November

Satan tsɔɔ kaa níhi nɛ Mawu peeɔ kɛ haa adesahi he je nɛ adesahi sɔmɔɔ lɛ ɔ nɛ. (Hiob 2:4, 5) Kɛ je benɛ Satan tu jamɛ a munyu ɔ, anɛ e tsake e susumi lo? Dɛbi! Benɛ a fiee Satan kɛ je hiɔwe po ɔ, loloolo ɔ, a tsɛɛ lɛ ke ‘wa nyɛmimɛ ɔmɛ a nya polɔ, nɔ nɛ e poɔ a nya nyɔ kɛ pia ngɛ wa Mawu ɔ hɛ mi ɔ!’ (Kpoj. 12:10) Loloolo ɔ, Satan tsɔɔ kaa níhi nɛ Mawu peeɔ haa adesahi ɔ he je nɛ a jaa lɛ. E ná nɛ wa kua Mawu nɔ yemi ɔ, nɛ wa kpa lɛ sɔmɔmi. Ke o ngɛ nɔ́ nae ngɛ ka ko dɛ mi ɔ, moo bɔ mɔde nɛ o po níhi nɛ ngɛ nɔ yae ngɛ mumi mi ɔ he foni ngɛ o juɛmi mi. Satan kɛ e daimonio ɔmɛ ngɛ mo hyɛe. A ngɛ bɔ nɛ o maa pee o ní ha a hyɛe, nɛ a ngɛ dee ke o maa ngmɛɛ o hemi kɛ yemi ɔ he. Jamɛ a be ɔ mi nɔuu ɔ, Yehowa, kɛ wa Matsɛ Yesu Kristo, kɛ nihi nɛ a pɔ mɛ nu nɛ a tle mɛ si kɛ ho hiɔwe ya, kɛ bɔfo akpehi abɔ hu ngɛ mo hyɛe. Mɛ hu a ngɛ mo hyɛe nɛ a na kaa o ngɛ nɔ́ nae, nɛ a ngɛ mo he wami woe konɛ o ya nɔ nɛ o fĩ si! Ke a na kaa o to o tsui si nɛ o ya nɔ nɛ o ye Yehowa anɔkuale ɔ, a bua maa jɔ. O ma nyɛ maa na ga womi nɛ Yehowa kɛ ha ngɛ mwɔnɛ ɔ ngmami ɔ mi ɔ kaa e kɔɔ o he tutuutu. w16.04 2:8, 9

Ke níhi a sisi numi ba a, kɛkɛ “nyɛmi pee nyɛmi.” Se ja o kɛ o nyɛmi ɔ ya tu si abɔ nɛ tue mi jɔmi bɛ loko e sa kaa o ya bɔ asafo mi nikɔtɔma amɛ amaniɛ. Behi fuu ɔ, e he hia we kaa wa maa gu blɔ etɛ nɛ a tsɔɔ ngɛ Mateo 18:15-17 ɔ tsuo nɔ. A ngɛ wɔ he wami woe kaa waa pee jã. Mɛni he je nɛ wa deɔ jã a? Ejakaa behi fuu ɔ, yayami peelɔ ɔ naa kaa e tɔ̃ nɛ e dlaa nɔ́ nɛ e pee nɛ dɛ ɔ. Lɔ ɔ he ɔ, e he be hiae nɛ a fiee lɛ kɛ je asafo ɔ mi. Lɔ ɔ se ɔ, e sa nɛ nɔ nɛ a tɔ̃ e nɔ ɔ, nɛ ngɔ nɔ ɔ tɔmi kɛ pa lɛ konɛ tue mi jɔmi nɛ ba. Enɛ ɔ ha nɛ wa na kaa ngɛ ga nɛ Yesu wo ɔ nya a, e sɛ nɛ wa ya bɔ asafo mi nikɔtɔma amɛ amaniɛ mla. Ja wa gu blɔ kake kɛ blɔ enyɔ ɔ nɔ nɛ e hí, nɛ wa ngɛ nɔ mi mami niinɛ kaa nɔ ɔ ye wɔ sane yaya loko e sa kaa wa ya bɔ asafo mi nikɔtɔma amɛ amaniɛ. w16.05 1:15, 16

Wa fĩɔ Mawu Matsɛ Yemi ɔ se. Akɛnɛ wa fĩ we adesa nɔ yemihi a se he je ɔ, waa kɛ he nile kpakpa fiɛɛɔ kɛ tsɔɔ nihi kaa Mawu Matsɛ Yemi ɔ pɛ nɛ ma tsu adesahi a nyagbahi tsuo a he ní ha mɛ. Lakpa jamihi fĩɔ ma kudɔmi kuuhi a se, nɛ enɛ ɔ ngɔɔ mi gbami kɛ baa. Se akɛnɛ wa fĩ we ma kudɔmi kuu ko se he je ɔ, kake peemi ngɛ waa kɛ wa nyɛmimɛ ngɛ je kɛ wɛ ɔ wa kpɛti. (1 Pet. 2:17) Akɛnɛ wa ngɛ Satan je ɔ nyagbe ɔ he sue haa he je ɔ, e he maa wa wawɛɛ ha wɔ kaa wa maa yu wa he ngɛ ma kudɔmi sanehi a he. Mwɔnɛ ɔ, nihi peeɔ a ní kaa “nɔ́ nɛ pi adesahi ji mɛ,” nɛ a “bui nɔ́.” Enɛ ɔ tsɔɔ kaa kake peemi be nyɛe maa hi nihi a kpɛti, nɛ ke wa ngɛ nyagbe ɔ he sue ɔ, e mi maa wa po pe kikɛ. (2 Tim. 3:3, 4) Ma kudɔmi blɔ nya tomihi tsake tlukaa ngɛ ma komɛ a nɔ nɛ e sa wa nyɛmimɛ komɛ a he. Enɛ ɔ he je nɛ e sa nɛ wa dla wa he kɛ to konɛ ke waa kɛ si himi ko nɛ mi wa kpe ɔ, wa nyɛ nɛ waa yu wa he ngɛ ma kudɔmi sanehi a he ɔ nɛ. w16.04 4:3, 4

Ni komɛ susu kaa a ma nyɛ maa pee nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ a suɔ. Se wɔɔ lɛɛ wa suɔ kaa wa maa pee nɔ́ nɛ ma ha Yehowa bua maa jɔ. Enɛ ɔ he ɔ, loko wa maa mwɔ wa yi mi kpɔ ngɛ sane ko he ɔ, e sa nɛ wa susu nɔ́ nɛ Baiblo ɔ de ngɛ sane ɔ he ɔ he, nɛ wa kɛ tsu ní. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, Baiblo ɔ tsɔɔ wɔ Mawu susumi ngɛ muɔ kɛ ní tsumi he, enɛ ɔ he ɔ, waa kɛ nɔ́ nɛ Baiblo ɔ de ɔ tsuɔ ní. (1 Mose 9:4; Níts. 15:28, 29) Wa ma nyɛ maa sɔle ha Yehowa konɛ e ye bua wɔ nɛ waa mwɔ wa yi mi kpɔ ngɛ blɔ nɛ e bua maa jɔ he ɔ nɔ. Yi mi kpɔhi nɛ wa mwɔɔ ɔ ma nyɛ maa ye bua wɔ loo e ye wɔ awi. Ke wa pee juɛmi nɛ da a, e maa ye bua wɔ konɛ waa hɛ wɔ kɛ su Yehowa he. Ke wa pee juɛmi nɛ dɛ ɔ, huɛ bɔmi nɛ ngɛ waa kɛ Yehowa wa kpɛti ɔ ma puɛ. Yi mi kpɔhi nɛ wa mwɔɔ ɔ hu ma nyɛ maa ye bua ni kpahi loo e ye mɛ awi. Wa sume kaa wa maa pee nɔ́ ko nɛ maa hao wa nyɛmimɛ aloo e ha nɛ a hemi kɛ yemi ɔ mi nɛ gbɔjɔ. Jehanɛ hu ɔ, wa sume kaa wa maa wo nyɛmimɛ a kpɛti pɛ ngɛ asafo ɔ mi. Enɛ ɔ he ɔ, e he hia nɛ waa pee juɛmi nɛ da.​—Rom. 14:19. w16.05 3:4, 5

Ke waa kɛ wa be tsuɔ ní saminya nɛ wa kaneɔ Baiblo ɔ kɛ wa womi ɔmɛ nɛ wa kaseɔ ɔ, wa ma nyɛ ma ná nɔ mi mami kaa Yehowa bua maa jɔ wa he. (Efe. 5:15, 16) Se nɔ́ ko ngɛ nɛ e sɛ kaa waa pee kɔkɔɔkɔ. Mɛni ji jamɛ a nɔ́ ɔ? Ke wa hyɛ we nɛ hi ɔ, wa ma susu kaa Baiblo ɔ mi womi komɛ aloo asafo ɔ womi ɔmɛ ekomɛ kɔ we wa he. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ke wa susu kaa Baiblo mi womi ko kɔ we si fɔfɔɛ nɛ wa ngɛ mi ɔ he hu nɛɛ? Aloo ke wa susu kaa wa piɛɛ we nihi nɛ a ngma womi ko kɛ ha mɛ ɔmɛ a he hu nɛɛ? Anɛ wa kaneɔ lɛ kɛfokɛfo aloo wa kane we kulaa po lo? Ke jã a, lɛɛ wa be munyu komɛ nɛ a he hia a he se náe. E sa nɛ waa le kaa munyuhi tsuo nɛ wa nine suɔ nɔ ɔ jeɔ Yehowa ngɔ. w16.05 5:5, 6

Yehowa guɔ Kristofohi asafo ɔ, kɛ asafo mi nikɔtɔma amɛ a nɔ kɛ yeɔ bua wɔ. Ke asafo mi nikɔtɔma amɛ yɔse kaa wa ngɛ gbɔjɔmi ko ɔ, a bɔɔ mɔde kaa a maa ye bua wɔ, se tsa pi adesa nile nɔ nɛ a daa kɛ peeɔ jã. Mohu ɔ, a baa a he si, nɛ a kɛ a hɛ fɔɔ Mawu nɔ, nɛ a biɔ lɛ konɛ e ha mɛ juɛmi kɛ níhi a se kɔmi. A hlaa níhi a mi ngɛ Mawu Munyu ɔ kɛ asafo ɔ womi ɔmɛ a mi konɛ a nyɛ nɛ a ye bua wɔ saminya. Enɛ ɔ haa nɛ a kɛ yemi kɛ buami nɛ sa haa wɔ. Ke wa le blɔ nɔ nɛ Mawu guɔ kɛ yeɔ bua wɔ ɔ, lɔ ɔ ma ha nɛ waa kɛ wa nyɛmimɛ Odasefohi, nihi nɛ a ngɛ wa zugba kpɔ ɔ mi, kɛ nihi nɛ waa kɛ mɛ kaseɔ Baiblo ɔ maa hi si saminya. Mawu nyɛ we nihi a nɔ kaa a pee tsakemi, mohu ɔ, e tsɔɔ mɛ e mlaahi nɛ a da a konɛ mɛ nitsɛmɛ a je a tsui mi nɛ a pee tsakemi ngɛ a si himi mi nɛ a ba a je mi saminya. w16.06 1:13, 14

Bɔfo Yohane tsɔɔ kaa níhi nɛ ngɛ je ɔ mi ɔ ji “níhi nɛ he lo ɔ dii se, níhi nɛ hɛ ngmɛ dii se, kɛ níhi nɛ nihi fĩaa kɛ fɔɔ nɔ.” E tsɔɔ hu kaa ke nɔ ko suɔ ní nɛ ɔmɛ ɔ, “lɛɛ e sume Tsɛ ɔ.” (1 Yoh. 2:15, 16) Enɛ ɔ tsɔɔ kaa e he hia nɛ waa hyɛ wa tsui mi be fɛɛ be, konɛ waa hyɛ ke ji wa suɔ je ɔ loo wa sume je ɔ. Eko ɔ, wa ma yɔse kaa wa bua bɔni je ɔ hɛja jemi he jɔmi, aloo wa bua jɔ je ɔ tade womi kɛ he dlami he, aloo wa suɔ kaa waa kɛ je ɔ nɛ bɔ huɛ. Aloo eko ɔ, wa suɔ kaa waa ya sukuu kɛ ya tsitsaa konɛ waa pee “ní nguanguahi.” E be kɛe kulaa nɛ je ehe nɛ Mawu wo he si ɔ maa ba. Enɛ ɔ he ɔ, e he hia wawɛɛ kaa wa ma ha nɛ munyu nɛ he wami ngɛ mi nɛ Mose tu nɛ ngɛ 5 Mose 6:4 ɔ nɛ hi wa juɛmi mi! Ke wa he ye wawɛɛ kaa ‘Yehowa wa Mawu ɔ, lɛ nɔ kake too pɛ ji Yehowa’ a, wa maa bɔ mɔde wawɛɛ nɛ wa ma ja lɛ pɛ kaa bɔ nɛ e suɔ kaa waa pee ɔ.​—Heb. 12:28, 29. w16.06 3:14

A pɔɔ demi ke, níhi bɔɔ ko pɛ nɛ adesa hia ngɛ si himi, se adesa suɔ níhi fuu. E ngɛ kaa nɔ́ nɛ nihi fuu li slɔɔto nɛ ngɛ he lo nya níhi nɛ a hia kɛ níhi nɛ a suɔ a kpɛti. Mɛni slɔɔto ngɛ níhi nɛ wa hia kɛ níhi nɛ wa suɔ a kpɛti? “Níhi nɛ o hia” a ji níhi nɛ e sa kaa o nine nɛ su nɔ konɛ o nyɛ nɛ o hi wami mi. Ní nɛ ɔmɛ ekomɛ ji niye ní, heha nɔ́, kɛ hwɔ he. “Níhi nɛ o suɔ” ɔ ji níhi nɛ o bua maa jɔ kaa o nine nɛ su nɔ, se tsa pi jamɛ a ní ɔmɛ nɛ ma ha nɛ o hi wami mi. Ke nɔ ko ngɛ ohia ma ko mi ɔ, e slo níhi nɛ e maa suɔ kaa e nine nɛ su nɔ, nɛ ke nɔ ko ngɛ sika ma ko mi ɔ, e slo níhi nɛ e maa suɔ kaa e nine nɛ su nɔ. Ngɛ ohia mahi a mi ɔ, nihi fuu maa suɔ kaa a ma ná sika konɛ a kɛ he fon, moto, aloo zugba nyafii ko. Ngɛ sika mahi a mi ɔ, nihi suɔ kaa a ma he tadehi kɛ bohi nɛ a he jua wa, we nguahi, aloo lɔle nguahi. Se wa ngɛ sika ma mi jio, wa ngɛ ohia ma mi jio, wa ngɛ sika fuu jio, wa be sika fuu jio, wa ma nyɛ ma ná suɔmi kaa wa nine nɛ su he lo nya níhi fuu nɛ wa hia we aloo eko ɔ, wa be nyɛe ma he ɔ nɔ.​—Heb. 13:5. w16.07 1:1-3

Nihi fuu ha nɛ níhi nɛ a peeɔ daa ligbi ɔ he a juɛmi nɛ a ‘li kaa mumi mi ohiatsɛmɛ ji mɛ.’ (Mat. 5:3) A ha nɛ je ɔ mi ‘níhi nɛ he lo ɔ dii se, kɛ níhi nɛ hɛ ngmɛ dii se’ ɔ he a juɛmi. (1 Yoh. 2:16) Wa suɔ nɛ Mawu mumi ɔ mohu nɛ kudɔ wɔ, se pi je ɔ mumi ɔ. Yehowa guɔ e mumi ɔ nɔ kɛ haa nɛ wa leɔ níhi nɛ maa ba hwɔɔ se. (1 Kor. 2:12) Se e sa nɛ waa hyɛ nɛ hi, ejakaa ní nyafinyafihi nɛ wa peeɔ ɔ po ma nyɛ ma je wa juɛmi ngɛ Yehowa sɔmɔmi nɔ. (Luka 21:34, 35) Eko ɔ, nihi maa ye wa he fɛu ngɛ hemi kɛ yemi nɛ wa ngɛ kaa wa ngɛ nyagbe ligbi ɔmɛ a mi ɔ he, se e sɛ nɛ lɔ ɔ nɛ jɔ̃ wa kɔni mi. (2 Pet. 3:3-7) Mohu ɔ, e sa nɛ waa kɛ wa nyɛmimɛ Kristofohi nɛ kpe daa ngɛ asafo mi kpehi a sisi, ejakaa Mawu mumi ɔ ngɛ lejɛ ɔ. w16.07 2:13, 14

Nihi fuu sɔleɔ ejakaa lɔ ɔ haa mɛ bua jɔmi, se a he we yi kaa Mawu buɔ a sɔlemi tue. E he hia nɛ a le kaa Yehowa “buɔ” sɔlemi tue. Yesu de e kaseli ɔmɛ ke: “Nɔ́ tsuaa nɔ́ nɛ nyɛ ma kpa he pɛɛ ngɛ ye biɛ mi ɔ, ma pee.” (Yoh. 14:14) E ngɛ heii kaa munyu nɛ ji “nɔ́ tsuaa nɔ́” ɔ tsɔɔ nɔ́ saisaa ko nɛ saa Yehowa hɛ mi. Yohane ha wɔ nɔ mi mami ke: “Wa yi gbeye ngɛ Mawu hɛ mi, ejakaa wa le kaa ke waa kɛ juɛmi kpakpa bi lɛ nɔ́ ko ɔ, e buɔ wɔ tue.” (1 Yoh. 5:14) E he hia nɛ waa tsɔɔ nihi konɛ a le kaa tsa pi bua jɔmi pɛ nɛ sɔlemi haa nɔ, mohu ɔ, e ji blɔ nɛ wa guɔ nɔ kɛ hɛɛ wɔ kɛ suɔ Yehowa “dloomi sɛ ɔ he”! (Heb. 4:16) Ke wa tsɔɔ nihi bɔ nɛ a sɔleɔ ha, nɔ nɛ e sa kaa a sɔle kɛ ha, kɛ níhi nɛ e sa kaa a sɔle kɛ bi ɔ, lɔ ɔ maa ye bua mɛ nɛ huɛ bɔmi gbagbanii maa hi a kɛ Yehowa a kpɛti, nɛ a ma ná bua womi ngɛ haomi behi a mi.​—La 4:1; 145:18. w16.07 4:11, 12

Nihi tsuo nɛ a suɔ Yehowa nɛ a yeɔ lɛ anɔkuale ɔ suɔ kaa a maa tu e he munyu kɛ tsɔɔ nihi. Se ke hiɔ, loo bwɔmi ha we nɛ o nyɛ nɛ o pee fuu ngɛ sɔmɔmi ní tsumi ɔ mi hu nɛɛ? Mo kai kaa be tsuaa be nɛ o maa fiɛɛ sane kpakpa a kɛ tsɔɔ dɔkitahi, nɛɛsihi, kɛ ni kpahi nɛ a ngɛ o nɔ hyɛe ɔ, Mawu bua jɔɔ jami nɛ o kɛ haa lɛ ɔ he. Ke a wo mo tsu ngɛ o hemi kɛ yemi ɔ he je ɔ, eko ɔ, o tsɔɔ nihi anɔkuale ɔ ke o ná he blɔ ɔ, nɛ enɛ ɔ haa nɛ Yehowa bua jɔɔ wawɛɛ. (Abɛ. 27:11) Jã kɛ̃ nɛ Yehowa bua jɔɔ ke ji kaa o ya nɔ nɛ o sɔmɔ lɛ ke o weku mi bimɛ be asafo ɔ mi po. (1 Pet. 3:1-4) Ke si himi ɔ mi wa po ɔ, o ma nyɛ ma je Yehowa yi, nɛ o ya o hɛ mi ngɛ Mawu jami mi. Niinɛ, Yehowa maa jɔɔ mo ke o ya nɔ nɛ o fiɛɛ Mawu he anɔkuale munyu nɛ se be ɔ kɛ tsɔɔ nihi nɛ a hia hɛ nɔ kami ɔ. w16.08 3:19, 20

Enɛ ɔ tsɔɔ we kaa huno ɔ he hia pe yo ɔ. Blɔ tsɔɔmi nɛ ɔ yeɔ bua yo ɔ nɛ e tsuɔ blɔ nya ní tsumi nɛ Mawu kɛ wo yigbayihi a dɛ ɔ he ní. Mawu de ke: ‘E hí kaa Adam nɔ kake too nɛ hi si; ma ha lɛ he piɛɛlɔ nɛ sa lɛ.’ (1 Mose 2:18) Kaa bɔ nɛ Kristo nɛ ji ‘asafo ɔ yi’ ɔ je suɔmi kpo kɛ tsɔɔ asafo ɔ, jã kɛ̃ nɛ e sa kaa wekuyihi nɛ a ji Kristofohi ɔ hu nɛ a je suɔmi kpo kɛ tsɔɔ a weku mi bimɛ. Ke huno ko pee jã a, lɔ ɔ haa nɛ e yo ɔ bua jɔɔ nɛ e tsui nɔɔ e mi, nɛ lɛ hu e buɔ e huno ɔ nɛ e baa e he si kɛ haa lɛ, nɛ e fĩɔ e se ngɛ nɔ́ fɛɛ nɔ́ mi. Loko Yesu se nyɛɛli ma nyɛ maa kase lɛ ɔ, e sa nɛ mɛ hu a suɔ a sibi kaa bɔ nɛ e suɔ mɛ ɔ. (Yoh. 13:34, 35; 15:12, 13; Efe. 5:25) Lɔ ɔ he ɔ, e sa nɛ Kristofohi nɛ a sɛ gba si himi mi ɔ nɛ a ha suɔmi nɛ a ngɛ kɛ ha a sibi ɔ mi nɛ wa hluu kaa ke e biɔ nɛ a gbo ha a sibi po ɔ, a maa suɔ kaa a ma pee jã. w16.08 2:3, 4

O munyu ma nyɛ maa wo nihi he wami. Enɛ ɔ he ɔ, o ma nyɛ maa ye bua nihi konɛ a sɔmɔ Yehowa kɛ a nyɛmi tsuo. Jehanɛ hu ɔ, o hɛ nɛ hi nɔ kaa ke o ya asafo mi kpehi a sisi nɛ o ha sanehi a heto nɛ woɔ nɔ he wami ɔ, nyɛmimɛ náa he se. Yehowa wo Nehemia kɛ nihi nɛ piɛɛ e he ɔ he wami nɛ a fia Yerusalɛm gbogbo ɔ. A kɛ ligbi 52 pɛ lɛ fia gbogbo ɔ! (Neh. 2:18; 6:15, 16) Nehemia hyɛ we ní tsumi ɔ nɔ kɛkɛ. Benɛ a ngɛ Yerusalɛm gbogbo ɔ fiae ekohu ɔ, lɛ nitsɛ hu e piɛɛ a he kɛ tsu ní. (Neh. 5:16) Jã kɛ̃ nɛ asafo mi nikɔtɔmahi hu kaseɔ Nehemia, nɛ a yeɔ bua kɛ maa teokrase tsuhi, aloo a yeɔ bua kɛ dlaa Matsɛ Yemi Asahi nɛ ngɛ a kpɔ ɔ mi ɔ. Jehanɛ hu ɔ, asafo mi nikɔtɔmahi woɔ nihi nɛ yeyeeye peemi ha nɛ a kɔni mi je wu ɔ he wami ke a kɛ mɛ ya fiɛɛmi, aloo a ya slaa mɛ.​—Yes. 35:3, 4. w16.09 1:15, 16

Mawu we bi bɔɔ mɔde kaa a kɛ Baiblo sisi tomi mlaa nɛ nyɛɛ se nɛ ɔ ma tsu ní: ‘Je nɛ ɔ mi akɔnɔ níhi nɛ haoɔ nyɛ, yo kɛ nyumu yakayaka fiɛmi, mu ní tsumi, kɛ akɔnɔ yaya a, nyɛɛ gbe.’ (Kol. 3:2, 5) Wa sume nɛ e he nɛ wa ha wa nyɛmimɛ Kristofohi kaa a kɛ ga womi nɛ ɔ ma tsu ní. Wa nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yihi fuu bɔ mɔde nɛ a kpa nyumu kɛ yo yakayaka fiɛmi, se eko ɔ, a ngɛ mɔde bɔe kaa a maa ye su yaya nɛ ɔmɛ a nɔ loloolo. (1 Kor. 6:9, 10) Wa be suɔe kaa e he nɛ wa ha mɛ kaa a maa hwu kɛ si su nɛ ɔmɛ, aloo pi jã? Ke waa kɛ wa nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yihi bua wa he nya a, lɔ ɔ poɔ wa he piɛ kɛ jeɔ nihi nɛ a bɛ a jemi saminya a he. Wa ngɛ he blɔ ɔ kaa wa maa hla tade nɛ wa suɔ. Se kɛ̃ ɔ, e ji wɔ tsuo wa blɔ nya ní tsumi kaa wa maa wo tadehi nɛ ma ha nɛ e be yee ha nihi kaa a maa ba a jemi saminya. Enɛ ɔ hu ma ha nɛ a susumi, a munyu tutui, kɛ a ní peepee nɛ sa Mawu hɛ mi.​—1 Pet. 1:15, 16. w16.09 3:9, 10

Nɔ ko kɛ e yo nɛ a ngɛ France ɔ de ke: “Wa he ye kaa Yehowa ngɛ, se lɔ ɔ tsɔɔ we doo kaa wa bimɛ ɔmɛ hu ma he ye.” A de hu ke: “Hemi ke yemi pi nɔ́ ko nɛ a kɛ fɔɔ nɔ. Wa bimɛ ɔmɛ náa hemi kɛ yemi bɔɔbɔɔbɔɔ.” Nyɛminyumu ko nɛ ngɛ Australia a de ke: “Ní tsumi nɛ he wa pe kulaa ji kaa o maa ye bua o bi konɛ e hemi kɛ yemi ɔ mi nɛ wa. . . Ke o bi ɔ bi mo sane ko nɛ o ha lɛ heto ɔ, e ma nyɛ maa pee mo kaa e nu sisi. Se pee se ɔ, kɛkɛ e kpale ba bi mo jamɛ a sane ɔ nɔuu! Eko ɔ, heto nɛ o ma ha o bi ɔ mwɔnɛ ɔ nɛ e bua maa jɔ he ɔ, hwɔɔ se ɔ, e bua be he jɔe. Eko ɔ, e ma bi nɛ nyɛ susu ní komɛ a he si abɔ.” Ke fɔlɔ ji mo ɔ, anɛ be komɛ ɔ, e peeɔ mo kaa o be nyɛe nɛ o tsɔɔ o bimɛ ɔmɛ ní konɛ ke a wa a, a ná hemi kɛ yemi nɛ mi wa lo? Ngɛ anɔkuale mi ɔ, wa ti nɔ ko nɔ ko be nyɛe nɛ e ngɔ lɛ nitsɛ e he wami kɛ tsu ní tsumi nɛ ɔ! (Yer. 10:23) Se ke waa kɛ Mawu blɔ tsɔɔmi tsu ní ɔ, wa ma nyɛ maa ye manye. w16.09 5:1, 2

E be gbɔjɔɔ ha nihi nɛ a je ma se ɔ kaa a maa kase bɔ nɛ si himi ɔ ngɛ ha ngɛ ma ehe nɛ a ba je mi ɔ mi. Rut pee nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa ngɛ enɛ ɔ blɔ fa mi. Kekleekle ɔ, benɛ e ya je ma kpa nɔ ɔ, e bi blɔ loko e kukuɔ ngma bibliwi ngɛ nɔ ko ngmɔ mi. Enɛ ɔ tsɔɔ kaa e ngɛ bu kɛ ha a kusumi ɔ. (Rut 2:7) E susuu we kaa akɛnɛ e ngɛ he blɔ kaa e kukuɔ ngma bibliwi ɔ he je ɔ, nɔ ko be nyɛe maa pee lɛ nɔ́ ko. Nɔ́ nɛ ji enyɔ ɔ, benɛ a pee lɛ kpakpa a, e na mɛ si wawɛɛ kɛ tsɔɔ kaa e bua jɔ nɔ́ nɛ a pee ha lɛ ɔ he. (Rut 2:13) Ke nibwɔhi je su kpakpa nɛ ɔ kpo ɔ, lɔ ɔ haa nɛ nyɛmimɛ kɛ nihi nɛ a ngɛ jamɛ a ma a mi ɔ buɔ mɛ. Wa bua jɔ kaa Yehowa dloomi ɔ he je ɔ, e ha nɛ nihi tsuo nɛ a je ma slɔɔtoslɔɔtohi a mi ɔ ba nu sane kpakpa a. Eko ɔ, benɛ a ngɛ a ma a mi ɔ, a nɛ he blɔ nɛ a kase Baiblo ɔ, aloo a kɛ Yehowa we bi nɛ bɔ faa. Se amlɔ nɛ ɔ nɛ a ná he blɔ kaa a kɛ wɔ maa bɔ ɔ, anɛ e sɛ nɛ waa ye bua mɛ konɛ a hɛ nɛ mwɔ si lo? w16.10 1:17-19

Mawu sɔmɔli ayɔhi abɔ nɛ a ngɛ mwɔnɛ ɔ kaseɔ Yesu nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, nɛ a ngɛ nɔ mi mami kaa níhi nɛ a ngɛ blɔ hyɛe ɔ maa ba mi. Enɛ ɔ he ɔ, a ha we nɛ kahi nɛ a kɛ ngɛ kpee ɔ nɛ ha nɛ a hemi kɛ yemi ɔ nɛ gbɔjɔ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, mo susu Rudolf Graichen nɛ a fɔ lɛ ngɛ Germany ngɛ jeha 1925 ɔ mi ɔ he nɛ o hyɛ. E kai kaa ngɛ e jokuɛwi a si ɔ, a ngɛ foni komɛ nɛ a da Baiblo ɔ nɔ kɛ pee ngɛ a we ɔ mi. E de ke: ‘Foni ɔ kake tsɔɔ bɔ nɛ ogbetee kɛ jijɔ, apletsi bɔbɔyoo kɛ ngatsɛ, kɛ na bi kɛ jata hii si ngɛ tue mi jɔmi mi, nɛ jokuɛ bɔbɔyoo pɛ nɛ e ngɛ mɛ hyɛe. I kaiɔ foni nɛ ɔ be tsuaa be.’ (Yes. 11:6-9) E ngɛ mi kaa Nazi Gestapo ɔ wa Rudolf yi mi wawɛɛ, nɛ pee se ɔ, Communist Stasi ɔ nɛ ngɛ Germany pu je he ɔ hu wa lɛ yi mi wawɛɛ mohu lɛɛ, se e ngmɛɛ we hemi kɛ yemi nɛ e ngɛ kaa zugba a maa pee paradeiso ɔ he. Ka kpahi nɛ Rudolf kɛ kpe hu ji kaa, asla ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke typhus ɔ gbe e yayo nɛ e suɔ e sane wawɛɛ ɔ. E yayo ɔ gbo ngɛ nya tsimi he nɛ a waa nihi a yi mi ngɛ nɛ a tsɛɛ ke Ravensbrück ɔ. Jehanɛ hu ɔ, e hɛ mi paa nɛ e papaa ngɔ e nine kɛ wo womi sisi kaa e kɛ Yehowa Odasefohi be bɔe hu. w16.10 3:12-14

Yehowa sɔmɔli ngɛ bu nɛ mi kuɔ kɛ ha Baiblo ɔ nɛ ji Mawu nitsɛ e womi ɔ. Akɛnɛ wa yi mluku he je ɔ, be komɛ ɔ, a daa Ngmami ɔ nɔ kɛ tsɔseɔ wɔ. Kɛ wa peeɔ wa ní ngɛ tsɔsemi nɛ ɔ he ha kɛɛ? Mo susu Evodia kɛ Sintika nɛ a ji Kristofohi nɛ a hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ he nɛ o hyɛ. Baiblo ɔ tsɔɔ kaa pɛ sɛ yi nɛ ɔmɛ a kpɛti, se e tsɔɔ we nɔ́ nɛ kɛ pɛ nɛ ɔ ba. Nyagbahi nɛ te si ngɛ Evodia kɛ Sintika a kpɛti ɔ ma nyɛ ma puɛ tue mi jɔmi nɛ ngɛ asafo ɔ mi ɔ. Paulo wo mɛ ga kaa a dla a kpɛti konɛ tue mi jɔmi nɛ ba. Baiblo ɔ tsɔɔ we kaa a kɛ ga womi nɛ ɔ tsu ní loo a kɛ tsu we ní, se eko ɔ, nyɛmimɛ yi nɛ ɔmɛ kɛ ga womi nɛ bɔfo Paulo je suɔmi mi nɛ e kɛ ha mɛ ɔ tsu ní. (Filip. 4:2, 3) Mwɔnɛ ɔ hu ɔ, haomihi kaa jã ma nyɛ maa ngɔ mi gbami kɛ ba Yehowa we bi a kpɛti ngɛ a we asafo ɔmɛ a mi. Se ke waa kɛ ga womi nɛ ngɛ Mawu Munyu nɛ ji Baiblo ɔ mi ɔ tsu ní ɔ, wa ma nyɛ ma tsu nyagba nɛ ɔmɛ a he ní, aloo wa maa tsi a nya. Ke wa ngɛ bu nɛ mi kuɔ kɛ ha Yehowa nitsɛ e Womi ɔ, waa kɛ blɔ tsɔɔmihi nɛ ngɛ mi ɔ ma tsu ní.​—La 27:11. w16.11 3:1-3

Wa ti nɔ tsuaa nɔ hia he wami womi, titli ɔ, ke e ngɛ wae. Ní tsɔɔlɔ ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Timothy Evans ɔ tsɔɔ kaa, ‘Jokuɛwi hia he wami womi kaa bɔ nɛ tsohi hu hia nyu ɔ. Ke a wo jokuɛ ko he wami ɔ, e haa nɛ e naa kaa se nami ngɛ e he, nɛ nihi a bua jɔ e he.’ Se wa ngɛ je nɛ mi wa mi. Nihi foɔ mɛ nitsɛmɛ pɛ a nɔ́ mi, a nɛ nɔ mɔbɔ, nɛ a wui nɔ he wami. (2 Tim. 3:1-5) Satan Abosiami ngɛ hlae nɛ e wo wa kɔni mi nyu, ejakaa e le kaa ke wa kɔni mi jɔ̃ ɔ, huɛ bɔmi nɛ ngɛ waa kɛ Yehowa wa kpɛti ɔ mi ma gbɔjɔ. Satan bɔ mɔde kaa e ma ha nɛ Hiob kɔni mi nɛ jɔ̃, enɛ ɔ he ɔ, e ha nɛ Hiob kɛ si himi nɛ mi wa kpe. Se Satan yi manye. Hiob ya nɔ nɛ e ye Yehowa anɔkuale. (Hiob 2:3; 22:3; 27:5) Wɔ hu wa ma nyɛ maa hwu kɛ si Abosiami kɛ gu he wami nɛ wa maa wo wa weku li kɛ nyɛmimɛ nɛ waa kɛ mɛ ngɛ asafo ɔ mi ɔ nɔ. Enɛ ɔ ma ha nɛ wa bua maa jɔ ngɛ wa wehi a mi, kɛ Matsɛ Yemi Asa a nɔ, nɛ wa maa hi si slɔkee. w16.11 1:4, 6

Maa pee jeha 1570 ɔ mi ɔ, nyumu komɛ pee kã, nɛ a bɔni Mawu Munyu ɔ sisi tsɔɔmi kɛ ya gbi nɛ nihi fuu nyɛɔ kaneɔ mi. Benɛ nihi a nine su Baiblo ɔ nɔ ngɛ a je gbi mi ɔ, a bɔni kanemi, nɛ a bɔni sanehi komɛ bimi ke: ‘Jije a ngma ngɛ ngɛ Mawu Munyu ɔ mi kaa a maa tsukɔ yayami peeli a he ngɛ la mi? Jije a ngma ngɛ ngɛ Mawu Munyu ɔ mi kaa, ke nɔ ko gbo ɔ, e sa nɛ a wo osɔfo ko hiɔ konɛ e pee sɔlemi ha lɛ? Nɛ jije hu nɛ a ngma ngɛ kaa a wo nihi osɔfohi loo pope?’ Ngɛ sɔlemi ɔmɛ a blɔ fami ɔ, e ji tɔmi kaa nɔ ko ma bi sane nɛ ɔmɛ. A susu kaa e sɛ nɛ nimli guhi nɛ a tu munyu kɛ si osɔfo ɔmɛ! Enɛ ɔ he ɔ, osɔfo ɔmɛ te si kɛ wo mɛ. Akɛnɛ nyumu kɛ yi komɛ kua sɔlemi ɔmɛ a tsɔɔmi ɔ he je ɔ, sɔlemi ɔmɛ kojo mɛ nɛ a bu mɛ gbenɔ fɔ, nɛ ma nɔ yeli ɔmɛ gbe mɛ. Oti nɛ a kɛ ma a hɛ mi ji kaa a ma ha nɛ nihi nɛ a kpa Baiblo ɔ kanemi, konɛ a ko bi sɔlemi ɔ tsɔɔmi ɔmɛ a he sane. Nɛ a nyɛ pee jã hulɔ. Se kɛ̃ ɔ, nihi bɔɔ komɛ nɛ a ngɛ kã a ha we nɛ Babilon Ngua a nɛ ngɔ mɛ nyɔguɛ. A ba na anɔkuale ɔ nɛ ngɛ Mawu Munyu ɔ mi ɔ, nɛ a suɔ kaa a maa kase níhi fuu! w16.11 4:13

Anɔkuale yemi ji Kristofohi a su titli. (Efe. 4:25) Satan ji “lakpa a e tsɛ.” Anania kɛ e yo Safira hu gbo ejakaa a ye lakpa. Wa sume nɛ waa kase nihi kaa jã, enɛ ɔ he ɔ, wa kuaa lakpa yemi. (Yoh. 8:44; Níts. 5:1-11) Anɛ ke wa yi lakpa kɛkɛ ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa ngɛ anɔkuale yee lo? Anɔkuale yemi biɔ fuu pe jã. Ke wa bua jɔ Mawu dloomi ɔ he ɔ, wa maa ye anɔkuale ngɛ ní kpahi hu a mi. Ke o de nɔ́ ko nɛ be mi ɔ, e tsɔɔ kaa o ye lakpa. Se pi nɛ Yehowa suɔ kaa e we bi nɛ a ko de nɔ́ ko nɛ be mi kɛkɛ, mohu ɔ, e suɔ nɛ a tu anɔkuale sisiisi. E wo Israel bi ɔmɛ he wami ke: ‘Nyɛɛ pee nyɛ he klɔuklɔu, ejakaa imi Yehowa, nyɛ Mawu ɔ, i ngɛ klɔuklɔu.’ Lɔ ɔ se ɔ, e tsɔɔ mɛ níhi nɛ ma ha nɛ a pee klɔuklɔu. Mawu de ke: ‘Nyɛ ko ju; nyɛ ko sisi nɔ, nɛ nyɛ ko ye nyɛ sibi lakpa.’ (3 Mose 19:2, 11) Aywilɛho sane ji kaa, nɔ ko ma nyɛ maa ma e juɛmi nya si kaa e be lakpa yee, se kɛ̃ ɔ, e ma nyɛ maa sisi nɔ ko. w16.12 1:17, 18

Wa naa Yesu munyu nɛ woɔ nɔ bua a ngɛ Mawu Munyu ɔ mi. Munyuhi nɛ e tu, kɛ níhi nɛ e tsɔɔ ɔ wo e tue buli ɔmɛ a bua. Yesu ha nɛ nihi nɛ a ngɛ tsui yee ɔmɛ a tsui he jɔ, e wo nihi nɛ a gbɔjɔ ɔ he wami, nɛ e wo nihi nɛ a hao ɔ hu a bua. Enɛ ɔ ha nɛ nihi fuu hɛ mɛ kɛ su e he. (Mateo 11:28-30) Yesu je suɔmi mi nɛ e susu nihi a he, nɛ e ha mɛ a mumi mi hiami níhi, kɛ a he lo nya hiami níhi. (Maak. 6:30-32) Mwɔnɛ ɔ hu ɔ, Yesu yeɔ bua wɔ kaa bɔ nɛ e wo si kaa e maa pee ɔ. Yesu ye bua e bɔfohi nɛ e kɛ mɛ tsu ní ɔ, nɛ jã nɔuu nɛ e yeɔ bua wɔ mwɔnɛ ɔ. E he hia we kaa wa maa na Yesu kɛ wa hɛ ngmɛ loko wa maa na kaa e ngɛ wɔ ye buae. Yesu ngɛ matsɛ yee ngɛ hiɔwe, nɛ e naa wɔ mɔbɔ daa. Enɛ ɔ he ɔ, ke o hao ɔ, e maa ‘wo mo he wami’ nɛ e ‘maa ye bua mo ngɛ be nɛ sa mi.’ Ngɛ anɔkuale mi ɔ, Yesu ma nyɛ maa ye bua mo konɛ o da o haomi ɔmɛ a nya. E ma nyɛ ma ha nɛ o ná hɛ nɔ kami kɛ kã hulɔ.​—Heb. 2:17, 18; 4:16. w16.12 3:4, 6

Ngɛ Noa be ɔ mi ɔ, “basabasa ngɛ je ɔ mi he tsuaa he,” nɛ je mi bami yaya pɔ he wawɛɛ. (1 Mose 6:4, 9-12) E ngɛ mi kaa Noa kɛ anɔkuale yemi fiɛɛ kɔkɔ bɔmi nɛ Yehowa kɛ ha lɛ ɔ mohu lɛɛ, se e be nyɛe maa nyɛ yayami peeli ɔmɛ a nɔ kaa a bu sɛ gbi ɔ tue, nɛ e be nyɛe ma ha nɛ nyu kpekpemi ɔ nɛ ba mla hulɔ. E sa nɛ Noa nɛ ná hɛ kɛ nɔ fɔmi kaa Yehowa maa ye e siwo nɔ, nɛ e ma kpata yayami peeli a hɛ mi. Nɛ e sa nɛ Noa nɛ he ye hu kaa Mawu maa pee enɛ ɔ ngɛ be nɛ sa mi. (1 Mose 6:17) Wɔ hu wa ngɛ je ko nɛ yayami peemi hyi lɛ tɔ ɔ mi, nɛ wa le kaa Yehowa wo si kaa e ma kpata je nɛ ɔ hɛ mi. (1 Yoh. 2:17) Amlɔ nɛ ɔ, wa be nyɛe maa nyɛ nihi a nɔ kaa a kplɛɛ ‘sane kpakpa nɛ kɔɔ Matsɛ Yemi ɔ he ɔ’ nɔ. Nɛ wa be nyɛe ma ha nɛ “haomi ngua” a nɛ ba mla. (Mat. 24:14, 21) Kaa bɔ nɛ Noa pee ɔ, e sa nɛ wa hemi kɛ yemi ɔ mi nɛ wa, nɛ wa ná hɛ kɛ nɔ fɔmi kaa e be kɛe nɛ Mawu ma tsu sane ɔ he ní. (La 37:10, 11) Wa ngɛ nɔ mi mami kaa be nɛ Yehowa to kaa e kɛ ma kpata je yaya nɛ ɔ hɛ mi ɔ, e be hae nɛ ligbi kake po nɛ be he.​—Hab. 2:3. w17.01 1:5-7

Mwɔnɛ ɔ, nihi ngɔɔ he blɔ nɛ a kɛ hlaa nɔ́ nɛ nɔ suɔ ɔ kɛ tsuɔ ní ngɛ blɔ yaya nɔ, nɛ a kɛ yeɔ ni kpahi awi po. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, kaa bɔ nɛ Baiblo ɔ gba kɛ fɔ si ɔ, nihi maa pee a he “nihi nɛ li sina” ngɛ “nyagbe ligbi ɔmɛ” a mi. (2 Tim. 3:1, 2) Nyɛ ko ha nɛ waa ngɔ nike ní nɛ he jua wa nɛ ɔ nɛ Yehowa ha wɔ ɔ kɛ tsu ní ngɛ blɔ yaya nɔ kɔkɔɔkɔ. Mɛni wa ma nyɛ maa pee kɛ tsɔɔ kaa waa kɛ he blɔ nɛ ɔ tsu we ní ngɛ blɔ yaya nɔ? Wɔ tsuo wa ngɛ he blɔ kaa wa maa hla huɛmɛ, tade, he dlami, kɛ hɛja jemi nɛ wa suɔ. Se ke wa ha nɛ wa suɔmi nya ní peemi ngɔ wɔ nyɔguɛ, nɛ wa kaseɔ je ɔ, lɔ ɔ maa tsɔɔ kaa he yemi nɛ wa ngɛ ɔ, wa “laa ngɔ wo se kɛ ngɛ yayami pee.” (1 Pet. 2:16) Nyɛ ko ha nɛ waa ngɔ he yemi nɛ wa ngɛ ɔ kaa ‘blɔ nya nɛ wa ná nɛ waa kɛ maa pee níhi nɛ wa nɔmlɔ tso ɔ suɔ.’ Mohu ɔ, nyɛ ha nɛ waa fia wa pɛɛ si kaa wa maa ‘pee nɔ́ tsuaa nɔ́ kɛ wo Mawu hɛ mi nyami.’​—Gal. 5:13; 1 Kor. 10:31. w17.01 2:12-14

Nehemia nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ ha nɛ wa na kaa ke wa peeɔ wa he humi ɔ, waa kɛ wa hɛ be wɔ nitsɛmɛ wa he nɔ fɔe ke ji a tsake wa ní tsumi, aloo a ngɔ ní tsumi ehe kɛ piɛɛ nɔ́ nɛ wa ngɛ tsue ɔ he ɔ. Ke asafo mi nɔkɔtɔma ko ngɔ e hɛ kɛ fɔ̃ lɛ nitsɛ e níhi a si kpami nɔ ɔ, eko ɔ, loko e ma bɔni asafo ɔ ní tsumi ko tsumi ɔ, e be sɔlee kɛ bi Yehowa blɔ tsɔɔmi. Eko ɔ, ni komɛ maa ma a juɛmi nya si ngɛ nɔ́ ko he loko a maa sɔle kɛ bi Yehowa kaa e jɔɔ nɔ. Se anɛ lɔ ɔ tsɔɔ humi peemi lo? Nɔ nɛ baa e he si ɔ le kaa Yehowa nɔ kuɔ pe lɛ, nɛ e le e blɔ nya ní tsumi ngɛ asafo ɔ mi. Pi nyɛmi nɛ wa ngɛ ɔ ji nɔ́ nɛ he hia. E sa nɛ waa hyɛ nɛ hi nɛ wa ko ngɔ wa hɛ kɛ fɔ wɔ nitsɛmɛ wa nɔ, titli ɔ, ke wa ngɛ nɔ́ ko nɛ wa tsu hyɛ ɔ he ní tsue ɔ. (Abɛ 3:5, 6) Akɛnɛ wa ji Mawu weku ɔ mi bimɛ he je ɔ, wa bɔɔ mɔde kaa wa ma tsu ní tsumihi nɛ a kɛ woɔ wa dɛ ɔ he ní kaa weku, aloo kaa asafo mohu pe nɛ wa ma hla blɔ nya ko.​—1 Tim. 3:15. w17.01 4:7, 8

Kɛ je blema a, Yehowa yi mi tomi ji kaa adesahi nɛ a hi si ngɛ zugba a nɔ kɛ ya neneene. (1 Mose 1:28; La 37:29) E je e tsui mi faa nɛ e ha Adam kɛ Hawa nike ní slɔɔtoslɔɔtohi konɛ a bua nɛ jɔ ngɛ si himi mi. (Yak. 1:17) Yehowa ha mɛ juɛmi, kɛ he blɔ nɛ a kɛ peeɔ nɔ́ nɛ nɔ suɔ, nɛ e bɔ mɛ konɛ a nyɛ nɛ a je suɔmi kpo, nɛ a bɔ huɛ. Bɔlɔ ɔ kɛ Adam tu munyu, nɛ e tsɔɔ Adam bɔ nɛ e ma plɛ kɛ bu lɛ Mawu ɔ tue ha. E tsɔɔ Adam bɔ nɛ e ma plɛ kɛ hyɛ e he, lohwe ɔmɛ, kɛ zugba a nɔ ha. (1 Mose 2:15-17, 19, 20) Jehanɛ hu ɔ, Yehowa bɔ Adam kɛ Hawa konɛ a lilɛ nɛ le nɔ́ nɛ ngɔ, a nu nɔ́ he, a hɛ ngmɛ nɛ hyɛ nɔ́, a tue nɛ nu nɔ́, nɛ a gugwɔ nɛ nu nɔ́ he via. Enɛ ɔ he ɔ, a ma nyɛ maa na níhi fuu nɛ ngɛ a we nɛ ji Paradeiso ɔ mi ɔ, kɛ bɔ nɛ a ngɛ fɛu ha. Ngɛ Adam kɛ Hawa a blɔ fa mi ɔ, jinɛ a ma nyɛ ma tsu ní kɛ bua jɔmi, nɛ a kpa níhi a si kɛ ya daa. Yehowa bɔ Adam kɛ Hawa kaa a nyɛ nɛ a fɔ bimɛ nɛ a ye mluku. Jinɛ zugba a maa pee a we kɛ ya neneene, nɛ nɔ́ tsuaa nɔ́ nɛ ngɛ nɔ ɔ ko pee a nɔ. w17.02 1:6, 7

Kɛ Mawu Munyu ɔ ye bua nyumuhi nɛ a nyɛɛ Mawu we bi a hɛ mi ɔ ha kɛɛ? Mo susu Matsɛ Yosia he nɛ o hyɛ. Benɛ Yosia womi ngmalɔ ɔ na womi ko nɛ Mose Mlaa a ngɛ mi ɔ, e kane kɛ tsɔɔ Yosia. Mawu Munyu ɔ wo Yosia he wami nɛ e kɛ kã hwu kɛ si wɔ jami, nɛ e to blɔ nya nɛ a ye Hetsɔmi ngua ko. A yi Hetsɔmi ko kaa jã hyɛ. (2 Ma. 22:11; 23:1-23) Akɛnɛ Yosia kɛ anɔkualetsɛmɛ kpahi nɛ a nyɛɛ Mawu we bi a hɛ mi ɔ kɛ Mawu Munyu ɔ tsu ní he je ɔ, a ná suɔmi ɔ kaa a maa pee tsakemi, nɛ a ye bua Mawu we bi nɛ a nu e blɔ tsɔɔmi ɔmɛ sisi saminya. Tsakemi nɛ Mawu we bi nɛ a hi si blema a pee ɔ ha nɛ a pee Mawu suɔmi nya ní. Se kɛ̃ ɔ, tsa pi matsɛmɛ nɛ a nyɛɛ Mawu we bi a hɛ mi ɔ tsuo nɛ a kɛ Mawu blɔ tsɔɔmi ɔ tsu ní. Yehowa gbla hɛ mi nyɛɛli nɛ ɔmɛ a ti ni komɛ a tue, nɛ e kɛ ni kpahi ba da ni komɛ hu a nane mi. (1 Sam. 13:13, 14) Pee se ɔ, Yehowa hla nɔ ko nɛ e ma ba pee hɛ mi nyɛɛlɔ nɛ ye mluku. w17.02 3:11, 12, 14

Mawu bɔ nɔmlɔ ‘ngɛ e subai nɔ.’ (1 Mose 1:27) Enɛ ɔ he ɔ, e ngɛ mi kaa e slo bɔ nɛ nɔ fɛɛ nɔ peeɔ e ní ha mohu lɛɛ, se wɔ tsuo wa nyɛɔ nɛ wa jeɔ Mawu su komɛ kpo. Adesahi nyɛɔ nɛ a jeɔ suɔmi, mi mi himi, kɛ mɔbɔ nami kpo. Mawu ha wɔ he nile, nɛ lɔ ɔ haa nɛ wa leɔ kpakpa kɛ yayami, anɔkuale kɛ lakpa, kɛ nɔ́ nɛ da kɛ nɔ́ nɛ dɛ. (Rom. 2:14, 15) Nihi fuu suɔ nɔ́ nɛ he tsɔ, kɛ nɔ́ nɛ ngɛ fɛu. Behi fuu ɔ, a suɔ kaa a kɛ adesahi nɛ hi si ngɛ tue mi jɔmi mi. Wa le jio, wa li jio, adesahi tsuo nyɛɔ jeɔ Yehowa su komɛ kpo, enɛ ɔ he ɔ, mɛ hu a sa hɛ mi nyami kɛ bumi bɔ nɛ sa. Se kɛ̃ ɔ, ja wa ngmɛ pɛpɛɛpɛ loko wa ma nyɛ maa le hɛ mi nyami nɛ sa nɔ ko, kɛ he nɛ e sa kaa waa wo nɔ ɔ hɛ mi nyami kɛ ya si. w17.03 1:5, 6

Mawu da we e we abofu, aloo bɔ nɛ e peeɔ lɛ ha ngɛ níhi a he ɔ nɔ kɛ muɛ e yi mi kpɔ kaa bɔ nɛ nihi fuu peeɔ a ní ɔ. Mohu ɔ, benɛ Yehowa na kaa Nineve bi ɔmɛ tsake a tsui kɛ a ní peepee ɔ, e tsake juɛmi nɛ e pee ngɛ a he ɔ. Jã nɛ e pee ɔ tsɔɔ kaa e nuɔ nɔ́ sisi, e baa e he si, nɛ e naa nɔ mɔbɔ. Jã kɛ nɛ be komɛ ɔ, e maa hi wawɛɛ kaa wa ma susu juɛmi nɛ wa pee ɔ he ekohu. Eko ɔ, e ma bi nɛ waa pee jã ke wa si fɔfɔɛ ɔ tsake. Be komɛ ɔ, ke si fɔfɔɛ ɔ tsake ɔ, Yehowa tsakeɔ juɛmi nɛ e pee ɔ. (1 Ma. 21:20, 21, 27-29; 2 Ma. 20:1-5) Ngɛ be komɛ a mi hu ɔ, ke wa ba le ní hehi kɛ kɔ sane ko he ɔ, e ma bi nɛ wa tsake juɛmi nɛ wa pee ɔ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, a tu Saul bibi Mefiboshet he lakpa munyu kɛ tsɔɔ Matsɛ David. Se pee se benɛ David ba na anɔkuale nɛ ngɛ munyu ɔ mi ɔ, e tsake yi mi kpɔ nɛ e mwɔ ɔ.​—2 Sam. 16:3, 4; 19:24-29. w17.03 2:14, 15

Ke haomi ko ba a, e sa nɛ wa susu Baiblo sisi tomi mlaahi nɛ ma nyɛ maa ye bua wɔ ɔ he, nɛ waa ngɔ kɛ tsu ní. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, nyɛmiyo ko le kaa e ji e blɔ nya ní tsumi kaa e maa fiɛɛ sane kpakpa a. (Níts. 4:20) Waa ngɔ lɛ kaa, nyɛmiyo ɔ mwɔ e yi mi kpɔ kaa e maa ya fiɛɛmi ligbi pɔtɛɛ ko, se e huno nɛ be asafo ɔ mi ɔ sume kaa nyɛmiyo ɔ nɛ ya. E huno ɔ tsɔɔ kaa ligbi etɛ nɛ ɔ, a ná we be kɛ ha a he, nɛ e maa suɔ nɛ e kɛ lɛ nɛ je kpo. Eko ɔ, nyɛmiyo ɔ ma susu ngmami komɛ nɛ kɔɔ sane ɔ he ɔ he. E le kaa e sa nɛ e bu Mawu tue, nɛ e fiɛɛ kaa bɔ nɛ Yesu fã wɔ ke waa pee ɔ. (Mat. 28:19, 20; Níts. 5:29) Se e sa nɛ e kai hu kaa e sa nɛ e ba e he si kɛ ha e huno ɔ, nɛ e nu nɔ́ sisi. (Efe. 5:22-24) Anɛ e huno ɔ ngɛ e nya tsie kaa e ko ya fiɛɛmi kulaa lo, aloo e ngɛ hlae nɛ a je kpo jamɛ a ligbi ɔ pɛ? Ke wa ngɛ hlae maa pee Mawu suɔmi nya ní ɔ, e sa nɛ waa ngmɛ pɛpɛɛpɛ, nɛ waa pee níhi nɛ ma ha nɛ wa ná he nile kpakpa. w17.03 4:17