Oeˬ siˬ ba la

Aˬ dui teuˇ neh? Yeˬhawˇbaˬ loꞈ˗ehˇ noeˬ de laˬ, miˇ tsaˬ zaˬ loꞈ˗ehˇ noeˬ de laˬ? Aˬ dui Ka li zaˬ pyeuꞈ˗eu miˇ neh Yeˬhawˇbaˬ nui kʼahˇ shiˇ˗eu jeˬ mˇ˗eu gʼaˇ duˬ, kʼaˇ gʼeh nya gaˇ neh leh jeh˗eu ma. Ehˇ kʼawꞈ aˬ dui˗euˬ noeˬ jeˬ noeˬ kawˆ teuˇ neh? Yeˬhawˇbaˬ noeˬ˗awˇ haw˗eu loꞈ˗ehˇ haw˗eu gʼaˇ duˬ leh jeh ma laˬ? Teu loꞈ˗ehˇ jahˇ˗eu gʼaˇ duˬ ya leh jeh dui dui˗eu kʼawꞈ, miˇ tsaˬ zaˬ noeˬ˗eu loꞈ˗ehˇ noeˬ˗eu jeˬ heu naˇ tiˬ pawꞈ˗iˬ maˬ ya leh jeh˗a. Miˇ tsaˬ˗euˬ nui noeˬ aˬ dui˗euˬ tiˬ jawˬ jaˆ˗awˇ, tsawˇ haˬ deuˬ kʼawꞈ aˬ dui˗ahˇ yawˬ ha˗euˬ gʼaˇ duˬ tehꞈ˗ehˇ bi shaˇ noeˬ ni gʼaˬ biꞈ˗eu miˇ neh, aˬ yawꞈ maꞈ loꞈ˗ehˇ mˇ caw˗eu yaw awˬ meh. (Peˇ. 2:2) Aˬ dui˗euˬ gʼaˇ duˬ Yeˬhawˇbaˬ loꞈ˗ehˇ noeˬ˗eu heu naˇ shaˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ˗awˇ, miˇ tsaˬ zaˬ loꞈ˗ehˇ noeˬ˗eu heu naˇ yaw awˬ jeˬ pyeuꞈ meh. Aˬ dui miˇ tsaˬ˗euˬ nui noeˬ˗ahˇ dzaw geuꞈ naˇ, yawˬ ha gʼaˇ duˬ tehꞈ˗ehˇ shaˇ noeˬ˗awˇ, aˬ jeˬ tsaˬ˗eu hawˇ˗eu maˬ tsaˬ˗eu lehˇ yawˬ haˇ yawˬ ha noeˬ tsehˆ mawꞈ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. (Kuˆ. 7:21, 22) Teu miˇ neh, “tsawˇ haˬ zaˬ˗euˬ nui noeˬ”˗ahˇ maˬ geuꞈ ni “Miˬyehˇ˗euˬ nui noeˬ”˗ahˇ caw teh˗eu heu naˇ aˇ yeˇ huiˬ meh. w18.11 21 ¶1; 22 ¶3-4

Yeˬsuˇ Yeˬhawˇbaˬ mˬ kʼoeˇ taˆ neh 3 poˆ keuˆ ni ngaˇ nawˬ˗ahˇ gaˬ ma lehˇ ehˇ gaˇ Yeˬsuˇ ya gaˬ ngeh, gʼaˬ ahˇ dui dui leˇ˗eu yaw duˬ baw meh. Yeˬsuˇ Yawˇdaˬ Lawˇ baˬ˗ahˇ iˇ cuꞈ shawˇ˗awˇ neh tuˇ laˇ ngeh, Yeˬhawˇbaˬ laꞈ taˆ ehˇ taˬ˗euˬ Jaˇliꞈ aˇ deuˆ loꞈ˗ehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. Teu ngeh, dawˬ teu˗ahˇ Yeˬsuˇ hawˇ˗eu Iˇ cuꞈ shawˇ˗eu Yoˇhaˬ tehꞈ˗ehˇ ya gaˬ˗euˬ gaˇ duˇ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ Yeˬsuˇ shiˇ˗eu tiˬ kʼoꞈ ca ngeh jiˇ, Yeˬhawˇbaˬ Yeˬsuˇ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ “Heu˗aˬ, ngaˇ gaˬ dui dui˗awˇ nui kʼahˇ shiˇ dui dui˗eu ngaˬ˗euˬ Zaˬmaˇ ma. Aˬ yawꞈ˗euˬ dawˬ˗ahˇ naˇ haˬ geuꞈ˗awˬ” lehˇ ehˇ gaˇ gʼaˬ kʼehˇ 3 gʼaˬ ya gaˬ˗euˬ meh. (Tehˬ. 17:5) Aˇ saˬ saˬ ngeh poˆ naˇ, Yeˬsuˇ shiˇ˗eu yaw myaˬ nah maˬ ngeuˇ naˇ maˬ paˇ ca ngeh, Yeˬhawˇbaˬ mˬ kʼoeˇ taˆ neh aˬ yawꞈ˗euˬ Zaˬmaˇ˗ahˇ tiˬ poˆ paˇ ngehˬ cawˬ˗euˬ meh. (Yoˇ. 12:28) Yeˬsuˇ tsawˇ haˬ deuˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ Miˬyehˇ˗ahˇ yehˬ bawˬ sehˇ lu˗ehˇ ehˇ˗eu gʼaˬ lehˇ kuˇ laˇ˗eu uˬ taꞈ, daˬ ga laˇ paˬ˗ehˇ ya shiˇ meh lehˇ siˬ nya˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ, Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ geuꞈ mawꞈ˗eu jeˬ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu, Miˬyehˇ geuꞈ mawꞈ˗eu jeˬ˗ehˇ pyeuꞈ luꞈ˗uˇ lehˇ guiˬ lahˬ shaˇ˗eu meh. (Tehˬ. 26:39, 42) Yeˬsuˇ miˇ tsaˬ zaˬ neh taˬ huiˬ˗eu jeˬ˗ahˇ maˬ ngeuˇ˗eu, aˬ yawꞈ˗euˬ Aˬda neh taˬ huiˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ geuꞈ mawꞈ˗eu miˇ neh, zeuˇ liˬ kʼoeˇ taˆ “ya shiˇ˗eu daˬ ga dui dui˗eu jeˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ kʼahˬ maˬ lahˇ˗a.” (Heˬ. 12:2) w18.07 7-8 ¶15-16

Yeˬsuˇ ciꞈ hawˬ byawˇ dzaˬ gʼaˬ ngeh, aˬ yawꞈ nui kʼaˬ mˇ mawˇ˗euˬ meh. Aˬ joˆ˗ehˇ mˇ mawˇ˗euˬ nga? Aˬ yawꞈ daˬ ga laˇ paˬ˗ehˇ Miˬyehˇ˗ahˇ yehˬ bawˬ sehˇ lu˗ehˇ ehˇ˗eu gʼaˬ lehˇ daˇ nehˬ laꞈ gaˇ ya daˬ meh lehˇ siˬ nya kʼawꞈ, Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗euˬ Aˬdaˬ˗euˬ nui noeˬ geuꞈ˗euˬ meh. (Tehˬ. 26:65, 66) Yeˬsuˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ tsawˇ myahˇ˗ahˇ ciˬ huiˬ˗eu gʼaˇ duˬ maˬ ehˇ, Miˬyehˇ uˆ lahˇ˗eu jeˬ˗ahˇ taˬ huiˬ˗eu gʼaˇ duˬ maˬ ehˇ, iˬ baˇ noeˬ poˆ deuˬ˗ahˇ mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ bi dehꞈ˗eu gʼaˇ duˬ maˬ ehˇ, ehˇ kʼaˇ maˬ za ni saˇ jaˇ ziꞈ˗euˬ meh. Teu naˇ, gʼaˬ kʼehˇ deuˬ˗ahˇ mehˬ hu paw ya tahˬ puˬ˗eu jeˬ˗ahˇ kamˬ daˬ coeˇ ni lehˬ hmˬ nehˬ˗euˬ jeˬ pyeuꞈ meh. Yeˬsuˇ kʼaˬ duˬ ni aˬ yawꞈ ya tahˬ puˬ˗eu shaˬ zahˬ guˆ gaˆ˗ahˇ maˬ kʼahˬ lahˇ ni, saˇ jaˇ ziꞈ˗eu gʼaˬ kʼehˇ deuˬ˗euˬ loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ haw tsoˆ taˬ˗euˬ meh. Yuˇdaˆ iˇ doˆ dzeuˇ˗awˇ jahˇ˗euˬ ciꞈ hawˬ byawˇ heu naˇ, tseˇ doˆ taˬ˗euˬ deuˬ˗ahˇ Yeˬsuˇ˗euˬ shiˬ hawˇ˗eu dawˬ ma saˇ jaˇ yaw shuiꞈ˗ahˇ taꞈ˗eu gaˇ neh za˗euˬ gaˇ dahˇ tsoeˬ˗eu jeˬ˗ahˇ bi noeˬ mawˇ˗eu meh.—1 Gawˇ. 10:16, 17. w19.01 22 ¶7-8

Teu ngeh Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗euˬ Aˬda mˬ taˆ neh “Ngaˬ˗euˬ yaw shehꞈ kʼahˬ sehˇ bi mawˇ gʼaˬ˗euˬ ma. Ehˇ kʼawꞈ, tiˬ poˆ paˇ bi mawˇ te siˬ” lehˇ ngehˬ gaˇ ya gaˬ˗euˬ meh. Yeˬsuˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ saˇ jaˇ ya ziꞈ˗eu aˇ yeˇ huiˬ dui dui˗eu gaˇ jaˆ˗eu miˇ neh, shaˬ zahˬ naꞈ dui dui˗eu meh. Yeˬsuˇ ya bi diˬ˗awˇ naˇ dui dui˗eu laꞈ kʼoeˇ ya shiˇ meh lehˇ siˬ nya˗eu meh. (Tehˬ. 26:38) Aˇ yeˇ huiˬ dui dui˗eu jeˬ naˇ, Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗euˬ Aˬda˗euˬ tsawˇ myahˇ˗ahˇ bi taˬ huiˬ bi taˬ mahˇ mawꞈ˗eu meh. Aˬ cawˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ Miˬyehˇ˗ahˇ yehˬ bawˬ sehˇ lu˗ehˇ ehˇ nga lehˇ ja bu˗eu meh. Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ shiˇ˗eu jeˬ heu, aˬ yawꞈ˗euˬ Aˬda˗euˬ tsawˇ myahˇ˗ahˇ laˆ cawˆ gaˇ guˆ˗eu meh. Aˬ dui kʼawꞈ Yeˬsuˇ loꞈ˗ehˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ tsawˇ myahˇ˗ahˇ laˆ cawˆ gaˇ kʼahˬ lahˇ nya˗eu meh. Aˬ dui Yeˬsuˇ loꞈ˗ehˇ maˬ tsaˬ maˬ dawˇ˗eu jeˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ nya˗awˇ, aˬ dui˗ahˇ muiˇ˗eu deuˬ aˬ dui˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ ja bu˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya˗eu loꞈ˗ehˇ, aˬ dui gaˇ kawˆ teu Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ tsawˇ myahˇ˗ahˇ laˆ cawˆ nya lehˇ noeˬ meh. Toˆ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ ngeh, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ dawˬ heu naˇ gʼaˬ ahˇ dui dui laˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ myahˇ˗ahˇ aˬ myah luꞈ taˬ huiˬ taˬ mahˇ ni jahˇ˗eu meh.—Ceuˬ. 94:22, 23; Yaˇ. 65:17. w19.03 11-12 ¶14-16

Yeˬsuˇ aˬ jeˬ miˇ neh teu loꞈ˗ehˇ ngehˬ˗eu nga lehˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ zahˬ leˇ˗euˬ meh. Teu ngeh, aˬ yawꞈ maꞈ Yeˬsuˇ Iˇsaˬleˬlaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ ka kʼoꞈ nehˬ le meh lehˇ noeˬ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ Yeˬsuˇ gʼawˬ myahˇ maˬ gʼeh˗ehˇ aˬ yawꞈ kʼehˬ gaˇ kʼaˆ gaˇ ya daˬ˗awˇ ya shiˇ meh lehˇ ehˇ˗eu miˇ neh, Beˬtuˆluˆ Yeˬsuˇ˗ahˇ “Sahˬpaˬ˗oˇ, Miˬyehˇ nawˬ˗euˬ kʼoeˇ taˆ kʼoeˇ loꞈ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ maˬ bi keuˆ le kʼmˬ˗aˇ” lehˇ ehˇ nehˬ ngeh, Yeˬsuˇ Beˬtuˇluˆ˗ahˇ “Saˬdaˬ˗oˇ, ngaˇ jawˇ gaˇ neh doˆ˗iˇ˗awˬ. Nawˇ˗aˬ, ngaˬ˗ahˇ laˆ tsoeˬ˗eu gʼaˬ meh. Nawˇ teu loꞈ˗ehˇ ehˇ˗eu teu, Miˬyehˇ neh bi noeˬ doˆ˗euˬ jeˬ maˬ ngeuˇ˗a. Tsawˇ haˬ neh bi noeˬ doˆ˗euˬ jeˬ meh” lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. (Tehˬ. 16:22, 23; Kʼehˇ. 1:6) Yeˬsuˇ heu loꞈ˗ehˇ ngehˬ gaˇ haw ngeh, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ nui noeˬ˗aˬ, Saˬdaˬ uˆ lahˇ luꞈ˗eu miˇ tsaˬ˗euˬ nui noeˬ nehˬ˗ehˇ beu gaˇ˗eu lehˇ siˬ laˇ˗eu meh. (1 Yoˇ. 5:19) Beˬtuˆluˆ Yeˬsuˇ˗ahˇ miˇ tsaˬ zaˬ loꞈ˗ehˇ yawˬ ha˗euˬ gʼaˇ duˬ tehꞈ˗ehˇ bi shaˇ noeˬ mawꞈ˗eu meh. Yeˬsuˇ˗euˬ dawˬ kʼoꞈ˗ahˇ haw ngeh, aˬ yawꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ nui noeˬ˗ahˇ geuꞈ˗awˇ, miˇ tsaˬ˗euˬ nui noeˬ˗ahˇ maˬ geuꞈ˗eu lehˇ siˬ laˇ˗eu meh. w18.11 21 ¶1-2

Miˇ kʼahˬ doe ni jawˇ˗eu gʼawˬ mya lam gʼaˬ Yeˬsuˇ shiˇ˗euˬ gaˇ Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ˗ahˇ laˇ ngeh, Yeˬhawˇbaˬ aˬ jeˬ˗ahˇ haw mawˇ˗eu nga lehˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Aˬ yawꞈ mehˬ bawˬ˗ahˇ laˇ˗euˬ tsawˇ haˬ aˇ maꞈ˗ahˇ tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu, aˬ yawꞈ gʼaˬ yawꞈ˗ahˇ jiˇ haw mawˇ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, Yeˬhawˇbaˬ yawˬ kʼoꞈ na luꞈ mehˬ bawˬ heu˗ahˇ laˇ˗eu saˇ jaˇ ziꞈ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ mawˇ˗awˇ, teu laꞈ kʼoeˇ tiˬ gʼaˬ na˗aˬ kʼehˬ gaˇ kʼaˆ gaˇ ya daˬ˗awˇ, tiˬ gʼaˬ na naˇ aˬ myah luꞈ bawˬ dzaˬ gaˇ maˬ laˇ kʼawꞈ, Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ heu˗ahˇ aˇ yeˇ huiˬ˗eu jeˬ lehˇ haw˗awˇ laˇ˗eu deuˬ jiˇ jawˇ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ Yeˬhawˇbaˬ mehˬ bawˬ heu aˬ joˆ˗ehˇ gʼeh nga lehˇ siˬ nya mawꞈ˗eu miˇ neh laˇ beh beh˗euˬ deuˬ˗ahˇ jiˇ haw mawˇ˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ˗ahˇ tsawˇ haˬ gʼawˬ mya ni laˇ gaˇ ya mawˇ˗eu laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu meh. (Luˇ. 22:19) Ehˇ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ maꞈ aˬ jeˬ miˇ neh laˇ˗euˬ nga lehˇ haw˗eu meh. Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ neh bi mehˬ mawꞈ miˇ˗a loˇ?—Yaˇ. 30:20; Yoˇ. 6:45. w19.01 26 ¶1-3

Yeˬsuˇ nui ma keuˆ˗eu laꞈ kʼoeˇ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ shiˇ˗euˬ tehꞈ˗ehˇ maˬ gʼaˬ ni, yawˬ nah na luꞈ aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ gʼaˇ duˬ gaˇ dahˇ tsoeˬ˗eu jeˬ˗ahˇ jeˬ hu taˬ˗awˇ dehꞈ˗euˬ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, aˬ yawꞈ gʼaˬ doeˇ doeˇ˗awˇ, nui ma shaˬ zahˬ mˇ dui dui kʼawꞈ, gʼaˬ kʼehˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ jawˇ˗euˬ meh. (Luˇ. 22:39-46) Aˬ yawꞈ aˬ cawˬ jawˇ gaˇ neh za˗eu jeˬ˗ahˇ maˬ ngeuˇ˗eu, aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ biꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ haw tsoˆ taˬ˗euˬ meh. (Tehˬ. 20:28) Aˬ dui miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ tiˬ muˇ tehꞈ˗ehˇ jaˆ˗awˇ maˇ diˇ Ka li zaˬ pyeuꞈ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ laꞈ kʼoeˇ neh tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ luꞈ˗awˇ, aˬ cawˬ deuˬ˗ahˇ jiˇ heu laꞈ kʼoeˇ ahˇ laˇ ni kʼaˇ gʼeh nya gaˇ neh caw ba nehˬ mawꞈ˗eu ma. Kʼoeˇ naˇ aˬ dui tsaꞈ gaˬ˗iˇ gaˇ hawˇ˗eu bawˬ dzaˬ gaˇ maˬ paˇ laˇ˗euˬ ‘jah˗eu jeˬ taꞈ˗eu aˬ dui˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ’˗ahˇ ngehˬ˗ehˇ dzehˬ caw ba nehˬ mawꞈ˗eu ma. (Gaˬ. 6:10) Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ loꞈ˗ehˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ aˇ muˇ bawˬ dzaˬ gaˇ hawˇ˗eu Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ˗ahˇ ngehˬ˗ehˇ dzehˬ laˇ lehˇ kuˇ gaˬ˗eu ma.—Tehˬ. 18:14. w19.01 29 ¶12, 14; 30 ¶15

Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ shiˇ˗euˬ gaˇ noeˬ mawˇ˗eu gʼaˇ duˬ, Baˬsaˬkaˬ bawˬ˗iˬ˗ahˇ neh dzeˇ laˇ˗euˬ dehˬ tseˬ maˬ ahˇ˗eu kaˬ muˇ hawˇ˗eu aˬ gaꞈ dzaˇ uiˇ zmˬ˗euˬ tehꞈ meh. Yeˬsuˇ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ˗ahˇ heu nyiˬ jeˬ naˇ, gʼawˬ myahˇ maˬ gʼeh˗ehˇ naw maꞈ˗euˬ gʼaˇ duˬ lawˇ nehˬ˗eu lehˇ gʼeh˗eu, ngaˬ˗euˬ byah kuꞈ˗eu gʼawˇ mawˇ hawˇ˗eu shiˬ pyeuꞈ ma lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. Gʼaˬ kʼehˇ deuˬ Yeˬsuˇ aˇ yeˇ huiˬ˗eu hawˬ byawˇ heu˗ahˇ, aˬ jeˬ miˇ neh teu naˆ naˆ˗ehˇ laˆ awˬ˗eu nga lehˇ maˬ zahˬ leˇ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. Aˬ jeˬ miˇ neh nga? Gaˇ kawˆ teu pyeuꞈ laˇ˗eu yaw myaˬ siˬ ca ngeh, Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗euˬ gʼoeˇ˗eu cawˬ pyeuꞈ˗eu Laˬzaˬluˇ, Maˬta, Maˬliˇ pehˬ kahˇ˗ahˇ iˇ˗awˇ, dawˬ mehˬ mehˬ˗euˬ meh. Teu ngeh Maˬta jiˇ iˇ kahˇ˗ahˇ jawˇ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ aˇ yeˇ huiˬ˗eu daˬ yah pyeuꞈ˗eu Yeˬsuˇ˗ahˇ ha˗eu gʼaˇ duˬ, huiˬ˗eu hawˬ byawˇ laˆ saˆ gaˇ kaꞈ gʼa luꞈ˗eu meh. Teu miˇ neh Yeˬsuˇ Maˬta˗euˬ nui noeˬ˗ahˇ nahˬ yu ni laˆ paˇ nehˬ˗awˇ, dzaˬ dzaˬ dawˇ dawˇ gʼawˬ mya jeˬ laˆ saˆ˗eu maˬ loˬ˗a lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. (Luˇ. 10:40-42) Kʼoeˇ gaˇ neh naˇ Yeˬsuˇ jiˇ shiˇ˗eu peh laˇ ngeh, Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ neh ngehˬ˗euˬ dawˬ teu˗ahˇ mˇ caw˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ yaw awˬ awˬ lehˇ gʼeh˗eu ciꞈ hawˬ byawˇ jahˇ˗euˬ meh. w19.01 20-21 ¶3-4

Yeˬhawˇbaˬ Yeˬsuˇ maˬ noeˬ mawˇ coeˇ gaˇ keuˆ ni taˬ huiˬ nehˬ˗euˬ meh. Yeˬhawˇbaˬ Yeˬsuˇ˗ahˇ bi gʼoꞈ dehꞈ laˇ ngeh, mˬ kʼoeˇ taˆ aˬ yawꞈ˗ahˇ “goˇ dui dui gaˇ ciˬ nuiˇ” nehˬ˗awˇ, tiˬ gʼaˬ˗iˬ maˬ za haw˗euˬ shiˇ˗eu maˬ baw˗eu yaw sahˇ˗euˬ ziˇ kʼawꞈ biꞈ nehˬ˗euˬ meh. (Piˆ. 2:9; 1 Tiˆ. 6:16) Yeˬhawˇbaˬ, Yeˬsuˇ neh saˇ jaˇ ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ mˇ˗euˬ gʼaˇ duˬ biꞈ˗euˬ laꞈ sawˬ heu naˇ, maˬ ehˇ jiˇ coeˇ ni muiˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Aˬ dui˗ahˇ miˇ tsaˬ zaˬ neh taˬ huiˬ˗eu jeˬ˗ahˇ maˬ ngeuˇ˗eu, Miˬyehˇ neh taˬ huiˬ˗eu jeˬ˗ahˇ geuꞈ mawꞈ ni caw ba nehˬ˗eu aˬ jeˬ nga? Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ aˬ myah luꞈ aˬ yawꞈ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu deuˬ˗ahˇ taˬ huiˬ˗awˇ, aˬ yawꞈ maꞈ maˬ noeˬ mawˇ coeˇ gaˇ keuˆ ni laꞈ sawˬ biꞈ meh lehˇ ehˇ˗eu yaw tsaˬ yaw dawˇ heu˗ahˇ noeˬ taˬ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu meh. Aˬ dui mehˬ hu paw Yeˬhawˇbaˬ guiˬ lahˬ aˬ joˆ˗ehˇ biꞈ˗eu lehˇ maˬ ngeuˇ naˇ maˬ noeˬ nya˗a. Ehˇ kʼawꞈ, nymˬ˗mˇ haiˬ˗eu miˇ tsaˬ heu laꞈ kʼoeˇ shaˬ zahˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ oˇ luꞈ ngeh, miˇ tsaˬ heu gʼawˬ myahˇ maˬ gʼeh˗ehˇ ya byoˆ˗iˇ jiˇ meh lehˇ aˬ dui ya noeˬ taˬ˗eu meh. (1 Yoˇ. 2:17) Ehˇ kʼawꞈ aˬ dui˗euˬ gaˬ˗eu Aˬda Yeˬhawˇbaˬ “dawˇ coe ni yaˇ kʼaˬ daˇ˗eu” gʼaˬ pyeuꞈ˗eu miˇ neh, aˬ dui neh mˇ˗euˬ jeˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ myahˇ˗ahˇ gaˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ maˬ ngehˇ˗a.—Heˬ. 6:10. w18.07 8 ¶17-18

Yeˬsuˇ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ hawˬ dzaˬ saˬ saˬ ngeh byawˇ, gʼaˬ kʼehˇ deuˬ˗euˬ nui ma tiˬ siˬ tehꞈ˗ehˇ taˬ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ kʼahˬ lahˇ˗eu meh. Yeˬsuˇ gʼaˬ kʼehˇ nehˬ˗ehˇ guiˬ lahˬ shaˇ ngeh, aˬ yawꞈ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ Aˬda nui ma tiˬ siˬ tehꞈ˗ehˇ taꞈ˗eu loꞈ˗ehˇ, gʼaˬ kehˇ deuˬ˗ahˇ kʼawꞈ bi taꞈ mawꞈ nya lehˇ ehˇ˗eu meh. Yeˬsuˇ˗euˬ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ nui ma tiˬ siˬ tehꞈ˗ehˇ taˬ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ neh Yeˬsuˇ˗ahˇ miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ bi oe˗euˬ lehˇ mˇ mawˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ˗awˇ, tsawˇ haˬ deuˬ kʼawꞈ Yeˬsuˇ˗euˬ gʼaˬ kʼehˇ maˇ diˇ aˬ geu deuˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ, aˬ yawꞈ maꞈ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ nui gaˬ mˇ mawˇ˗eu jeˬ˗ahˇ haw˗awˇ ya siˬ˗eu meh. Nui gaˬ heu naˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ nui ma bi taꞈ dzehˬ laˇ˗eu meh. (Yoˇ. 13:34, 35) Aˬ dui Yeˬsuˇ teu ngeh miˇ aˬ jeˬ miˇ neh nui ma taꞈ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ yaw kʼaˆ˗ehˇ ngehˬ keuˆ nga lehˇ gʼoˆ shaw nya meh. Teu naˇ aˬ yawꞈ˗euˬ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ maˇ diˇ nui ma maˬ taꞈ gaˇ ya mawˇ˗euˬ miˇ neh meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, gʼaˬ kʼehˇ deuˬ dzeuˇ laꞈ ngeh loꞈ˗ehˇ “aˬ geu gʼaˬ aˬ cawˬ naˆ maˬ tseˇ huiˬ dzehˬ˗eu gaˇ kawˆ tsawˇ pyehˇ pyehˇ”˗eu meh. (Luˇ. 22:24-27; Kuˆ. 9:33, 34) Kʼoeˇ naˇ, Yaˬkoˆ hawˇ˗eu Yoˇhaˬ, Yeˬsuˇ˗ahˇ aˬ yawꞈ nehˬ˗ehˇ mˬ taˆ Miˇkʼahˬ˗ahˇ aˇ yeˇ huiˬ˗eu nuiˇ mahˬ˗ahˇ bi nuiˇ nehˬ laꞈ lehˇ shaˇ˗eu meh.—Kuˆ. 10:35-40. w18.06 9 ¶1-2

Yeˬhawˇbaˬ nyiˬ dzeˇ zaˬ luꞈ˗ahˇ maˬ shiˇ tiˬ ziˇ bi gaˬ mawꞈ˗eu meh. (Tehˬ. 19:3-6) Aˬ cawˬ nehˬ˗ehˇ joe˗eu heu naˇ, yawˬ ha˗euˬ nymˇ dahˬ˗ahˇ kʼaˇ mˇ doeˇ nehˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Teu miˇ neh, Zahˇ dawˬ kʼoꞈ dawˬ Tseˇ dawˬ laꞈ kʼoeˇ neh shiꞈ dawˬ aˬ yawꞈ dawˬ˗ahˇ, aˬ cawˬ nehˬ˗ehˇ maˬ ya dehꞈ bahˬ˗a lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. (Mehˬ. 5:18) Joe˗eu jeˬ heu naˇ, “Miˬyehˇ mehˬ shi iˬ baˇ” mˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ˗awˇ, yawˬ ha˗euˬ nymˇ dahˬ˗ahˇ jiˇ jahˇ doeˇ nehˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. (Beh. 39:7-9) Toˆ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ ngeh, maˬ dehꞈ bahˬ˗eu gʼaˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ saˇ jaˇ peuˬ nehˬ laꞈ nya lehˇ noeˬ˗awˇ, nui ma gʼawˬ mya kʼoꞈ naˇ nya˗eu meh. Kʼoeˇ uˬ taꞈ, Yeˬhawˇbaˬ zaˬ deuˬ˗ahˇ laˬ kʼaˬ bi cehˇ mawꞈ˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ aˬ da aˬ ma deuˬ˗ahˇ zaˬ˗ahˇ bi haw piˇ˗eu heu naˇ, shiˬ shaˬ jiˇ paw tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu, nui jah paw jiˇ bi haw piˇ˗eu meh. Aˬ da aˬ ma deuˬ zaˬ˗ahˇ kʼaˇ yehꞈ laˇ ngeh, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Zahˇ dawˬ˗ahˇ gʼoˆ shaw˗awˇ aˇ poeˬ taˬ baw˗eu uˬ taꞈ, gaˬ ni jiˇ ya mehˬ nehˬ˗eu meh. (Mehˬ. 6:6-9; 7:13) Aˬ da aˬ ma deuˬ ya noeˬ taˬ˗eu tiˬ jeˬ naˇ, zaˬ˗aˬ, yehˬ bawˬ sehˇ lu˗ehˇ jahˇ˗awˇ biˬ dzeh nya myawˬ gahˬ maˬ ngeuˇ˗a. Zaˬ heu naˇ, Yeˬhawˇbaˬ neh biꞈ˗euˬ jeˬ biˇ hawˇ˗eu laꞈ sawˬ pyeuꞈ˗awˇ, yaw muiˬ˗ehˇ ya ngehˬ gʼeh˗eu jeˬ pyeuꞈ meh.—Ceuˬ. 127:3. w19.02 21 ¶5, 7

Yawˇbaˆ Miˬyehˇ neh biꞈ˗euˬ laꞈ sawˬ pyeuꞈ˗eu noeˬ tmˬ˗eu jeˬ˗ahˇ haw tsoˆ taˬ˗awˇ, yaw sui yaw dawˇ dawˇ˗ehˇ dehꞈ˗eu meh. Aˬ yawꞈ Miˬyehˇ aˬ yawꞈ teu loꞈ˗ehˇ dehꞈ gaˇ haw luꞈ meh lehˇ jah˗awˇ, shaˬ zahˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ kʼawꞈ aˇ saˬ saˬ leˇ ngeh Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ laꞈ sawˬ biꞈ meh lehˇ jiˇ jah˗eu miˇ neh, yaw sui yaw dawˇ dawˇ˗ehˇ dehꞈ daˆ leꞈ nya˗euˬ meh. Yawˇbaˆ maˬ byah kuꞈ kʼawꞈ teu loꞈ˗ehˇ dehꞈ˗eu miˇ neh, Yeˬhawˇbaˬ nui kʼahˇ shiˇ˗awˇ laꞈ sawˬ gʼawˬ mya jeˬ biꞈ˗euˬ meh. (Baˆ. 42:12-17; Koˆ. 5:11) Yawˇbaˆ˗euˬ gʼaˇ duˬ mehˬ hu paw huiˬ˗eu laꞈ sawˬ paˇ jaˆ˗a siˬ. Aˬ dui˗euˬ Miˬyehˇ maˬ poˆ maˬ paˇ laˇ˗a. (Kiˇ. 3:6) Yeˬhawˇbaˬ yaw sui yaw dawˇ dawˇ˗ehˇ dehꞈ˗eu deuˬ˗ahˇ laꞈ sawˬ biꞈ meh lehˇ aˬ dui noeˬ taˬ naˇ, mehˬ hu paw˗euˬ muiˬ dui dui˗eu noeˬ tmˬ jeˬ za meh lehˇ jah˗eu meh. (1 Teˇ. 5:8, 9) Aˬ dui˗euˬ tiˬ jawˬ jawˇ˗eu deuˬ maˬ sui maˬ dawˇ˗eu miˇ neh, aˬ dui˗ahˇ kʼawꞈ tiˬ poˆ na nymˇ gawˬ gawˬ laˇ nya meh. Ehˇ kʼawꞈ aˬ dui miˇ kʼahˬ doe ni yaw sui yaw dawˇ dawˇ˗ehˇ dehꞈ˗eu mehˇ nmˇ yaw myaˬ lam gʼaˬ laꞈ kʼoeˇ neh tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu uˬ taꞈ, shiˇ taw tehˬ le kʼawꞈ yaw sui yaw dawˇ dawˇ˗ehˇ dehꞈ˗eu gaˇ hu˗euˬ Miˬyehˇ gaˇ mˇ zaˬ deuˬ loꞈ˗ehˇ dehꞈ˗eu miˇ neh, nymˇ gawˬ maˬ gawˬ˗eu yaw duˬ baw meh.—Heˬ. 11:36-38; 12:1. w19.02 7 ¶15-16

Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ dzeuˇ yaꞈ˗euˬ kʼawꞈ, aˬ dui yawˬ ha˗ahˇ heu loꞈ˗ehˇ naˇ haˬ nya meh. ‘Ngaˇ Yeˬsuˇ˗euˬ nui gaˬ˗ahˇ heu naˆ maˬ tseˇ aˬ joˆ˗ehˇ dzaw geuꞈ nya˗eu nga? Ngaˇ yawˬ ha˗euˬ loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ maˬ ngeuˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗euˬ loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ jeˬ hu taˬ miˇ˗a laˬ? Ngaˇ aˬ yawꞈ maꞈ maˬ mˇ nya gaˇ keuˆ ni noeˬ tmˬ nya laˬ maˬ ngeuˇ naˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ dui dui baw˗eu jeˬ˗ahˇ noeˬ keuˆ miˇ˗a laˬ?’ Aˬ dui Yeˬsuˇ˗ahˇ dzaw geuꞈ˗awˇ, aˬ myah luꞈ “tiˬ gʼaˬ tiˇ gʼaˬ gʼawˬ shaˬ gaˬ” luꞈ˗uˇ. Gʼawˬ myahˇ maˬ gʼeh˗ehˇ aˬ dui Yeˬsuˇ shiˇ˗euˬ gaˇ Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ maˬ paˇ ya jahˇ meh. Yeˬsuˇ huiˬ dui dui˗eu shaˬ zahˬ˗ahˇ “zaꞈ le” ngeh, dzeˇ luꞈ˗eu Miˬyehˇ neh “tseˇ doˆ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ”˗ahˇ laˆ uiˬ˗awˇ mˬ kʼoeˇ taˆ sheuˬ leꞈ˗eu meh. Teu ngeh neh naˇ, Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ maˬ paˇ jahˇ meh. (1 Gawˇ. 11:26; Tehˬ. 24:31) Gʼawˬ myahˇ maˬ gʼeh˗ehˇ Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ maˬ paˇ jaˆ kʼawꞈ, yaw awˬ awˬ lehˇ gʼeh˗eu mehˬ bawˬ heu naˇ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ zaˬ lahˇ deuˬ˗ahˇ, tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ neh zawˇ˗ehˇ taˬ aw˗awˇ kʼaˬ duˬ ni gʼeh˗eu jeˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, huiˬ˗eu nui gaˬ mˇ mawˇ˗euˬ gaˇ maˬ ehˇ, bi noeˬ mawˇ˗eu meh. w19.01 25 ¶17-19

Aˬ dui yawˬ ha˗euˬ nui ma˗ahˇ bo saˆ˗eu aˇ naˆ ni aˇ yeˇ huiˬ˗eu nga lehˇ siˬ nya˗eu gʼaˇ duˬ, gʼawˇ mawˇ˗ahˇ ngehˬ gʼeh˗eu jeˬ nehˬ˗ehˇ sheu cehˆ haw kaˇ˗euˇ. Naˬ ba tiꞈ, aˬ dui yaw muiˬ jawˇ saˇ doˆ˗eu gʼaˇ duˬ, shiˬ shaˬ˗ahˇ muiˬ˗eu dzaˇ ya dzaˬ˗awˇ, aˬ myah luꞈ ya cehˆ niˇ gʼa˗eu meh. Teu gaˇ duˇ ni aˬ dui˗euˬ nui jah gʼaˬ bi kʼaˆ˗eu gʼaˇ duˬ kʼawꞈ, aˬ myah luꞈ Jaˇliꞈ hawˇ˗eu aˇ maꞈ aˇ muˇ neh jahˇ doˆ˗euˬ paˇ dmˬ deuˬ˗ahˇ ya gui˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ, aˬ dui neh ya siˬ˗eu jeˬ˗ahˇ ya mˇ caw˗awˇ, aˬ dui jah˗eu jeˬ aˬ cawˬ˗ahˇ ya ja nehˬ˗eu meh. (Maˆ. 10:8-10; Koˆ. 2:26) Naˬ ba nyiꞈ, laꞈ nyiˇ paw haw ngeh jawˇ saˇ doˆ gaˇ duˇ kʼawꞈ, maˇ diˇ naˇ laꞈ kʼoeˇ paw naˇ gawˇ tiˬ jeˬ na naˇ nya˗eu meh. Teu gaˇ duˇ ni aˬ dui aˬ myah luꞈ Ka li zaˬ˗euˬ mˇ jeˬ shaˇ kawˆ deuˬ˗ahˇ mˇ˗eu miˇ neh, aˬ dui nui jah gʼaˬ kʼaˆ miˇ˗a lehˇ noeˬ nya˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ maˇ diˇ naˇ aˬ dui nui ma˗ahˇ maˬ muiˬ˗eu nui kʼahˇ ka dehꞈ luꞈ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. (1 Gawˇ. 10:12; Koˆ. 1:14, 15) Aˬ dui aˬ myah luꞈ Saˬdaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ maˬ muiˬ˗eu nui noeˬ aˬ dui˗ahˇ bi nyawˬ laˇ mawꞈ meh lehˇ maˬ ya ngehˇ˗a. w19.01 15 ¶4-5

Aˬ dui yawˬ ha˗ahˇ, ‘Ngaˇ jiˇ teu loꞈ˗ehˇ jahˇ miˇ˗a laˬ? Saˬmaˬliˆ teu gʼaˬ loꞈ˗ehˇ jahˇ miˇ˗a laˬ?’ lehˇ naˇ haˬ nya meh. (Luˇ. 10:30-35) ‘Aˬ cawˬ shaˬ zahˬ puˬ luꞈ ngeh, ngaˇ tiˬ jeˬ paˬ caw ba nya ngaˇ laˬ? Ngaˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ heu naˆ maˬ tseˇ caw ba nehˬ nya ngaˇ laˬ? Yaw jeˬ ma jeˬ, aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ aˇ kʼoꞈ kʼawˆ laˇ˗euˬ deuˬ hawˇ˗eu miˬ coeˬ miˬ ma deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, aˬ da aˬ ma Saˇ kiˇ maˬ pyeuꞈ˗eu zaˬ deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ caw ba nya ngaˇ laˬ? Ngaˇ “nui ma baˬ˗eu tsawˇ haˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ nehˬ”˗eu za mehˇ laˬ?’ lehˇ ya naˇ haˬ˗eu meh. (1 Teˇ. 5:14; Koˆ. 1:27). Aˬ dui aˬ cawˬ˗ahˇ gʼawˬ shaˬ gaˬ nehˬ˗eu heu naˇ, biꞈ˗eu jeˬ pyeuꞈ˗awˇ, Yeˬsuˇ kʼawꞈ biꞈ˗eu tsawˇ haˬ laꞈ kʼaˬ cehˇ meh lehˇ ehˇ˗eu meh. Gʼawˬ shaˬ gaˬ˗eu tsawˇ haˬ laꞈ kʼaˬ cehˇ˗eu nyaˆ taꞈ tiˬ jeˬ naˇ, heu loꞈ˗ehˇ jahˇ˗eu heu Yeˬhawˇbaˬ nui kʼahˇ shiˇ meh lehˇ siˬ nya˗eu miˇ neh meh. (Kʼehˇ. 20:35; Heˬ. 13:16) Sahˬ paˬ Daˬbiˇ aˬ cawˬ˗ahˇ gʼawˬ shaˬ gaˬ˗eu deuˬ˗ahˇ “Yawꞈ maꞈ yaw dehꞈ dehꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ, Sahˬpaˬ Miˬyehˇ haw piˇ tehꞈ˗a. Miˇ kʼahˬ heu kʼahˬ laꞈ kʼoeˇ dehꞈ ngeh, Sahˬpaˬ Miˬyehˇ laꞈ kʼaˬ bi cehˇ” tehꞈ˗a lehˇ ehˇ˗eu meh. (Ceuˬ. 41:1, 2, MS) Aˬ dui aˬ cawˬ˗ahˇ gʼawˬ shaˬ gaˬ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ jiˇ aˬ dui˗ahˇ gʼawˬ shaˬ gaˬ nehˬ˗awˇ, aˬ dui kʼawꞈ mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ laꞈ kʼaˬ ya cehˇ meh.—Koˆ. 2:13. w18.09 18 ¶11-12

Saˇ jaˇ ziꞈ˗eu mehˇ nmˇ Yoˆshiˆkoꞈ, doeˇ dui dui˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ ya gaˬ˗euˬ meh. Saˬ laˬ gʼoˬ ma aˬ yawꞈ˗ahˇ gʼawˬ mya siˬ maˬ paˇ dehꞈ nya ngaˇ˗a lehˇ ehˇ˗eu meh. Teu ngeh aˬ yawꞈ aˬ joˆ˗ehˇ jahˇ˗euˬ nga? Yoˆshiˆkoꞈ aˬ yawꞈ ya leˇ˗eu iˬ nah˗euˬ Jaˇliꞈ aˇ deuˆ˗ahˇ noeˬ mawˇ˗awˇ, Yeˬhawˇbaˬ ngaˬ˗euˬ aˬ laꞈ˗ahˇ nyehꞈ tehˬ taˬ˗euˬ miˇ neh maˬ guˆ lehˇ, nui ma saˇ lehˆ ni saˬ laˬ gʼoˬ ma˗ahˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. Gʼaˬ biꞈ˗eu Jaˇliꞈ aˇ deuˆ heu deuˆ, aˬ dui gaˬ˗eu mehˇ nmˇ heu gʼaˬ˗ahˇ, nui ma gʼawˇ mawˇ dawˬ tawˆ luꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ nui ma taˬ ni caw ba nehˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ, aˬ dui˗ahˇ jiˇ kʼaˆ dui dui˗eu shaˬ zahˬ keuˆ le ngeh, nui ma saˇ˗awˇ kamˬ daˬ coeˇ ni caw ba nehˬ˗eu meh. Dahˬ beh ngeh naˇ, Yeˬhawˇbaˬ gʼaˬ biꞈ˗eu dawˬ heu gʼawˬ myahˇ maˬ gʼeh˗ehˇ Baˬbuˇloˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ bi nyehꞈ gʼeh˗eu Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ, Iˇsaˬyaˇ˗ahˇ bi boꞈ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ aˬ yawꞈ Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ gʼaˇ duˬ tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu, teu ngeh yamˬ˗ahˇ neh naˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ dawˬ tawˆ luꞈ˗ahˇ jiˇ gaˇ dahˇ bi tsoeˬ˗eu gʼaˇ duˬ, dawˬ heu Jaˇliꞈ˗ahˇ bi boꞈ ahˇ taˬ˗euˬ meh. (Yaˇ. 40:8; Maˆ. 15:4) Nymˬ˗mˇ iˬ nah aˬ dui “shaˬ dui dui˗eu aˇ yamˬ” laꞈ kʼoeˇ jawˇ luꞈ˗eu miˇ neh, Iˇsaˬyaˇ sahˬ boꞈ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ gʼaˬ biꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ aˬ myah myah naˆ maˬ tseˇ loˬ˗eu meh.—2 Tiˆ. 3:1. w19.01 2 ¶1-2

Gaˇ kawˆ jaˆ˗eu baˬ da neh nyiˬ gʼaˬ gʼawˬ iˇ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ nyaꞈ miˬ zaˬ kʼaˬ dzeˇ zaˬ pyeuꞈ luꞈ˗awˇ, shaˬ zahˬ gʼawˬ mya jeˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗eu meh. Pawˇluˆ nyiˬ gʼaˬ tiˬ kawˆ loꞈ˗ehˇ jawˇ daˆ leꞈ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu gaˇ kawˆ tiˬ kawˆ˗ahˇ ngehˬ keuˆ˗eu meh. Aˬ yawꞈ ehˇ˗eu, “Ka li˗ahˇ maˬ jah˗eu kʼaˬ dzeˇ zaˬ kʼoeˇ gʼaˬ˗aˬ, aˬ yawꞈ˗euˬ miˬ zaˬ˗ahˇ taꞈ leˇ˗eu laꞈ kʼoeˇ, Miˬyehˇ ha geuꞈ nya˗eu tsawˇ haˬ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Ka li˗ahˇ maˬ jah˗eu miˬ zaˬ kʼoeˇ gʼaˬ kʼawꞈ, Ka li˗ahˇ jah˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ kʼaˬ dzeˇ zaˬ˗ahˇ taꞈ leˇ˗euˬ laꞈ kʼoeˇ, Miˬyehˇ ha geuꞈ nya˗eu tsawˇ haˬ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Kʼoeˇ loꞈ˗ehˇ maˬ jahˇ naˇ, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ zaˬ deuˬ lawˇ ciꞈ zaˬ˗euˬ zaˬ deuˬ˗ahˇ duˇ tehꞈ˗a. Kʼoeˇ loꞈ˗ehˇ jahˇ naˇ, zaˬ kʼoeˇ deuˬ Miˬyehˇ ha geuꞈ nya˗eu tsawˇ haˬ pyeuꞈ laˇ tehꞈ˗a.” (1 Gawˇ. 7:14) Ka li zaˬ tiˬ deuˬ na gaˇ kawˆ yaw myaˬ jeˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ kʼawꞈ, Saˇ kiˇ maˬ ngeuˇ˗eu yawˬ ha˗euˬ nymˇ dahˬ nehˬ˗ehˇ jawˇ daˆ leꞈ˗awˇ, nymˇ dahˬ muiˬ laˇ ni leh jeh˗eu miˇ neh, yawˬ ha˗euˬ nymˇ dahˬ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ pyeuꞈ laˇ gaˇ ya mawˇ˗awˇ laˬ kʼaˬ cehˇ dui dui˗eu meh. (1 Gawˇ. 7:16; 1 Beˬ. 3:1, 2) Nymˬ˗mˇ iˬ nah miˇ kʼahˬ doe ni jawˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ nymˇ dahˬ laꞈ kʼoeˇ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu meh. Nawˬ˗euˬ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ gaˬ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu yawˬ ha˗euˬ kʼaˬ dzeˇ zaˬ˗ahˇ yaw zeu baw˗eu miˬ zaˬ hawˇ˗eu, miˬ zaˬ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗awˇ gaˬ˗eu kʼaˬ dzeˇ zaˬ deuˬ jawˇ˗eu paˬ. Aˬ yawꞈ maꞈ naˇ, yaw zeu baw laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu nymˇ dahˬ jaˆ nya meh lehˇ bi mawˇ laꞈ˗eu meh.—Heˬ. 13:4. w18.12 14 ¶18-19

“Eˬdeˬ”˗euˬ dawˬ tsuiꞈ naˇ, “Byawˬ gʼa cehˇ gʼa” lehˇ meh. Yaˇ kmˇ teu maˇ diˇ byawˬ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jawˇ duˬ pyeuꞈ˗awˇ, muiˬ dui dui˗eu uˬ taꞈ, dzaˬ la gʼo cehˇ tiˬ byah tiˬ loꞈ jaˆ˗awˇ, tsawˇ haˬ hawˇ˗eu jeˬ zaˬ yaw kaˬ kʼawꞈ maˬ laˆ tahˬ maˬ laˆ naˇ ni tiˬ kawˆ loꞈ˗ehˇ jawˇ˗eu meh. (Beh. 1:29-31) Heˬbyehˇ dawˬ “yaˇ kmˇ” lehˇ ehˇ˗eu heu dawˬ, Gaˬliˇ dawˬ neh yuˇ paˇ ngeh, paꞈlaˬdeˇsoˬ˗suiꞈ lehˇ meh. Paˇ dmˬ tiˬ dmˬ laꞈ kʼoeˇ, (Cyclopaedia by MʼClintock and Strong) Gaˬliˇ tsawˇ haˬ paꞈlaˬdeˇsoˬ˗suiꞈ lehˇ ehˇ˗eu dawˬ˗ahˇ ya gaˬ ngeh, zawˇ˗ehˇ muiˬ˗awˇ huiˬ dui dui˗eu yaˇ kmˇ˗ahˇ noeˬ mawˇ˗awˇ, teu laꞈ kʼoeˇ yaw haiˬ yaw doeˇ jeˬ maˬ jaˆ˗eu uˬ taꞈ, yaw haiˬ yaw doeˇ jeˬ jiˇ teu laꞈ kʼoeˇ maˬ ahˇ leˇ nya˗a. Kʼoeˇ naˇ aˇ siˬ siˬ le˗eu huiˬ˗eu aˇ bawˇ dehꞈ˗awˇ, shawˇ jehˆ ni gʼeh˗eu lawˇ gawˆ jaˆ˗eu uˬ taꞈ, kʼaˬ tsehˆ hawˇ˗eu yawˇ maꞈ jiˇ lawˇ gawˆ gaˇ dzeˇ nyoeˇ jawꞈ ni gʼeh˗eu yaˇ moꞈ˗ahˇ dzaˬ luꞈ˗eu aˇ baˇ˗ahˇ noeˬ mawˇ meh lehˇ ehˇ˗eu meh. (Aˇdahˬbeh˗eu 2:15, 16 nehˬ˗ehˇ sheu cehˆ.) Yeˬhawˇbaˬ Aˬdaˬ hawˇ˗eu Eˇbaˆ˗ahˇ teu loꞈ˗ehˇ gʼeh˗eu yaˇ kmˇ˗ahˇ bi jawˇ˗euˬ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ nyaꞈ ehˇ dawˬ maˬ naˇ haˬ˗eu miˇ neh, Baˬlaˬdiˇsuˆ teu laꞈ kʼoeˇ aˬ yawꞈ nyaꞈ tehꞈ˗ehˇ maˬ gʼaˬ ni, aˬ yawꞈ nyaꞈ˗euˬ oeˬ paˬ oeˬ ma deuˬ jiˇ maˬ paˇ ya jawˇ˗euˬ meh. (Beh. 3:23, 24) Baˬlaˬdiˇsuˆ teu laꞈ kʼoeˇ tsawˇ haˬ maˬ paˇ jawˇ˗euˬ kʼawꞈ, Noˇaˬ˗euˬ saˇ ka˗ahˇ iˇ cuꞈ dahˬ bymˬ le ngeh keuˆ ni jaˆ˗euˬ gaˇ duˇ˗eu meh. w18.12 3-4 ¶3-5

Aˬ da aˬ ma zaˬ˗ahˇ yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ mehˬ˗eu leh jeh˗eu meh. Zaˬ deuˬ aˬ da aˬ ma neh mehˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ yaw tsaˬ yaw dawˇ laꞈ kʼoeˇ dehꞈ naˇ, yaw muiˬ˗ehˇ noeˬ tsehˆ nya˗eu uˬ taꞈ, gaˇ kawˆ deuˬ˗ahˇ hawˇ˗eu noeˬ shaˬ kʼahˬ lahˇ˗eu jeˬ˗ahˇ yahˇ nya˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ kʼawꞈ, yawˬ ha˗euˬ zaˬ˗euˬ dehꞈ ziˇ muiˬ˗awˇ, laꞈ kʼaˬ bi cehˇ gaˇ mawˇ mawꞈ˗eu aˬ da aˬ ma˗ahˇ duˇ˗eu meh. (Yaˇ. 48:18) Teu miˇ neh aˬ yawꞈ aˬ dui˗ahˇ yaw tsaˬ yaw dawˇ˗ahˇ siˬ nya laˇ ni mehˬ nehˬ˗awˇ, aˬ cawˬ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ ya mˇ nehˬ˗eu lehˇ mehˬ˗eu uˬ taꞈ, dehꞈ ziˇ˗ahˇ aˬ yawꞈ haw˗eu loꞈ˗ehˇ bi haw mawꞈ˗awˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ dawˬ˗ahˇ jiˇ bi naˇ haˬ mawꞈ˗eu meh. Heu naˇ yawˬ ha naꞈ˗i tseˇ˗eu jeˬ˗ahˇ aˇ dzehˬ ka lahˇ dzeuˇ˗eu lehˇ maˬ ngeuˇ˗a, aˬ dui˗ahˇ yaw gahˇ gahˇ˗ehˇ yaw muiˬ˗ehˇ noeˬ tsehˆ nya ni caw ba nehˬ˗eu meh. (Ceuˬ. 92:5; Dawˬ. 2:1-5; Yaˇ. 55:9) Aˬ dui yawˬ ha ya leˇ˗eu jeˬ˗ahˇ jiˇ tseˇ nya kʼawꞈ, aˬ dui˗ahˇ laꞈ kʼaˬ bi cehˇ laˇ˗eu jeˬ˗ahˇ tseˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu meh. (Ceuˬ 1:2, 3) Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ loꞈ˗ehˇ noeˬ naˇ gaˇ dahˇ tsoeˬ dui dui˗eu meh. w18.11 23 ¶7-8

Aˬ dui yaw tsaˬ yaw dawˇ gaˇ ma˗ahˇ cah daˆ leꞈ˗eu gʼaˇ duˬ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ maˬ mˇ˗eu deuˬ˗euˬ nui noeˬ˗ahˇ ya gʼaˬ leˇ˗eu meh. Aˬ dui yaw tsaˬ yaw dawˇ˗ahˇ dzaw laˇ ngeh, nymˇ jiˇ hawˇ˗eu Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ maˬ mˇ˗eu deuˬ nehˬ˗ehˇ cawˬ cawˬ taꞈ˗eu jeˬ paˇ˗iˇ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ tiˬ gʼaˬ na aˬ dui˗euˬ nui jah yaw shuiꞈ˗ahˇ yaw zeu baw kʼawꞈ, laˆ tsoeˬ laˇ˗eu deuˬ jiˇ jawˇ˗eu meh. Nymˇ jiˇ, gaˇ mˇ cawˬ, sahˬ boꞈ dzaw cawˬ heu deuˬ, Miˬyehˇ maˬ ya leˇ˗eu bawˬ˗iˬ hawˇ˗eu zahˇ sahˇ kʼoꞈ jahˇ ma lehˇ aˬ dui˗ahˇ cawˬ laˇ nya˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ aˬ dui teu deuˬ˗ahˇ maˬ jahˇ ni aˬ joˆ˗ehˇ yahˇ nya˗eu nga? Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ aˬ jeˬ miˇ neh bawˬ˗iˬ hawˇ˗eu zahˇ sahˇ kʼoꞈ, nah lah lah˗eu heu deuˬ˗ahˇ maˬ ya leˇ nga lehˇ maˇ jawˆ ni ya siˬ nya˗eu uˬ taꞈ, teu deuˬ aˬ joˆ˗ehˇ pyeuꞈ doˆ laˇ˗euˬ nga lehˇ jiˇ siˬ nya˗eu gʼaˇ duˬ, aˇ maꞈ aˇ muˇ neh jahˇ doˆ˗euˬ paˇ dmˬ deuˬ˗ahˇ ya poˆ tseˇ˗eu meh. Aˬ dui aˬ jeˬ miˇ neh teu deuˬ˗ahˇ maˬ ya jahˇ˗eu lehˇ Jaˇliꞈ gaˇ kawˆ˗ahˇ shaˇ noeˬ shaˇ sawˇ ngeh, “Sahˬpaˬ Yeˬsuˇ nui ma tsaˬ˗eu jeˬ˗ahˇ” mˇ luꞈ miˇ˗a lehˇ noeˬ laˇ˗eu meh. (Eˇpeˇsu 5:10) Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ dawˬ˗ahˇ nui ma taˬ naˇ, aˬ cawˬ aˬ joˆ˗ehˇ noeˬ˗eu maˬ siˬ lehˇ maˬ guˆ˗a.—Dawˬdaˬ 29:25. w18.11 12 ¶10, 12

Maˬ noeˬ gaˇ aˬ dui˗euˬ dehꞈ ziˇ duiˬ lehˇ paˇ laˇ ngeh, aˬ dui aˇ dzehˬ˗ehˇ noeˬ shaˬ kʼahˬ lahˇ˗awˇ gaˇ kawˆ teu˗ahˇ tehꞈ˗ehˇ shaˇ noeˬ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. Yoˇsehˆ jiˇ ni teu loꞈ˗ehˇ gʼeh nya meh. Ehˇ kʼawꞈ aˬ yawꞈ teu loꞈ˗ehˇ maˬ gʼeh˗aˬ. Aˬ yawꞈ˗euˬ dehꞈ ziˇ aˬ jeˬ lehˇ gʼeh kʼawꞈ, teu ngeh aˬ jeˬ jahˇ nya nga lehˇ haw˗awˇ yaw muiˬ˗ehˇ jahˇ˗euˬ meh. Yoˇsehˆ Pawˇtiˇpaˬ nehˬ˗ehˇ jawˇ ngeh maˬ ehˇ, paꞈ kuˆ˗ahˇ haw˗eu aˬ yuiꞈ gʼaˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ gaˇ bi mˇ ngeh maˬ ehˇ, gaˇ mˇ˗eu leh jeh dui dui˗euˬ meh. (Beh. 39:21, 22) Yoˇsehˆ loꞈ˗ehˇ duˇ ni aˬ dui kʼawꞈ, maˬ loꞈ hmˬ coeˇ˗eu gaˇ kawˆ tiˬ jeˬ na˗ahˇ tahˬ puˬ nya˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ aˬ dui oˇ oꞈ˗awˇ mˇ nya˗eu jeˬ mˇ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ guiˬ lahˬ biꞈ˗eu meh. (Ceuˬ. 37:5) Aˬ dui noeˬ dui noeˬ duiˇ˗awˇ kʼahˬ lahˇ dui dui ngeh kʼawꞈ, “yaw li uˬ duˬ maˬ keuˆ le˗aˬ.” (2 Gawˇ. 4:8) Aˬ dui Miˬyehˇ gaˇ mˇ daˆ leꞈ naˇ, aˬ yawꞈ aˬ myah luꞈ aˬ dui nehˬ˗ehˇ jawˇ˗eu meh. w18.10 24-25 ¶11, 13

Nawˇ siˬ nya˗awˇ yaw zeu baw˗eu tiˬ gʼaˬ, nawˬ˗euˬ tsawˇ myahˇ maˬ noeˬ taˬ nya˗eu uˬ taꞈ, nawˬ˗ahˇ maˬ siˬ nya nya lehˇ ehˇ naˇ, nawˬ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ gʼeh laˇ nya? Heu naˇ, nui ma nyiˇ laˇ dui dui nya meh. Aˬ jeˬ miˇ neh? Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, aˬ dui yawˬ gʼaˬ na luꞈ aˬ cawˬ neh bi noeˬ taˬ mawꞈ˗eu miˇ neh meh. Ehˇ kʼawꞈ, aˬ dui aˬ cawˬ˗ahˇ aˬ dui aˬ suˇ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu, aˬ dui aˬ joˆ˗ehˇ gʼeh˗eu tsawˇ haˬ pyeuꞈ˗awˇ, aˬ jeˬ mˇ˗euˬ lehˇ jiˇ bi siˬ nya mawꞈ˗eu ma. (Tsahˬ. 11:16; Baˆ. 31:6) Ehˇ kʼawꞈ aˬ dui maˬ yahˇ naˇ, aˬ dui geuꞈ mawꞈ˗eu taˬ huiˬ˗eu jeˬ heu, maˬ ngeuˇ paw˗ehˇ iˇ nya˗eu meh. Saˬdaˬ˗euˬ miˇ tsaˬ aˬ dui˗ahˇ tsawˇ myahˇ doˆ mawꞈ ni maˬ ehˇ, aˇ yeˇ huiˬ˗eu tsawˇ haˬ pyeuꞈ mawꞈ ni maˬ ehˇ jahˇ nya˗eu meh. Gaˇ kawˆ heu aˬ dui˗ahˇ pyeuꞈ laˇ naˇ, aˬ dui mˬ taˆ jawˇ˗eu aˬ dui˗euˬ Aˬda Yeˬhawˇbaˬ Miˬyehˇ˗ahˇ, aˬ yawꞈ za geuˇ˗eu loꞈ˗ehˇ maˬ taˬ huiˬ˗eu uˬ taꞈ, uˬ duˬ maˬ tahˬ˗eu jeˬ jiˇ pyeuꞈ meh.—Pah. 4:11. w18.07 3 ¶1-2

Teu miˇ neh aˬ dui Saˬdaˬ hawˇ˗eu nehꞈ deuˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu aˬ nyiꞈ deuˬ˗ahˇ, ‘jaˬ myawꞈ bi myawꞈ’ gaˇ aˬ dui maˬ zahˬ leˇ. (1 Tiˆ. 4:1, 2) Zahˇ˗euˬ aˬ nyiꞈ deuˬ jaˬ myawꞈ myawꞈ˗eu heu naˇ, doeˇ dui dui˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Aˬ jeˬ miˇ neh nga? Mehˇ shuiˇ teu˗ahˇ tawˆ leˇ˗awˇ Miˬyehˇ bye˗eu jeˬ˗ahˇ mˇ˗eu deuˬ, mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ maˬ ya dehꞈ˗eu miˇ neh meh. (Hawˇ. 4:9) Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗euˬ saˇ ka˗ahˇ jawˇ˗eu zahˇ˗euˬ aˬ nyiꞈ deuˬ jaˬ myawꞈ myawꞈ˗eu lehˇ siˬ nya˗eu miˇ neh, aˬ yawꞈ ehˇ˗eu, “Awꞈ˗aꞈ tahˬ kʼoˬ˗ahˇ duˇ˗eu zahˇ dawˬ kʼoꞈ dawˬ mehˬ˗eu saˬ laˬ deuˬ hawˇ˗eu Paˬliˬsehˇ deuˬ˗oˇ, naw maꞈ ya noeˬ shaˬ dui dui tehꞈ˗a. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, naw maꞈ˗euˬ uˬ duˬ tahˬ˗eu zahˇ sahˇ kʼoꞈ laꞈ kʼoeˇ tsawˇ haˬ yaw shuiꞈ tiˬ gʼaˬ bi uˇ laˇ˗eu gʼaˇ duˬ, miˇ kʼahˬ poˆ laˆ cah paˇ˗awˇ, laˆ shaˆ nui baˬ iˇ tsehˆ iˇ tsehˆ˗ehˇ naw maꞈ leh jeh˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ, tsawˇ haˬ kʼoeˇ gʼaˬ˗ahˇ naw maꞈ mehˬ paˇ nehˬ gʼaˬ ngeh jawˇ, naw maꞈ loꞈ˗ehˇ shiˬ buiˇ lah ma [Gaˬliˇ dawˬ, ‘Geˬheˬnaˬ’] ˗ahˇ uˇ leˇ˗eu paw, gʼaˬ nyiˬ bymˇ paˇ kʼaˆ dzehˬ laˇ ni jahˇ nehˬ gaˇ duˇ˗eu meh.” Teu naˇ mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ bi laˆ cawˆ gaˇ ehˇ mawꞈ˗eu meh. (Tehˬ. 23:15) Kʼoeˇ naˇ Yeˬsuˇ zahˇ˗euˬ aˬ nyiꞈ heu deuˬ, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ aˬ da nehꞈ Saˬdaˬ loꞈ˗ehˇ, “sehꞈ˗euˬ gʼaˬ pyeuꞈ” meh lehˇ ehˇ˗eu meh.—Yoˇ. 8:44. w18.10 4 ¶5-6

Yeˬsuˇ aˬ jeˬ˗ahˇ ehˇ mawꞈ˗eu nga? Aˬ yawꞈ ehˇ˗eu “Laꞈ kʼaˬ cehˇ dui dui˗awˬ. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, mˬ kʼoeˇ taˆ naw maꞈ gʼaˇ duˬ lehˬ hmˬ taˬ˗euˬ laꞈ sawˬ huiˬ dui dui meh. Naw maꞈ˗euˬ mehˬ hu dehꞈ dzeuˇ jawˇ dzeuˇ yaꞈ˗euˬ Miˬyehˇ gʼaˇ duˬ ngehˬ dah˗eu deuˬ kʼawꞈ, kʼoeˇ loꞈ˗ehˇ kʼehˬ nehˬ kʼaˆ nehˬ gaˇ ya daˬ˗euˬ meh.” (Tehˬ. 5:12, MS) Gʼaˬ kʼehˇ deuˬ bi diˬ˗awˇ tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ˗ahˇ bi laˆ tsoeˬ kʼawꞈ, “baꞈ dzah˗ahˇ neh gʼoꞈ doˆ le ngeh, laꞈ kʼaˬ cehˇ˗eu meh.” Teu naˇ aˬ yawꞈ maꞈ bi diˬ˗eu miˇ neh laꞈ kʼaˬ cehˇ˗eu maˬ ngeuˇ˗eu yaw duˬ baw meh. Aˬ yawꞈ maꞈ laꞈ kʼaˬ cehˇ˗eu teu naˇ, “Yeˬsuˇ gʼaˇ duˬ shaꞈ dawˇ˗eu jeˬ˗ahˇ daˬ geuˇ˗eu tsawˇ haˬ lehˇ, aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ Miˬyehˇ sawˇ nehˬ˗euˬ aˬ yawꞈ maꞈ siˬ nya˗eu” miˇ neh meh. (Kʼehˇ. 5:41) Nymˬ˗mˇ iˬ nah Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ mˇ zaˬ deuˬ, Yeˬsuˇ˗euˬ tsawˇ myahˇ baˬ da neh kʼehˬ gaˇ kʼaˆ gaˇ ya daˬ kʼawꞈ, laꞈ kʼaˬ tiˬ cehˇ oˇ oꞈ˗eu meh. (Koˆ. 1:2-4) Aˬ dui kʼawꞈ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ loꞈ˗ehˇ duˇ ni, shaˬ zahˬ hawˇ˗eu kʼehˬ gaˇ kʼaˆ gaˇ ya daˬ miˇ neh laꞈ kʼaˬ cehˇ˗eu maˬ ngeuˇ. Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ naˇ, aˬ yawꞈ aˬ dui˗ahˇ nui kʼaˬ biꞈ nehˬ laꞈ˗awˇ daˬ coeˇ ni caw ba nehˬ laꞈ˗eu meh. “Laꞈ kʼaˬ cehˇ˗eu Miˬyehˇ” Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ nui kʼahˇ shiˇ ngeh, aˬ dui kʼehˬ gaˇ kʼaˆ gaˇ ya daˬ˗awˇ, nymˇ jiˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ deuˬ laˆ tsoeˬ laˇ˗eu uˬ taꞈ, naˇ laˇ˗awˇ mawˬ iˇ kʼawꞈ laꞈ kʼaˬ cehˇ˗eu meh.—1 Tiˆ. 1:11, MS. w18.09 19-20 ¶18-20

Nymˬ˗mˇ iˬ nah aˬ dui “shaˬ dui dui˗eu aˇ yamˬ” laꞈ kʼoeˇ jawˇ luꞈ˗awˇ, “guˆ˗eu gaˆ˗eu jeˬ hawˇ˗eu noeˬ shaˬ noeˬ zahˬ˗eu jeˬ” tehꞈ˗ehˇ jaˆ˗eu miˇ neh tsawˇ haˬ gʼawˬ mya gʼaˬ shaˬ zahˬ aˇ dzehˬ˗ehˇ jaˆ˗awˇ maˬ paˇ dehꞈ daˆ leꞈ mawꞈ˗eu meh. (2 Tiˆ. 3:1-5) Yawˬ kʼoꞈ na luꞈ yawˬ haˇ yawˬ ha sehꞈ˗eu deuˬ yehꞈ seh gʼaˬ dzehˬ ni jawˇ˗awˇ, sawˇ leꞈ ngeh myaˆ nuiˆ kʼoˆ tehˆ tiˬ tehˆ laꞈ kʼoeˇ tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ yawˬ haˇ yawˬ ha sehꞈ˗eu meh. Nui ma nyiˇ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ naˇ aˬ dui˗euˬ mehˇ nmˇ tiˬ gʼaˬ na kʼawꞈ, gʼaˬ baˬ laˇ˗awˇ yawˬ haˇ yawˬ ha sehꞈ˗eu meh. Aˬ dui˗euˬ mehˇ nmˇ tiˬ deuˬ na gʼaˬ maˬ baˬ kʼawꞈ, nymˬ˗mˇ iˬ nah aˬ yawꞈ maꞈ uˬ duˬ kawꞈ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗awˇ, aˬ dui˗euˬ nui gaˬ˗ahˇ loˬ˗eu meh. Tiˬ gʼaˬ na yehˬ bawˬ sehˇ luꞈ˗ehˇ ehˇ laˇ˗eu jeˬ, kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ, gaˇ mˇ cawˬ deuˬ ja buˬ ja doeˇ laˇ˗eu jeˬ heu deuˬ˗ahˇ oˇ oꞈ luꞈ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ, naˬ liˬ gʼawˬ mya laꞈ gaˇ ya mˇ˗awˇ, uˬ duˬ kawꞈ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu gaˇ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗eu miˇ neh gʼaˬ doeˇ doeˇ dui dui˗eu deuˬ jiˇ jawˇ˗awˇ, yawˬ ha˗euˬ nymˇ dahˬ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ maˬ pyeuꞈ˗eu miˇ neh, ngehˬ laˇ ehˇ laˇ gaˇ ya daˬ nya lehˇ ehˇ˗eu deuˬ jiˇ jawˇ˗eu meh. Gaˇ kawˆ heu deuˬ hawˇ˗eu gaˇ kawˆ nui deuˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗eu miˇ neh, gʼawˬ mya gʼaˬ gʼaˬ juˬ laˇ˗awˇ aˇ poeˬ maˬ baw nya lehˇ noeˬ laˇ˗eu meh. w18.09 9 ¶3, 5

Ka li zaˬ pyeuꞈ˗eu aˬ da aˬ ma deuˬ, zaˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ laꞈ kʼoeˇ aˇ pyaˇ daˬ taˬ˗eu jeˬ jaˆ ni caw ba˗eu heu naˇ, Yeˬhawˇbaˬ nehˬ˗ehˇ gaˇ mˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Aˬ da aˬ ma deuˬ teu loꞈ˗ehˇ mˇ˗euˬ miˇ neh, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ zaˬ deuˬ iˇ kahˇ nehˬ˗ehˇ gaˇ mahˇ kaˬ gaˇ ya jawˇ iˇ kʼawꞈ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ aˇ yamˬ tiˬ byah ni mˇ˗eu gʼaˇ duˬ noeˬ tsehˆ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ tiˬ gʼaˬ na miˇshaˬnaˬliˬ geuꞈ luꞈ˗awˇ, tiˬ gʼaˬ na loˬ˗eu tsaꞈ gaˬ duˬ˗ahˇ huˬ mehˬ mehˬ luꞈ˗eu uˬ taꞈ, tiˬ gʼaˬ na Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ mˇ luꞈ meh. Zaˬ deuˬ gaˇ mahˇ kaˬ gaˇ jawˇ ngeh, aˬ da aˬ ma deuˬ zaˬ nehˬ˗ehˇ aˇ naˆ ni jawˇ mawꞈ kʼawꞈ, maˬ jawˇ nya˗eu yaw duˬ baw meh. Ehˇ kʼawꞈ, aˬ da aˬ ma deuˬ yawˬ ha gʼaˇ duˬ tehꞈ˗ehˇ maˬ shaˇ noeˬ ni zaˬ˗ahˇ Miˬyehˇ gaˇ mˇ daˆ leꞈ gaˇ gʼaˬ biꞈ˗eu meh. Aˬ jeˬ miˇ neh nga? Aˬ yawꞈ maꞈ zaˬ deuˬ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ naˬ ba tiꞈ taˬ˗eu heu˗ahˇ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu miˇ neh meh. Aˬ da aˬ ma gʼawˬ mya gʼaˬ, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ aˬ li Saˬmeuˬlaˆ “a nehˬ”˗euˬ Haˬnahˬ loꞈ˗ehˇ noeˬ˗awˇ, Yeˬhawˇbaˬ nehˬ˗ehˇ heu loꞈ˗ehˇ gaˇ ya mˇ taꞈ˗eu heu naˇ, aˇ poeˬ baw˗eu lehˇ miˇ˗a lehˇ noeˬ˗eu meh.—1 Saˬ. 1:28. w18.08 22 ¶4

Yeˬsuˇ shaˬ dui dui meh lehˇ ehˇ kʼawꞈ, maˬ uˇ leˇ nya˗a lehˇ ehˇ mawꞈ˗eu maˬ ngeuˇ˗a. Aˬ yawꞈ ehˇ˗eu, “Naw maꞈ shaˬ˗eu zahˬ˗eu tsawˇ haˬ deuˬ guiˬ lahˬ huiˬ˗eu [laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu, MS] meh. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ naw maꞈ˗ahˇ oꞈ˗eu meh.” (Luˇ. 6:20) Ehˇ kʼawꞈ, teu naˇ iˬ shaˬ yawˬ gʼaˬ na luꞈ Yeˬsuˇ mehˬ gaˇ naˇ haˬ˗awˇ muiˬ dui dui˗eu guiˬ lahˬ zaˬ gaˇ ehˇ mawꞈ˗eu maˬ ngeuˇ˗a. Yeˬsuˇ˗ahˇ maˬ shaˇ poˆ˗eu iˇ shaˬ zaˬ gʼawˬ mya ni jawˇ˗eu meh. Teu miˇ neh, aˬ dui tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ˗euˬ pyuˇ shuiˇ myawˬ gahˬ jaˆ gaˇ haw˗awˇ, Yeˬhawˇbaˬ nehˬ˗ehˇ gʼoeˇ˗eu maˬ gʼoeˇ˗eu lehˇ maˬ daˇ nya˗a. Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ laꞈ kʼoeˇ smˇ muiˬ maˬ ehˇ, iˇ shaˬ maˬ ehˇ jawˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ maꞈ nui ma gʼawˇ mawˇ dawˬ tawˆ luꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ gaˬ˗awˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ mˇ˗eu meh. Jaˇliꞈ smˇ muiˬ deuˬ˗ahˇ “yaw duˬ maˬ baw˗eu pyuˇ shuiˇ myawˬ gahˬ deuˬ˗ahˇ maˬ noeˬ tmˬ˗ehˇ . . . Miˬyehˇ˗ahˇ noeˬ tmˬ˗awˬ” lehˇ ehˇ˗eu meh. (1 Tiˆ. 6:17-19) Kʼoeˇ naˇ, Jaˇliꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ mˇ˗eu smˇ muiˬ iˇ shaˬ yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗ahˇ, pyuˇ˗ahˇ gaˬ˗eu heu naˇ guˆ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ pyeuꞈ meh lehˇ saˇ tiˇ biꞈ˗eu meh. (1 Tiˆ. 6:9, 10) Aˬ dui mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ haw˗eu loꞈ˗ehˇ haw naˇ, aˬ yawꞈ maꞈ jaˆ˗eu hawˇ˗eu maˬ jaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ haw˗awˇ neh maˬ daˇ˗a. w18.08 12-13 ¶11-12

Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ ya pyeuꞈ˗euˬ guiˬ lahˬ aˇ naˆ ni huiˬ˗eu lehˇ bi siˬ mawꞈ˗eu ma. Aˬ dui˗euˬ dehꞈ ziˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ a nehˬ˗eu heu naˇ, tsawˇ gahˇ ahˇ˗eu nui noeˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ aˬ dui siˬ nya˗eu ma. Teu miˇ neh, aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ bye˗eu jeˬ˗ahˇ maˬ mˇ ni yahˇ ma lehˇ noeˬ tsehˆ taˬ˗euˬ ma. Kʼoeˇ naˇ, aˬ dui˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ kʼawꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ tsawˇ haˬ pyeuꞈ˗eu miˇ neh, aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ gaˬ˗awˇ yaw zeu baw˗eu ma. (Maˆ. 12:10) Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ “tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ maˬ byehˇ dzeh” lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ meh. (Ceuˬ. 94:14) Heu naˇ, aˬ jeˬ pyeuꞈ laˇ kʼawꞈ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui nehˬ˗ehˇ jawˇ˗awˇ, aˬ dui paˇ shiˇ kʼawꞈ aˬ dui˗ahˇ maˬ ngehˇ lehˇ kamˬ˗eu dawˬ pyeuꞈ meh. (Maˆ. 8:38, 39) Kʼoeˇ miˇ neh aˬ dui˗aˬ, dehꞈ˗eu maˬ ehˇ, shiˇ˗eu maˬ ehˇ, Sahˬpaˬ Miˬyehˇ˗euˬ pyeuꞈ˗eu ma. (Maˆ. 14:8) Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ cawˬ pyeuꞈ˗eu saˇ jaˇ ziꞈ˗eu tsawˇ haˬ dawˬ tawˆ luꞈ˗ahˇ bi gʼoꞈ dehꞈ laˇ˗eu aˇ yamˬ˗ahˇ dawˬ˗eu ma. (Tehˬ. 22:32) Aˬ dui nymˬ˗mˇ neh kʼawꞈ, aˬ dui˗euˬ Aˬda neh biꞈ˗euˬ muiˬ dui dui˗eu laꞈ sawˬ gʼawˬ mya jeˬ˗ahˇ neh laꞈ kʼaˬ cehˇ luꞈ˗eu ma. Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ “Sahˬpaˬ Miˬyehˇ neh tseˇ doˆ˗awˇ, yawꞈ˗euˬ zaˬ bi geuꞈ˗euˬ tsawˇ jeuˬ, aˇ naˆ ni guiˬ lahˬ huiˬ˗eu nga” lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ maˇ diˇ ngeuˇ meh.—Ceuˬ. 33:12. w18.07 26 ¶18-19

Tiˬ gʼaˬ na sahˬ boꞈ dzaw˗eu gaˇ kawˆ maˬ ehˇ, mˇ dzaˬ kʼawꞈ dawˇ˗eu gaˇ kawˆ maˬ ehˇ noeˬ tsehˆ˗eu heu naˇ, yawˬ ha˗euˬ gaˇ kawˆ pyeuꞈ˗eu lehˇ noeˬ˗eu miˇ neh, yawˬ ha˗euˬ siˬ nya˗eu nui ma shawˇ naˇ, kʼaˇ geuꞈ mawꞈ˗eu jeˬ˗ehˇ tseˇ nya meh lehˇ noeˬ˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ “Aˬ cawˬ˗euˬ siˬ nya˗eu nui ma gʼaˇ duˬ shaˇ noeˬ˗awˇ yawˬ ha mˇ nya˗eu jeˬ maˬ mˇ ni ya dzahˬ tehˬ ta loˇ?” lehˇ Pawˇluˆ neh ehˇ˗euˬ heu loꞈ˗ehˇ noeˬ nya meh. (1 Gawˇ. 10:29) Aˬ dui gaˇ kawˆ heu deuˬ˗ahˇ yawˬ ha naꞈ˗i tseˇ nya kʼawꞈ, aˬ dui˗euˬ naꞈ˗i tseˇ˗eu jeˬ dui dui baw˗awˇ, aˬ dui neh kʼaˇ tseˇ˗euˬ loꞈ˗ehˇ ya yehˬ meh lehˇ ya noeˬ taˬ˗eu meh. Teu miˇ neh, Pawˇluˆ iˬ nah˗euˬ Jaˇliꞈ aˇ deuˆ laꞈ kʼoeˇ ahˇ˗eu loꞈ˗ehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. Aˬ dui yawˬ ha˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ naꞈ˗i tseˇ nya kʼawꞈ, yawˬ ha geuꞈ mawꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ naˬ ba tiꞈ maˬ ya taˬ˗a. w18.04 12 ¶10

Nymˬ˗mˇ iˬ nah Ka li zaˬ tiˬ deuˬ na, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ luꞈ ma lehˇ ehˇ kʼawꞈ, maˇ diˇ naˇ aˬ yawꞈ maꞈ Yeˬhawˇbaˬ bye˗eu jeˬ˗ahˇ mˇ luꞈ˗eu meh. (Yuˇ. 11) Teu deuˬ naˇ, Miˬyehˇ gaˇ mˇ˗eu leh jeh˗eu, bawˬ dzaˬ gaˇ aˬ myah luꞈ iˇ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. Ehˇ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ maꞈ kʼaˬ miˬ sheu˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ shaˇ noeˬ˗eu, nui kʼahˇ huiˬ˗eu, aˬ cawˬ˗ahˇ bye˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. (1 Yoˇ. 2:15-17; 3:15) Teu loꞈ˗ehˇ gʼeh˗eu nui noeˬ teu meh, uˬ duˬ duˬ leˇ ngeh bi mˇ bahˬ˗eu. Aˬ cawˬ deuˬ aˬ dui aˬ jeˬ noeˬ˗awˇ aˬ jeˬ mˇ luꞈ˗eu lehˇ maˬ siˬ nya kʼawꞈ, Yeˬhawˇbaˬ siˬ nya˗awˇ, aˬ dui aˬ yawꞈ jawˇ paw maˇ diˇ jawˇ luꞈ˗eu maˬ jawˇ luꞈ˗eu lehˇ jiˇ siˬ nya˗eu meh. (Miˇ. 17:9, 10) Aˬ dui mˇ lehˬ˗euˬ kʼawꞈ Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ noeˬ tmˬ˗eu jeˬ maˬ jiˇ˗aˬ siˬ. Aˬ dui gaˇ ma yaw lehˬ kahˇ˗ahˇ cah gʼeh luꞈ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ “Ngaˇ jawˇ gaˇ gʼoꞈ kʼoꞈ laˇ˗awˬ” lehˇ ehˇ˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui yawˬ ha˗euˬ gʼaˬ baˬ˗eu jeˬ nehˬ˗ehˇ ya deuˆ ceh ceh luꞈ meh lehˇ siˬ nya˗awˇ, aˬ yawꞈ jawˇ paw bi jawˇ mawꞈ˗eu uˬ taꞈ, maˬ muiˬ˗eu jeˬ maˬ mˇ ni bi byehˇ mawꞈ˗eu meh. (Yaˇ. 55:7) Aˬ dui toˆ˗ehˇ jahˇ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗euˬ maˬ muiˬ˗eu nui kʼahˇ deuˬ˗ahˇ deuˆ gʼaˬ nya ni caw ba nehˬ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ˗eu meh.—Beh. 4:7. w18.07 16 ¶5-6