November

Ke wa sɔmɔ Yehowa a, e ma ha wɔ neneene wami kɛ níhi tsuo nɛ bɔ Adam kɛ Hawa a. Adam kɛ Hawa kua kaa a ma sɔmɔ Yehowa ejakaa a be suɔmi nitsɛnitsɛ ha lɛ. Se kɛ̃ ɔ, Yehowa ha nɛ a hi si be kɛkɛɛ, nɛ a fɔ bimɛ, nɛ e ngmɛ blɔ nɛ a ngɔ mɛ nitsɛmɛ a mlaahi kɛ tsɔse a bimɛ ɔmɛ. Adam kɛ Hawa mwɔ a yi mi kpɔ kaa a be hae nɛ Yehowa nɛ tsɔɔ mɛ blɔ. Nɔ́ nɛ je mi kɛ ba a tsɔɔ heii kaa a je kuasia. A bitɛte ɔ gbe e nyɛminyumu ɔ, nɛ pee se ɔ, adesahi fuu ngɔ a he kɛ wo yi wu tso ní peepeehi a mi, nɛ a foɔ mɛ pɛ a nɔ́ mi. (1 Mose 4:8; 6:11-13) Se Yehowa to blɔ nya nɛ e kɛ ma kpɔ̃ Adam kɛ Hawa a bimɛ tsuo nɛ a suɔ kaa a ma sɔmɔ lɛ ɔ. (Yoh. 6:38-40, 57) Ke o ba kase Yehowa he ní, nɛ o na kaa e toɔ e tsui si nɛ e ngɛ suɔmi ɔ, lɔ ɔ ma ha nɛ suɔmi nɛ o ngɛ kɛ ha lɛ ɔ mi maa wa. Enɛ ɔ ma ha nɛ o be o ní pee kaa Adam kɛ Hawa, mohu ɔ, o maa jɔɔ o he nɔ ha Yehowa. w19.03 2 ¶3; 4 ¶9

Bɔɔ mɔde nɛ o nu nyagbahi nɛ o weku mi bimɛ kɛ nyɛmimɛ ngɛ asafo ɔ mi ɔ kɛ ngɛ kpee ɔ sisi. Moo hɛ kɛ su nihewi kɛ yihewi, nihi nɛ a be he wami, nihi nɛ a wa ngɛ jeha mi, kɛ nihi nɛ a suɔli gbo ɔ a he nɛ o kɛ mɛ nɛ sɛɛ ní. Mo bi mɛ bɔ nɛ níhi ngɛ nɔ yae ha. Ke a kɛ mo ngɛ ní sɛɛe ɔ, moo bu mɛ tue saminya. Ha nɛ o ní peepee nɛ tsɔɔ kaa o nu mɛ sisi. Ha nɛ a le kaa o suɔ nɛ o ye bua mɛ. Ke wa pee jã a, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa suɔ mɛ nitsɛnitsɛ. (1 Yoh. 3:18) Ke wa ngɛ nihi ye buae ɔ, e sɛ nɛ waa pee kpɛii. Mɛni he je? Ejakaa e slo bɔ nɛ nɔ fɛɛ nɔ peeɔ e ní ha ke e kɛ nyagba ko ngɛ kpee. Be mi nɛ e yi ha ni komɛ kaa a maa tu a nyagbahi a he munyu ɔ, ni komɛ hu ngɛ nɛ a sume nɛ a kɛ ni kpahi sɛɛɔ a nyagbahi a he ní. Enɛ ɔ he ɔ, e ngɛ mi kaa wa suɔ nɛ waa ye bua nihi mohu lɛɛ, se e sɛ nɛ wa bi mɛ sanehi nɛ maa gbe mɛ zo. (1 Tɛs. 4:11) Ke nihi je a tsui mi nɛ a de wɔ a nyagbahi po ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ we kaa waa kɛ mɛ ma kpa gbi be fɛɛ be. Se kɛ̃ ɔ, e sa nɛ waa bɔ mɔde nɛ waa nu mɛ sisi. E sa nɛ wa he nɛ sɔ kɛ bu mɛ tue, nɛ wa he nɛ ko sɔ kɛ tu munyu.​—Mat. 7:1; Yak. 1:19. w19.03 19 ¶18-19

Anɛ o yeɔ gbeye ke o ngɛ anɔkuale ɔ jajee ha nihi lo? Anɛ o kai Nehemia lo? E sɔmɔ matsɛ ko nɛ e ngɛ he wami wawɛɛ. Be ko ɔ, Nehemia nu kaa Yerusalem gbogbo ɔmɛ hule, nɛ agbo ɔmɛ tsuo puɛ. Enɛ ɔ ha nɛ Nehemia hao. (Neh. 1:1-4) Hyɛ bɔ nɛ e mi mi maa sã lɛ ha benɛ matsɛ ɔ bi lɛ nɔ́ he je nɛ e bua jɔɛ ɔ! Se loko Nehemia ma ha matsɛ ɔ heto ɔ, e sɔle kpiti. Matsɛ ɔ bu lɛ tue, nɛ e ye bua Mawu we bi ɔmɛ. (Neh. 2:1-8) Mo susu Yona hu he nɛ o hyɛ. Benɛ Yehowa ha lɛ sɛ gbi ko kaa e ya de Nineve bi ɔmɛ ɔ, Yona ye gbeye, nɛ e tu fo. (Yona 1:1-3) Se Yehowa ye bua lɛ nɛ e nyɛ tsu ní tsumi nɛ e ngɔ kɛ wo e dɛ ɔ. Sɛ gbi nɛ e kɛ ya ha Nineve bi ɔmɛ ɔ ye bua mɛ wawɛɛ. (Yona 3:5-10) Nehemia sane ɔ tsɔɔ wɔ kaa e sa nɛ waa sɔle loko wa ha sane heto. Nɛ Yona sane ɔ hu tsɔɔ wɔ kaa ke wa yeɔ gbeye po ɔ, Yehowa ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ wa nyɛ nɛ wa sɔmɔ lɛ. w19.01 11 ¶12

Ke wa suɔ kaa waa hi si ngɛ anɔkuale ɔ nya a, lɔ ɔ ma nyɛ ma tsake bɔ nɛ waa kɛ wa huɛmɛ kɛ wa weku li ngɛ ha a. Mɛni he je? Benɛ Yesu ngɛ sɔlee ha e se nyɛɛli ɔmɛ ɔ, e de Yehowa ke: “Moo ngɔ anɔkuale ɔ kɛ pee mɛ klɔuklɔu; o munyu ɔ ji anɔkuale.” (Yoh. 17:17, sisi ningma) A ma nyɛ maa tsɔɔ munyu nɛ ji “pee mɛ klɔuklɔu” ɔ sisi hu ke “ha nɛ a je ekpa.” Ke waa kɛ anɔkuale ɔ nɛ wa kase ɔ bɔni ní tsumi ngɛ wa si himi mi ɔ, wa jeɔ ekpa ejakaa wa pee we wa ní kaa bɔ nɛ nihi peeɔ ngɛ je ɔ mi ɔ. Akɛnɛ wa je mi bami kɛ wa ní peepee tsake he je ɔ, nihi naa kaa wa ngɛ slɔɔto. Wa hiɔ si ngɛ Baiblo mi anɔkuale ɔ nya. E ngɛ mi kaa wa suɔ nɛ waa kɛ wa huɛmɛ kɛ wa weku li nɛ a hi si ngɛ tue mi jɔmi mi mohu lɛɛ, se a ti ni komɛ yuɔ a he ngɛ wa he, aloo a teɔ si kɛ woɔ wɔ ngɛ wa hemi kɛ yemi ɔ he je. Se enɛ ɔ pee we wɔ nyakpɛ ejakaa Yesu de ke: “Niinɛ, nɔ nitsɛ e we mi bimɛ ma plɛ pee e he nyɛli.” (Mat. 10:36) Yesu wo si hu kaa ke wa ngɔ níhi kɛ sã afɔle ngɛ anɔkuale ɔ he ɔ, jɔɔmihi nɛ wa ma ná a maa hiɛ kulaa pe níhi nɛ wa ngɔ kɛ sã afɔle ɔ. w18.11 6 ¶11

Níhi nɛ bɔfo Paulo de ngɛ e nyɛmimɛ ɔmɛ a he ɔ tsɔɔ kaa e bua jɔ a he wawɛɛ. Be fɛɛ be ɔ, e sɔleɔ nɛ e naa Mawu si ngɛ yemi kɛ buami nɛ e náa kɛ jeɔ e nyɛmimɛ ɔmɛ a ngɔ ɔ he. E tsɔɔ bɔ nɛ e bua jɔ nyɛmimɛ ɔmɛ a he ha ngɛ e sɛ womi ɔmɛ a mi hulɔ. Ngɛ Roma Bi 16:1-15 ɔ mi ɔ, Paulo wo e nyɛmimɛ Kristofohi 27 a biɛ ta. Paulo kai kaa be ko ɔ, Priskila kɛ Akuila ngɔ a wami kɛ “wo oslaa mi” ngɛ e he, nɛ e tsɔɔ kaa Fiibi ‘ye bua nihi fuu’ nɛ lɛ Paulo nitsɛ hu piɛɛ he. E je e nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yihi nɛ a tsuɔ ní wawɛɛ nɛ ɔmɛ a yi. (Rom. 16:1-15) Paulo le kaa e nyɛmimɛ ɔmɛ yi mluku lɛɛ, se e tu su kpakpahi nɛ a ngɛ ɔ mohu he munyu. Moo po he foni nɛ o hyɛ bɔ nɛ nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yi nɛ ɔmɛ a nɔ gbagba maa te ha benɛ a ngɛ sɛ womi nɛ Paulo ngma a kanee ngɛ asafo ɔ mi ɔ! Atsinyɛ jemi ko be he kaa huɛ bɔmi nɛ ngɛ a kɛ Paulo a kpɛti ɔ mi ba wa wawɛɛ pe sa a. Anɛ o pɔɔ nyɛmimɛ nɛ a ngɛ o we asafo ɔ mi ɔ a yi jemi ngɛ ní kpakpahi nɛ a peeɔ ɔ he lo? w19.02 16 ¶8-9

Anɛ ja wa ye mluku loko wa ma nyɛ maa pee nihi nɛ a da ngɛ Mawu hɛ mi lo? Ngɛ anɔkuale mi ɔ, wɔ tsuo wa yi mluku, nɛ wa tɔ̃ɔ. Se e sɛ nɛ waa hao ejakaa Yehowa kɛ e juɛmi ma we wa tɔmihi a nɔ. E Munyu ɔ de ke: ‘Ke mo Mawu o ke o maa kane yayamihi ɔ, Yehowa, mɛnɔ maa ye e he?’ (La 130:3) E le kaa wa yi mluku, nɛ yayami ngɛ wa he. Enɛ ɔ he ɔ, e ngɔɔ wa tɔmi ɔmɛ kɛ paa wɔ faa. (La 86:5) Jehanɛ hu ɔ, Yehowa le wa nyɛmi, nɛ e hyɛ we blɔ kaa waa pee níhi nɛ e le kaa wa be nyɛe maa pee. (La 103:12-14) Suɔmi ji nɔ́ nɛ woɔ Yehowa sɔmɔli he wami nɛ a peeɔ nɔ́ nɛ da. E sɛ nɛ suɔmi nɛ wa ngɛ kɛ ha Mawu kɛ anɔkuale nɛ wa jeɔ wa tsui mi nɛ wa yeɔ lɛ ɔ nɛ tɔ fã. Ke waa kɛ kahi ngɛ kpee, se kɛ̃ ɔ, wa suɔ Yehowa nɛ wa peeɔ e suɔmi nya ní ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa wa ngmɛɛ we dami ní peemi he. (1 Kron. 28:9; Mat. 22:37) Wa le kaa Yehowa wo mlaahi nɛ e sa kaa waa ye a nɔ. Enɛ ɔ he ɔ, wa suɔ nɛ waa pee nɔ́ nɛ da konɛ waa sa wa hiɔwe Tsɛ ɔ hɛ mi. Akɛnɛ wa suɔ Yehowa he je ɔ, wa ngɔɔ e suɔmi nya ní peemi kɛ yeɔ kekle blɔ he ngɛ wa si himi mi, nɛ wa ngɔɔ wa ní peepee kɛ tsɔɔ kaa wa ngmɛɛ we dami ní peemi he. w19.02 3 ¶4-5

Ke wa pee nɔ́ nɛ da, nɛ wa ná he se ɔ, lɔ ɔ haa nɛ wa hemi kɛ yemi ɔ mi waa. (Yak. 1:2, 3) Wa bua jɔɔ, ejakaa wa le kaa wa pee nɔ́ ko nɛ Yehowa ma nyɛ maa da nɔ kɛ tsɛ wɔ ke e bimɛ. Enɛ ɔ haa nɛ Yehowa suɔmi nya ní peemi jloɔ wɔ be fɛɛ be. (Abɛ 27:11) Ka fɛɛ ka nɛ waa kɛ maa kpe ɔ, e ji he blɔ nɛ wa ná nɛ waa kɛ maa tsɔɔ kaa tsa pi wa tsui fã nɛ waa kɛ ngɛ wa Tsɛ nɛ e susuɔ wa he ɔ sɔmɔe. (La 119:113) Mohu ɔ, wa tsɔɔ kaa wa suɔ Yehowa kɛ wa tsui tsuo. Nɔ́ nɛ enɛ ɔ tsɔɔ ji kaa wa fia wa pɛɛ si kaa wa maa ye Yehowa fami ɔmɛ a nɔ, nɛ wa maa pee e suɔmi nya ní. (1 Ma. 8:61) Anɛ enɛ ɔ tsɔɔ kaa wa be tɔ̃e lo? Dɛbi. Akɛnɛ wa yi mluku he je ɔ, wa ma tɔ̃. Se ke e ba jã a, e sa nɛ wa kai Matsɛ Hezekia. Benɛ e tɔ̃ ɔ, e pia e he, nɛ e ya nɔ nɛ e sɔmɔ Yehowa kɛ e “tsui tsuo.” (Yes. 38:3-6; 2 Kron. 29:1, 2; 32:25, 26) E sa nɛ waa bɔ mɔde nɛ wa kua Satan susumi ɔmɛ. E sa nɛ waa sɔle konɛ wa ná ‘tsui nɛ waa kɛ maa bu Yehowa tue’ nɛ waa ye Yehowa anɔkuale kɛ ya su nyagbe.​—1 Ma. 3:9; La 139:23, 24. w19.01 18-19 ¶17-18

Ke wa ha sanehi a heto ngɛ asafo mi kpe sisi ɔ, wɔ nitsɛmɛ wa náa he se. (Yes. 48:17) Ngɛ mɛni blɔ nɔ? Kekleekle ɔ, ke wa to kaa wa ma ha sane heto ɔ, lɔ ɔ haa nɛ wa dlaa wa he saminya loko wa yaa kpe ɔ. Ke wa dla wa he saminya a, wa nuɔ Mawu Munyu ɔ sisi wawɛɛ. Ke wa kase Mawu Munyu ɔ nɛ wa nu sisi saminya a, lɔ ɔ yeɔ bua wɔ nɛ waa kɛ níhi nɛ wa kase ɔ hu tsuɔ ní saminya. Nɔ́ nɛ ji enyɔ ɔ, ke wɔ hu wa je wa gbi kpo ɔ, wa bua maa jɔ. Nɔ́ nɛ ji etɛ ɔ, akɛnɛ wa dla wa he saminya loko wa ha heto he je ɔ, ke a kpa kpe ɔ po ɔ, wa hɛ ji heto nɛ wa ha a nɔ. Wa hemi kɛ yemi ɔ nɛ wa jajeɔ ɔ hu jeɔ Yehowa yi. Wa ngɛ nɔ mi mami kaa Yehowa nuɔ wa heto ɔ, nɛ e bua jɔɔ wa hɛ mi nɛ wa miaa loko wa nyɛɔ nɛ wa haa heto ɔ he saminya. (Mal. 3:16) Ke wa ngɛ mɔde bɔe kaa wa ma je e yi ɔ, e jɔɔ wɔ kɛ tsɔɔ kaa e bua jɔ wa mɔde bɔmi ɔ he. (Mal. 3:10) Niinɛ, wa ngɛ yi mi tomi kpakpa he je nɛ ke wa ya asafo mi kpe ɔ, e sa nɛ wa ha munyu heto. w19.01 8 ¶3; 9-10 ¶7-9

Yehowa le ní wawɛɛ, enɛ ɔ he ɔ, e ha we e sɔmɔli mlaahi fuu. Mohu ɔ, e ha wɔ mlaa kake pɛ, nɛ jamɛ a mlaa a kɔɔ suɔmi he. E suɔ nɛ waa kɛ e sisi tomi mlaahi nɛ tsu ní, nɛ́ waa hie nɔ́ yayami. Yesu tsɔɔ nɔ́ nɛ haa nɛ nɔ peeɔ yayami ngɛ e Yoku ɔ Nɔ Fiɛɛmi ɔ mi. (Mat. 5:27, 28) Kristo nɛ ji Mawu Matsɛ Yemi ɔ nya Matsɛ ɔ maa ya nɔ ma tsɔse wɔ ngɛ je ehe ɔ mi konɛ waa pee nɔ́ nɛ da, nɛ́ waa ye mlaa nɔ kaa lɛ. (Heb. 1:9) E ma ha nɛ wa nɔmlɔ tso kɛ wa susumi tsuo maa ye mluku. Mo susu he nɛ o hyɛ, nɔ́ ko be mo tsitsɛɛ kaa o pee yayami hu, nɛ haomihi nɛ jeɔ yayami peemi mi kɛ baa a hu, eko be o nɔ bae hu. Kɛkɛ ɔ, nyagbenyagbe ɔ, o ma ná ‘he yemi nɛ hɛ mi ngɛ nyami’ nɛ Yehowa wo si ɔ. (Rom. 8:21) Anɔkuale sane ji kaa ngɛ je ehe ɔ mi po ɔ, huzu maa hi he yemi nɛ wa ma ná a he. Se ke waa kɛ suɔmi nɛ wa ngɛ kɛ ha Mawu ɔ kudɔ he yemi nɛ ɔ, e maa hi kɛ pi si.​—1 Yoh. 4:7, 8. w18.12 23 ¶19-20

Loko nyumu ko ma nyɛ maa ngmɛɛ e yo he ngɛ Israel ɔ, ja “e na nɔ́ yayami ko ngɛ yo ɔ he.” E ngɛ mi kaa Mlaa a tsɔɔ we nɔ́ nɛ jamɛ a “nɔ́ yayami” ɔ ji mohu lɛɛ, se e sa nɛ nɔ́ nɛ nyumu ko maa da nɔ kɛ fiee e yo ɔ nɛ pee nɔ́ ko nɛ ngɛ zo, aloo nɔ́ ko nɛ ngɛ hɛdɔ, se tsa pi tɔmi nyafii ko kɛkɛ. (5 Mose 23:14) Aywilɛho sane ji kaa benɛ e ke suu Yesu be ɔ mi ɔ, Yuda bi babauu daa “nɔ́ fɛɛ nɔ́ ko” nɔ kɛ poɔ gba mi. (Mat. 19:3) Wa sume nɛ waa kase mɛ kɔkɔɔkɔ. Gbalɔ Malaki tsɔɔ Mawu susumi ngɛ gba mi pomi he. Ngɛ Malaki be ɔ mi ɔ, nyumuhi fuu ngmɛɔ ‘yo nɛ a ngɔ ngɛ a nihe mi’ ɔ he, konɛ eko ɔ, a nyɛ nɛ a ya ngɔ yihewi nɛ a ji ma se yihi nɛ a ja we Yehowa. Malaki tsɔɔ bɔ nɛ Mawu naa ní peepee nɛ ɔ ha. Mawu de ke: ‘I sume gba mi pomi.’ (Mal. 2:14-16) Munyu nɛ ɔ kɛ nɔ́ nɛ Mawu de ngɛ kekleekle gba si himi ɔ he ɔ kɔ. E de ke: ‘Nyumu maa ngɔ e he kɛ ya mɛtɛ e yo he nɛ a maa pee he lo kake.’ (1 Mose 2:24) Yesu fĩ e Tsɛ ɔ se, nɛ e de ke: ‘Nɔ́ nɛ Mawu ngɔ kɛ tsa a, adesa ko nɛ ko gba mi.’​—Mat. 19:6. w18.12 11 ¶7-8

Nyɛmimɛ komɛ a si fɔfɔɛ ngmɛɔ mɛ blɔ nɛ a nyɛɔ nɛ a ya sɔmɔɔ ngɛ he ko tsitsaa. Nyɛmimɛ nɛ ɔmɛ ngɛ gbalɔ Yesaya su ɔ eko. Benɛ Yehowa bi ke: “Mɛnɔ ma tsɔ? Mɛnɔ maa ya?” a, Yesaya ha heto ke: “I ngɛ hiɛ ɔ! Moo tsɔ mi!” (Yes. 6:8) Anɛ mo hu o si fɔfɔɛ maa ngmɛ mo blɔ konɛ o ngɔ o he kɛ ha faa kɛ tsu teokrase ní tsumihi lo? Yesu de ngɛ fiɛɛmi kɛ kaselɔ peemi ní tsumi ɔ he ke: “Enɛ ɔ he ɔ, nyɛ kpa Ngmɔtsɛ ɔ pɛɛ konɛ e wo ní tsuli blɔ nɛ a ba kpa ní ha lɛ.” (Mat. 9:38) Anɛ o ma nyɛ ma ya sɔmɔ kaa blɔ gbalɔ ngɛ he nɛ fiɛɛli babauu a he hia ngɛ lo? Anɛ o ma nyɛ maa ye bua nɔ ko konɛ e pee jã lo? Nyɛmimɛ babauu na kaa blɔ nɛ hi pe kulaa nɛ a ma nyɛ maa gu nɔ kɛ tsɔɔ kaa a suɔ Mawu kɛ a nyɛmi nɔmlɔ ji kaa a ma sɔmɔ kaa blɔ gbali ngɛ hehi nɛ fiɛɛli babauu a he hia ngɛ. Anɛ o le blɔ kpa komɛ hu nɛ o ma nyɛ maa gu nɔ kɛ bli o sɔmɔmi ní tsumi ɔ mi lo? Ke o pee jã a, o bua maa jɔ wawɛɛ nitsɛ. w18.08 27 ¶14-15

Mateo, Maako, Luka kɛ Yohane a womi ɔmɛ haa nɛ wa naa Yehowa susumi ngɛ he lo nya níhi a he. Mawu nitsɛ hla nyumu ko kɛ e yo nɛ a be nɔ́ ko tsɔ kaa a hyɛ e Bi ɔ nɔ. (3 Mose 12:8; Luka 2:24) Benɛ Maria fɔ Yesu ɔ, “e ngɔ lɛ kɛ fɔ lohwehi a niye ní daka mi, ejakaa a nɛ blɔ ngɛ nibwɔhi a to he ɔ.” (Luka 2:7) Jinɛ Yehowa ma nyɛ maa to blɔ nya konɛ a fɔ e Bi ɔ ngɛ tsu kpakpa ko mi. Se nɔ́ nɛ he hia Yehowa mohu ji nihi nɛ a ma tsɔse Yesu konɛ e ba sɔmɔ lɛ. Enɛ ɔ ha nɛ wa ba le Yehowa susumi ngɛ he lo nya níhi a he. Fɔli komɛ suɔ nɛ a bimɛ nɛ a ná he lo nya níhi fuu ngɛ a si himi mi. Ke lɔ ɔ be hae nɛ a bimɛ ɔmɛ nɛ a sɔmɔ Yehowa saminya po ɔ, tsa pi a kɔmɔ. E ngɛ heii kaa Yehowa suɔ nɛ mumi mi níhi a he nɛ hia wɔ pe nɔ́ fɛɛ nɔ́. Anɛ o kplɛɛ Yehowa susumi nɛ ɔ nɔ lo? Kɛ o ní peepee tsɔɔ kɛɛ? w18.11 24 ¶7-8

Akɛnɛ Yehowa ji bua jɔmi Mawu he je ɔ, e suɔ nɛ wɔ hu wa ná bua jɔmi, nɛ e ha wɔ níhi babauu nɛ ma ha wɔ bua jɔmi. (5 Mose 12:7; Fiɛlɔ 3:12, 13) Mwɔnɛ ɔ, e be gbɔjɔɔ kaa nɔ ko ma ná bua jɔmi. Mɛni he je? Ke nɔ ko suɔlɔ gbo, aloo a fiee e weku no ko kɛ je asafo ɔ mi, aloo e gba loo e ní tsumi puɛ ɔ, e he maa wa kaa e ma ná bua jɔmi. Ke pɛ sɔuu lɛ ngɛ weku ɔ mi ɔ, e ma puɛ bua jɔmi nɛ ngɛ weku ɔ mi ɔ. Ke a yeɔ wa he fɛu ngɛ sukuu, ní tsumi he, a waa wɔ yi mi, aloo a wo wɔ tsu ngɛ wa hemi kɛ yemi ɔ he ɔ, e he maa wa kaa wa ma ná bua jɔmi. Jã kɛ̃ nɛ bwɔmi loo hiɔ ko nɛ wa ngɛ tsae nɛ e jɔɛ loo aywilɛho yemi be hae nɛ wa ná bua jɔmi. Se mo kai kaa Yesu Kristo nɛ ji “Nɔ Yelɔ kake pɛ nɛ e ngɛ bua jɔmi ɔ” maa wo adesahi a bua, nɛ a ma ná bua jɔmi. (1 Tim. 6:15; Mat. 11:28-30) E ngɛ mi kaa waa kɛ haomihi ngɛ kpee ngɛ Satan je yaya nɛ ɔ mi mohu lɛɛ, se ngɛ Yesu Yoku ɔ Nɔ Fiɛɛmi ɔ mi ɔ, e tsɔɔ níhi nɛ ke wa pee ɔ wa bua maa jɔ. w18.09 17-18 ¶1-3

Ngɛ ni komɛ a blɔ fa mi ɔ, e yi ha mɛ kaa a maa yu a he ngɛ kusumihi kɛ ní peepeehi nɛ Ngmami ɔ kplɛɛ we nɔ ɔ a he. (Abɛ 23:23) Se ni komɛ lɛɛ e yee ha mɛ wawɛɛ. A yeɔ gbeye kaa a weku li, a huɛmɛ kɛ nihi nɛ a kɛ mɛ tsuɔ ní ɔ maa te si kɛ wo mɛ. Ke e kɔ kusumihi nɛ a maa pee kɛ ha weku no ko nɛ e gbo ɔ he ɔ, lɛɛ e pa yeɔ wawɛɛ. Se ni komɛ nyɛ nɛ a pee kã ngɛ si fɔfɔɛhi kaa jã mi, nɛ a níhi a si kpami ɔ maa ye bua wɔ. Blema a, a le Efeso bi ɔmɛ kaa nihi nɛ a tsuɔ kunya wawɛɛ. Mɛni a kpɛti ni komɛ pee loko a nyɛ nɛ a kpa kunya tsumi, nɛ a ba pee Kristofohi? Baiblo ɔ de ke: “[A] ngɔ a womihi kɛ ba nɛ a bua a nya, nɛ a sã mɛ ngɛ nɔ fɛɛ nɔ hɛ mi. Nɛ a bu nya nɛ a na kaa a he jua su sika hiɔ 50,000.” (Níts. 19:19, 20) Anɔkualetsɛmɛ nɛ ɔmɛ ngɔ níhi babauu kɛ sã afɔle nɛ a ná jɔɔmihi nɛ se be. w18.11 7 ¶15-16

Benɛ Israel bi ɔmɛ po Yordan Pa a se ɔ, Yoshua kɛ nyumu ko nɛ e hɛɛ klaate kpe. Nyumu ɔ tsɔɔ kaa e ji ‘Yehowa tabo ɔ nyatsɛ,’ nɛ e pee klaalo kaa e ma fã Mawu we bi a he. (Yosh. 5:13-15) Bɔfo ɔ tsɔɔ Yoshua nɔ́ nɛ e sa kaa e pee konɛ e nyɛ nɛ e ngɔ Yeriko ma a. Sisije ɔ, e ngɛ kaa nɔ́ nɛ blɔ tsɔɔmi ɔmɛ ekomɛ be hie kɛ ní tsumi. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, Yehowa fã ke a po Israel nyumu ɔmɛ tsuo. Enɛ ɔ tsɔɔ kaa a maa hi si ligbi babauu nɛ a be nyɛe maa ya ta. (1 Mose 34:24, 25; Yosh. 5:2) Eko ɔ, Israel ta buli nɛ a po mɛ ɔ ma susu bɔ nɛ a ma plɛ kɛ po a weku ɔmɛ a he piɛ ha ke e ba kaa a he nyɛli ɔmɛ ba tua mɛ ɔ he. Se si kake too ɔ, Israel bi ɔmɛ nu kaa “a ngmɛ Yeriko agbo ɔmɛ a mi kpɛii, bɔ nɛ pee nɛ Israel bi ɔmɛ ko na blɔ kɛ sɛ ma a mi.” (Yosh. 6:1) Anɛ amaniɛ bɔmi nɛ ɔ be hae nɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ Israel bi ɔmɛ ngɛ ngɛ Mawu mi ɔ mi nɛ wa lo? w18.10 23 ¶5-7

Kɛ wa ma plɛ kɛ kase Paulo he si bami ɔ ha kɛɛ? Kekleekle ɔ, e sɛ nɛ waa hi blɔ hyɛe kaa nihi maa wo wa hɛ mi nyami ngɛ níhi nɛ wa nyɛ pee ngɛ Yehowa yemi kɛ buami nya a he je. E sa nɛ wa ti nɔ fɛɛ nɔ nɛ bi e he ke: ‘Kɛ i naa nihi nɛ a ngɛ ye zugba kpɔ ɔ mi ɔ ha kɛɛ? Ke a bui wɛtso ko mi bi ngɛ ye kpɔ ɔ mi ɔ, anɛ imi hu i naa mɛ ja lo?’ Bua jɔmi sane ji kaa ngɛ je kɛ wɛ ɔ, Yehowa Odasefohi hlaa nihi nɛ a suɔ nɛ a bu sane kpakpa a tue ngɛ a zugba kpɔ ɔmɛ a mi. Be komɛ ɔ, enɛ ɔ peemi biɔ nɛ a kase nihi nɛ ni kpahi bui mɛ ɔ a gbi kɛ a kusumihi. Odasefohi nɛ a yeɔ bua nimli nɛ ɔmɛ ɔ bui a he pi mɛ. Mohu ɔ, a bɔɔ mɔde kaa a maa nu si fɔfɔɛ nɛ nimli nɛ ɔmɛ a kpɛti nɔ fɛɛ nɔ ngɛ mi ɔ sisi konɛ a nyɛ nɛ a fiɛɛ Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ kɛ ha mɛ tsuo. w18.09 5 ¶9, 11

Roma bi ɔmɛ gbe Yudas. Ngɛ Yudas kɛ atuã tsɔmi kuu komɛ a se ɔ, Yuda bi kpahi hu hyɛ blɔ wawɛɛ kaa Mesia a maa ba. A hyɛ blɔ kaa Mesia a ma ba wo a ma a hɛ mi nyami, nɛ e ma kpɔ̃ mɛ kɛ je Roma nɔ yemi ɔ sisi. (Luka 2:38; 3:15) Nihi fuu susu kaa Mesia a ma ba to matsɛ yemi ko sisi ngɛ zugba a nɔ ngɛ Israel. Kɛkɛ ɔ, Yuda bi ayɔhi abɔ nɛ a gbɛ fĩa a maa kpale kɛ ba a ma a mi. Mo kai kaa Yohane Nɔ Baptisilɔ ɔ bi Yesu hyɛ ke: “Anɛ mo ji Nɔ Nɛ E Ma a lo, aloo e sa nɛ waa hyɛ nɔ kpa blɔ?” (Mat. 11:2, 3) Eko ɔ, Yohane ngɛ hlae nɛ e le kaa nɔ kpa mohu lɛ e ma ba he Yuda bi ɔmɛ a yi wami lo. Kaseli enyɔ nɛ a kɛ Yesu nɛ a tle lɛ si ɔ kpe benɛ a yaa Emao ɔ hu susu kaa Yesu nyɛ we nɛ e tsu níhi nɛ a ngɛ blɔ hyɛe kaa Mesia a ma tsu ɔ. (Luka 24:21) Lɔ ɔ se ɔ, Yesu bɔfo ɔmɛ bi lɛ ke: “Nyɔmtsɛ, anɛ o kɛ Matsɛ Yemi ɔ ngɛ Israel bi ɔmɛ hae ekohu ngɛ be nɛ ɔ mi lo?”​—Níts. 1:6. w18.06 4 ¶3-4

Ke wa nu Yehowa we bi a he sane ko ɔ, e sa nɛ waa hyɛ saminya. E sa nɛ wa kai kaa Satan poɔ Mawu sɔmɔli anɔkualetsɛmɛ a nya. (Kpoj. 12:10) Yesu de ke si temi kɛ woli maa “tu lakpa munyu yayami slɔɔtohi” kɛ si wɔ. (Mat. 5:11) Enɛ ɔ he ɔ, ke wa nu munyu yaya ko ngɛ Yehowa we bi a he ɔ, e sɛ nɛ e pee wɔ nyakpɛ. Anɛ o pɔɔ o huɛmɛ sɛ gbi manemi ngɛ Intanɛti ɔ aloo ngɛ fon nɔ lo? Eko ɔ, ke o na amaniɛ bɔmi ehe ko aloo o nu munyu ko ɔ, o suɔ nɛ o pee kekleekle nɔ nɛ ma de ni kpahi kaa bɔ nɛ oposide bi peeɔ ɔ. Se loko o maa mane nɔ ko sɛ gbi ɔ, mo bi o he ke: ‘Anɛ i he ye kaa sɛ gbi nɛ i kɛ yaa mane ɔ ji anɔkuale lo? Anɛ i le anɔkuale ɔ tsuo ngɛ sane ɔ mi lo?’ Ke o be nɔ mi mami ko, nɛ o kɛ sɛ gbi ɔ mane ɔ, e ma nyɛ maa pee lakpa munyu nɛ o ngɛ gbɛe kɛ ngɛ fĩae ngɛ nyɛmimɛ a kpɛti be mi nɛ o ji blɔ kaa o maa pee jã. Ke o be nɔ mi mami kaa munyu ɔ ji anɔkuale ɔ, moo gbɛ sɛ gbi ɔ mohu pe nɛ o kɛ maa mane. w18.08 3 ¶3; 4 ¶6-7

Yesu suɔ nɛ wa ha nɔ nɔ́ konɛ wa bua nɛ jɔ. Nihi babauu a bua jɔɔ kpakpa nɛ nihi peeɔ mɛ ɔ he. E ngɛ mi kaa tsa pi nɔ fɛɛ nɔ nɛ jeɔ hɛsa kpo lɛɛ, se ke ni komɛ a bua jɔ wa su ɔ he ɔ, mɛ hu a maa suɔ nɛ a ke ni kpahi ní. Enɛ ɔ he ɔ, nihi je hɛsa kpo jio, a je we hɛsa kpo jio, moo ya nɔ nɛ o ke nihi ní. O li yiblii nɛ kpakpa kake nɛ o maa pee ɔ maa wo. Nihi nɛ a jeɔ a tsui mi kɛ keɔ nɔ nɔ́ ɔ hyɛ we blɔ kaa nihi nɛ a ke mɛ nɔ́ ko kɛ to nane mi. Jã nɛ Yesu suɔ nɛ waa pee. E de ke: “Ke o ngmɛ okplɔɔ ɔ, fɔ ohiatsɛmɛ, libɔɔhi, glɔtsɛmɛ, kɛ hɛ yuyuili nine; nɛ o bua maa jɔ, ejakaa a be nɔ́ ko nɛ a kɛ maa to mo nane mi.” (Luka 14:13, 14) Abɛ womi ɔ de ke: “Nɔ nɛ mi mi jɔ ɔ, a gbaa lɛ.” La polɔ ɔ hu de ke: “A gbaa nɔ nɛ susuɔ nihi nɛ a ní ngɛ mɔbɔ a he.” (Abɛ 22:9; La 41:1) Enɛ ɔ he ɔ, e sa nɛ waa ke nihi ní, ejakaa jã peemi haa nɛ wa bua jɔɔ wawɛɛ. w18.08 21-22 ¶15-16

Mwɔnɛ ɔ, ke wa ngɛ sanehi a mi hlae ɔ, e yeɔ kaa wa maa na anɔkuale ɔ tsuo, ejakaa sanehi fuu ngɛ nɛ nɔ mami ko be a he. Jehanɛ hu ɔ, wa yi mluku, nɛ anɔkuale fã kɛ fã pɔ he. Mɛni maa ye bua wɔ ngɛ si fɔfɔɛ nɛ ɔmɛ a mi? E sa nɛ waa kase sisi tomi mlaahi ngɛ Baiblo ɔ mi, nɛ wa kɛ tsu ní. Sisi tomi mlaa nɛ ɔ kake ji kaa ke wa ha munyu ko heto loko pee se wa ba le anɔkuale ɔ, e ji kuasia jemi nɛ ma ha nɛ wa hɛ mi ma pue si. (Abɛ 18:13) Baiblo sisi tomi mlaa ko hu tsɔɔ kaa e sɛ nɛ wa he munyu fɛɛ munyu nɛ waa ye be mi nɛ wa bi we he sane. (Abɛ 14:15) Jehanɛ hu ɔ, ke wa ngɛ Yehowa sɔmɔe jehahi babauu po ɔ, e sa nɛ waa hyɛ saminya nɛ wa ko he wa he nɛ waa ye tsɔ. Ke wa hla anɔkuale nɛ ngɛ sane ko mi saminya, nɛ wa mwɔ wa yi mi kpɔ ngɛ nile mi ɔ, lɔ ɔ maa po wa he piɛ. w18.08 7 ¶19

Benɛ a baptisi wɔ ɔ, wa ha nɛ nihi le ngɛ gua mi kaa Yehowa nɔ́ ji wɔ, nɛ wa maa je wa tsui mi kɛ bu lɛ tue be fɛɛ be. Yesu hu pee nɔ́ ko kaa jã benɛ a baptisi lɛ ɔ. Ngɛ blɔ ko nɔ ɔ, e de Yehowa ke: “I suɔ kaa ma pee o suɔmi nya ní.” (La 40:7, 8) Benɛ Yesu ha nɛ a baptisi lɛ ɔ, kɛ Yehowa nu he ha kɛɛ? Baiblo ɔ de ke: “Benɛ [Yohane] baptisi Yesu ta a, amlɔ nɔuu nɛ [Yesu] je kpo ngɛ nyu ɔ mi; nɛ hyɛ! hiɔwe nya bli, nɛ e na Mawu mumi ɔ nɛ ngɛ si kplee kɛ ma e nɔ kaa lahuɛ. Hyɛ! Gbi ko hu pɛ kɛ je hiɔwe ke: ‘Ye Bi ji nɛ ɔ nɛ, i suɔ lɛ, nɛ ye bua jɔ e he.’” (Mat. 3:16, 17) Yehowa nɔ́ ji Yesu. Se benɛ Yesu mwɔ e yi mi kpɔ kaa e hiɔwe Tsɛ ɔ suɔmi nya ní pɛ e maa pee ɔ, Yehowa bua jɔ wawɛɛ. Jã kɛ̃ nɛ ke nɔ ko jɔɔ e he nɔ kɛ ha Yehowa a, Yehowa bua jɔɔ, nɛ e jɔɔ lɛ.​—La 149:4. w18.07 23 ¶4-5

Munyungu nɛ ji, “wa” nɛ Mose kɛ tsu ní ɔ ma nyɛ maa tsɔɔ e kɛ Aaron. Munyu nɛ ɔ nɛ Mose tu ɔ tsɔɔ kaa e bui Yehowa, nɔ nɛ e pee jamɛ a nyakpɛ ní ɔ. E ngɛ kaa nɔ́ nɛ munyu nɛ ngɛ La 106:32, 33 ɔ maa oti nɛ ɔ nɔ mi. E de ke: ‘Ma a wo Yehowa mi mi la ngɛ Meriba nyu ɔ he. A kɛ Mose wo haomi mi ngɛ nɔ́ nɛ a pee ɔ he. Mose mi mi fu ma a wawɛɛ nitsɛ, nɛ e tu munyu basabasa.’ (4 Mose 27:14) Nɔ́ nɛ Mose pee ɔ wui Yehowa hɛ mi nyami. Yehowa de Mose kɛ Aaron ke: “Nyɛ ni enyɔ ɔmɛ nyɛ tsɔ atuã ngɔ wo mi.” (4 Mose 20:24) Hɛdɔ ngɛ yayami nɛ a pee ɔ he wawɛɛ! Be ko ɔ, Israel bi ɔmɛ a kpɛti ni komɛ tsɔ atuã, nɛ Yehowa gbla a tue. E ha we nɛ a ya Kanaan zugba a nɔ. (4 Mose 14:26-30, 34) Enɛ ɔ he ɔ, e da blɔ kaa Yehowa gbla Mose tue nɛ e ngmɛ́ lɛ blɔ nɛ e ya Si Womi Zugba a nɔ. w18.07 14 ¶9, 12; 15 ¶13

Ke o ngɛ he blɔ nɛ o peeɔ nɔ́ ko, se e ma nyɛ maa tɔ̃tɔ̃ o nyɛmi ko nane ɔ, anɛ o maa pee lo? Atsinyɛ jemi ko be he kaa o be pee. Loko wa nyɛmimɛ ɔmɛ ekomɛ ma ba kase anɔkuale ɔ, jinɛ a deɔ dã, se amlɔ nɛ ɔ, a mwɔ a yi mi kpɔ kaa a be dã nue kulaa. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, wa kpɛti nɔ ko be suɔe nɛ e pee nɔ́ ko nɛ ma ha nɛ nyɛmi ko nɛ e kpale kɛ ho e sa je mi bami ɔ he ya! (1 Kor. 6:9, 10) Enɛ ɔ he ɔ, ke nyɛmi ko ba slaa mo nɛ e ke e be dã nɛ nya wa nue ɔ, anɛ e sa nɛ o nyɛ e nɔ lo? Dɛbi, e sɛ nɛ o nyɛ e nɔ! Benɛ Timoteo ye maa pee jeha 20 ɔ, e ha nɛ a po lɛ. E ngɛ mi kaa pomi nɛ a maa po lɛ ɔ maa ye lɛ wawɛɛ mohu lɛɛ, se Yuda bi nɛ e ma ya fiɛɛ ha mɛ ɔ he je ɔ, e kplɛɛ nɛ a po lɛ. Timoteo pee e ní kaa bɔfo Paulo. (Níts. 16:3; 1 Kor. 9:19-23) Anɛ o maa ngɔ níhi kɛ sã afɔle ngɛ ni kpahi a he kaa bɔ nɛ Timoteo pee ɔ lo? w18.06 18-19 ¶12-13

Yehowa gblaa tsui kpakpatsɛmɛ kɛ ba piɛɔ e sɔmɔli a he konɛ a ja lɛ ngɛ anɔkuale mi. (Yoh. 6:44) Ke o kɛ nɔ ko nɛ e be asafo ɔ mi kpe kekleekle ligbi ɔ, mɛni nɛ o le ngɛ e he? Eko ɔ, nɔ́ ko bɔɔ pɛ nɛ o le ngɛ e he. E ma nyɛ maa pee e biɛ aloo e hɛ mi. Se ke nɔ ɔ ji Yehowa sɔmɔlɔ ɔ, lɛɛ sane ɔ ngɛ ekpa kulaa. Ke e je ma kpa nɔ aloo wɛtso kpa mi po ɔ, o le níhi fuu ngɛ e he momo. Jã kɛ̃ nɛ lɛ hu e le níhi fuu ngɛ o he! Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ke nyɛ kpe nɔuu ɔ, nyɛ yɔseɔ “gbi nɛ he tsɔ” nɛ nyɛ ti nɔ fɛɛ nɔ tuɔ ɔ. Enɛ ɔ he ɔ, nyɛ le níhi fuu ngɛ nyɛ sibi a he. Ekomɛ ji níhi nɛ nyɛ ti nɔ fɛɛ nɔ heɔ yeɔ. Nyɛ hemi kɛ yemi ngɛ Mawu mi, bɔ nɛ nyɛ naa Mawu je mi bami he mlaa amɛ ha, kɛ hɛ nɔ kami nɛ nyɛ ngɛ kɛ ha hwɔɔ se. Ní nɛ ɔmɛ ji níhi nɛ a he hia nɛ e sa kaa o le ngɛ nɔ ko he ejakaa ní nɛ ɔmɛ haa nɛ o nyɛɔ heɔ nɔ ɔ yeɔ. Jehanɛ hu ɔ, e haa nɛ huɛ bɔmi nɛ hiɔ nihi a kpɛti ɔ hiɔ si daa. w18.12 21 ¶9-10

Ngɛ Yesu blɔ tsɔɔmi nya a, blɔ tsɔɔmi ajla toli ɔmɛ tsɔɔ kaa e he hia we nɛ a po Kristofohi nɛ a pi Yuda bi ɔ. (Níts. 15:19, 20) Se jeha komɛ a se ɔ, Yuda bi nɛ a ba plɛ Kristofohi ɔ ngɛ a bimɛ poe loloolo. Eko ɔ, wa ma bi wa he ke, ‘Mɛni he je nɛ Yesu ngmɛ blɔ be gagaa loko a nyɛ tsu sane nɛ ɔ he ní be mi nɛ e gbenɔ ɔ po Mose Mlaa a mi ɔ?’ (Kol. 2:13, 14) Ngɛ ni komɛ a blɔ fa mi ɔ, e heɔ be loko a nuɔ blɔ tsɔɔmi ehe ko sisi. E he be loko Yuda bi nɛ a ba plɛ Kristofohi ɔ nu níhi a sisi. (Yoh. 16:12) Nɔ́ nɛ a le ji kaa nɔ pomi ji okadi nɛ tsɔɔ huɛ bɔmi pɔtɛɛ nɛ ngɛ nɔ ko kɛ Mawu a kpɛti, enɛ ɔ he ɔ, a nui blɔ tsɔɔmi ehe ɔ sisi. (1 Mose 17:9-12) Ngɛ ni komɛ hu a blɔ fa mi ɔ, a yeɔ gbeye kaa ke a kplɛɛ we nɔ pomi ɔ nɔ ɔ, a kɛ si temi kɛ womi maa kpe. (Gal. 6:12) Jeha komɛ a se ɔ, Kristo ngɔ blɔ tsɔɔmi kpahi nɛ kɔɔ nɔ pomi ɔ he kɛ ha ngɛ sɛ womihi nɛ Paulo ngma amɛ a mi.​—Rom. 2:28, 29; Gal. 3:23-25. w18.10 24-25 ¶10-12

Kayafa tsɔ ta buli nyɔ mi kaa a ya nu Yesu. Yesu le ga yaya nɛ a to ɔ, enɛ ɔ he ɔ, benɛ e kɛ e kaseli ɔmɛ ye ní ta jamɛ a gbɔkuɛ ɔ, e de mɛ ke a hla klaatehi kɛ wo a he. Benɛ kaseli ɔmɛ na klaatehi enyɔ ɔ, e de mɛ ke enyɔ ɔ maa hi. Yesu maa ngɔ kɛ tsɔɔ mɛ nɔ́ ko nɛ he hia wawɛɛ. (Luka 22:36-38) Pee se jamɛ a nyɔ ɔ mi nɛ nihi ma Yesu numi ɔ, Petro hia klaate kɛ wo ni ɔmɛ a kpɛti nɔ kake he. Atsinyɛ jemi ko be he kaa Yesu nɛ a ma lɛ numi nyɔ mi ɔ he je nɛ Petro mi mi fu ɔ nɛ. (Yoh. 18:10) Se Yesu de Petro ke: “Kpale o klaate ɔ ngɔ to e to he, ejakaa nihi tsuo nɛ a hiaa klaate ɔ, a ma gbo ngɛ klaate nya.” (Mat. 26:52, 53) Munyu nɛ ɔ nɛ Yesu tu ɔ kɛ sɔlemi nɛ e sɔle jamɛ a gbɔkuɛ ɔ kaa e kaseli ɔmɛ piɛɛ we je ɔ he ɔ kɔ. (Yoh. 17:16) Mawu pɛ nɛ e ma nyɛ ma ha nɛ a ye dami sane. Wɔɔ lɛɛ e sa nɛ wa ha nɛ tue mi jɔmi kɛ kake peemi nɛ hi wa kpɛti. Ke Yehowa hyɛ zugba a nɔ mwɔnɛ ɔ, nɛ e na bɔ nɛ nihi a mi gba ngɛ je ɔ mi ɔ, hyɛ bɔ nɛ e bua maa jɔ ha kaa kake peemi ngɛ e we bi a kpɛti.​—Zef. 3:17. w18.06 7 ¶13-14, 16

Ngɛ níhi nɛ Satan kɛ tsɔɔ wɔ klama a se ɔ, e bɔɔ mɔde hu kaa e maa wo wa he gbeye konɛ wa kpa Yehowa anɔkuale yemi. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, e ma nyɛ ma kudɔ ma nɔ yeli konɛ a tsi wa fiɛɛmi ní tsumi ɔ nya. Eko ɔ, e ma ha nɛ nihi nɛ waa kɛ mɛ tsuɔ ní aloo nihi nɛ waa kɛ mɛ yaa sukuu ɔ nɛ a ye wa he fɛu akɛnɛ wa suɔ nɛ waa kɛ je mi bami he mlaahi nɛ ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ ma tsu ní ɔ he je. (1 Pet. 4:4) E ma nyɛ ma ha nɛ wa weku li nɛ a susuɔ wa he ɔ hu nɛ a jɔ̃ wa kɔni mi ngɛ asafo mi kpehi a yami he. (Mat. 10:36) Mɛni blɔ nɔ wa maa gu kɛ da e tuami ɔ nya? Kekleekle ɔ, e sɛ nɛ e pee wɔ nyakpɛ kaa Satan ngɛ wɔ tuae, ejakaa wa le kaa e kɛ wɔ ngɛ ta ko hwue. (Kpoj. 2:10) Jehanɛ hu ɔ, e sa nɛ wa kai nɔ́ titli he je nɛ Satan kɛ wɔ ngɛ ta hwue ɔ. Satan ngɛ tsɔɔe kaa ke níhi a mi hi ha wɔ ɔ, lɛɛ wa ma ja Yehowa, se ke níhi a mi wa ha wɔ ɔ, wa ma kpa Yehowa jami. (Hiob 1:9-11; 2:4, 5) E sa nɛ waa sɔle be fɛɛ be konɛ Yehowa nɛ ha wɔ he wami nɛ wa kɛ da Satan tuami ɔ nya. E sa nɛ wa kai kaa Yehowa be wɔ kuae gblegbleegble.​—Heb. 13:5. w18.05 26 ¶14

Ke e pee wɔ kaa nihi a bua jɔɛ Matsɛ Yemi sɛ gbi nɛ wa ngɛ fiɛɛe ɔ he po ɔ, e sɛ nɛ wa hɛ nɛ je nɔ kaa ní kpakpahi ma nyɛ maa je ní nɛ wa ngɛ due ɔ mi kɛ ba. E ji anɔkuale kaa nihi fuu bui wɔ tue, se kɛ̃ ɔ, a toɔ wa he hɛ. A naa kaa wa dlaa wa he saminya, wa buɔ nɔ, nɛ wa he ngɛ bua jɔmi. Eko ɔ, pee se ɔ, wa je mi bami ma nyɛ maa ye bua a kpɛti ni komɛ konɛ a na kaa susumi nɛ a hɛɛ ngɛ wa he ɔ dɛ. Sergio kɛ Olinda nɛ a ji blɔ gbali ɔ de ke: “Hiɔ tsi wa nya be saii nɛ wa nyɛ we nɛ wa ya da atsɛ̃se ɔ he. Benɛ wa kpale kɛ ya a, nihi nɛ a pɔɔ bemi ngɛ lejɛ ɔ ba de wɔ ke, ‘Wa na nyɛ kɛ. Wa hɛ ja ngɛ nyɛ he.’” Ke wa ‘je we wa nine’ ngɛ Matsɛ Yemi wu ɔ nɛ wa ngɛ due ɔ he ɔ, wɔ hu wa maa pee wa blɔ fa mi nɔ́ kɛ “ye je ma amɛ tsuo odase.” (Mat. 24:14) Nɔ́ nɛ pe kulaa ji kaa wa bua maa jɔ kaa Yehowa kplɛɛ ní nɛ wa ngɛ tsue ɔ nɔ, ejakaa e suɔ nihi tsuo nɛ “a kɛ hɛ mi miami woɔ yiblii”!​—Luka 8:15. w18.05 16 ¶16-18

Kɛ je benɛ adesahi pee yayami ngɛ Eden abɔɔ ɔ mi kɛ ba si mwɔnɛ ɔ, Yehowa pee níhi fuu kɛ tsɔɔ kaa e ji Mawu nɛ e woɔ nɔ he wami. Benɛ Adam kɛ Hawa tsɔ atua ngɛ Eden abɔɔ ɔ mi ɔ, amlɔ nɔuu nɛ Yehowa wo si ko nɛ maa wo Adam bimɛ nɛ e ma fɔ pee se ɔ he wami. Si womi nɛ ngɛ 1 Mose 3:15 ɔ haa wɔ hɛ nɔ kami kaa nyagbenyagbe ɔ, a ma kpata “blema sinɔ ɔ” nɛ ji Satan Abosiami kɛ e ní yayami ɔmɛ tsuo a hɛ mi. (Kpoj. 12:9; 1 Yoh. 3:8) Noa nɛ e ji Yehowa sɔmɔlɔ ɔ hi nihi nɛ a ja we Mawu a kpɛti. E kɛ e weku mi bimɛ pɛ nɛ a sɔmɔ Yehowa. Ngɛ Noa be ɔ mi ɔ, basabasa peemi kɛ ajuama bɔmi pɔ he wawɛɛ. Jinɛ enɛ ɔ ma nyɛ ma jɔ̃ e kɔni mi. (1 Mose 6:4, 5, 9, 11; Jud 6) Se Yehowa de Noa ke e ma kpata jamɛ a je yaya a hɛ mi, nɛ e de lɛ níhi hu nɛ e pee konɛ e kɛ baa e kɛ e weku ɔ yi. (1 Mose 6:13-18) Yehowa ha nɛ Noa na kaa e ji Mawu nɛ woɔ nɔ he wami. w18.04 15 ¶1-2

Ke o nyɛ we nɛ o kɛ nihi sɛɛɔ ní ɔ, ko susu kaa o be nyɛe maa wo nihi he wami. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, níhi nɛ o ma nyɛ maa pee kɛ wo nihi he wami ɔ, pi níhi nɛ a he wa tsɔ. E ma nyɛ maa pee muɔ hɛlii nɛ o maa muɔ be mi nɛ o nga nɔ ko. Se ke nɔ ɔ muɛ ɔ, lɔ ɔ ma nyɛ maa tsɔɔ kaa nɔ́ ko ngɛ lɛ haoe. Ke e kɛ mo ngɛ munyu tue ɔ, e sa nɛ o bu lɛ tue saminya, nɛ lɔ ɔ maa wo e bua. (Yak. 1:19) Wɔ tsuo wa ma nyɛ maa wo wa nyɛmimɛ nɛ a hao ɔ a bua. Matsɛ Salomo ngma ke: “Munyu nɛ a tu ngɛ be nɛ sa mi ɔ, hyɛ bɔ nɛ e hi ha! Hɛ mi muɔ jɛɛ haa nɔ bua jɔɔ; ja kɛ̃ manye munyu haa nɔ nɔ gbagba tee.” (Abɛ 15:23, 30) Paulo tsɔɔ kaa Matsɛ Yemi lahi nɛ wa ma bla kɛ la a po ma nyɛ maa wo wɔ he wami. (Níts. 16:25; Kol. 3:16) Be mi nɛ Yehowa “ligbi ɔ ngɛ sue” nɛ ɔ, e he ba hia wawɛɛ nɛ wɔ tsuo waa ya nɔ nɛ waa wo wa sibi he wami.​—Heb. 10:25. w18.04 23 ¶16; 24 ¶18-19