɛ mi nyɛɛlɔ ko be nɛ e ma nyɛ ma ha nɛ wa nine nɛ su enɛ ɔ nɔ! w17.02 4:17-19

Ke waa kɛ haomi nɛ nya wa nɛ wa be nyɛe maa pee nɔ́ ko ngɛ he ngɛ kpee ɔ, eko ɔ, e he be wae ha wɔ kaa wa maa ngɔ wa hɛ kɛ fɔ Yehowa nɔ. Se ke wa ngɛ ní nyafinyafihi a he ní tsue hu nɛɛ? Anɛ wa ngɔɔ wa hɛ kɛ fɔɔ wɔ nitsɛmɛ wa nile nɔ, aloo wa hlaa Baiblo sisi tomi mlaahi, nɛ waa kɛ tsuɔ ní kɛ tsɔɔ kaa wa ngɔ wa hɛ kɛ fɔ Yehowa nɔ lo? Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ngɔɔ lɛ kaa be komɛ ɔ, ke o yaa asafo mi kpehi, aloo kpɔ mi kpe ko ɔ, o weku ɔ teɔ si kɛ woɔ mo. Anɛ o ma bi Yehowa konɛ e tsɔɔ mo blɔ nɛ hi pe kulaa nɛ o maa gu nɔ kɛ tsu sane ɔ he ní lo? Aloo eko ɔ, o ní tsumi puɛ, nɛ o ngɛ ekpa hlae, se o nɛ eko. Ke nɔ ko ngɛ hlae nɛ e ha mo ní tsumi ɔ eko, nɛ e kɛ mo ngɛ ní tsumi ɔ he blɔ nya toe ɔ, anɛ loloolo ɔ, o ma ha nɛ e le kaa o maa ya asafo mi kpehi nɛ a peeɔ ngɛ otsi ɔ mi ɔ daa lo? Bɔ fɛɛ bɔ nɛ nyagba a ma ji ha a, wa bɔɔ mɔde kaa waa kɛ ga womi nɛ la polɔ ɔ kɛ ha ngɛ mwɔnɛ ɔ ngmami ɔ mi ɔ ma tsu ní. w17.03 4:6