Ngaˬ siˬ ba la

Maˬ myahˇ laˇ˗euˬ heu kaˬ˗ahˇ, gʼawˬ mya gʼaˬ yawˬ ha˗euˬ iˇ kahˇ ya byehˇ dzeh˗awˇ, miˇ kʼahˬ yawˬ kʼahˬ yawˬ˗ahˇ ya jawˇ iˇ˗euˬ meh. Nawˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ dawˬ neh dawˬ cawˬ puˬ ma lehˇ dzaw nya˗awˇ, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ dawˬ tiˬ dawˬ na jiˇ dzaw nya meh. Kʼoeˇ naˇ jw.org gʼoeˇsaiˇ laꞈ kʼoeˇ, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ dawˬ neh jahˇ doˆ taꞈ˗euˬ biˬdiˬoˬ maˬ ngeuˇ naˇ, paˇ dmˬ deuˬ˗ahˇ jiˇ bi haw nya meh. Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui muiˬ˗ehˇ tsaꞈ gaˬ nya˗eu gʼaˇ duˬ, gʼawˬ mya jeˬ lehˬ hmˬ nehˬ taˬ˗euˬ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, Ka li zaˬ˗euˬ dehꞈ ziˇ hawˇ˗eu tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ mˇ˗eu mehˬ bawˬ, aˬ dui yaw muiˬ˗ehˇ gʼa kʼoꞈ iˇ nya˗awˇ, Jaˇliꞈ mehˬ dahˬ beh nya ni caw ba nehˬ laꞈ˗euˬ meh. Aꞈ da aˬ ma deuˬ, yawˬ ha˗euˬ zaˬ˗ahˇ yawˬ ha˗euˬ dawˬ neh dawˬ kʼoꞈ biꞈ nya paˬ˗ehˇ mehˬ nehˬ nya˗eu meh. Tiˬ gʼaˬ na, zaˬ deuˬ yawˬ ha˗euˬ nui jah nui ma laꞈ kʼoeˇ neh doˆ laˇ˗awˇ, yaw awˬ awˬ lehˇ dawˬ kʼoꞈ biꞈ gaˇ ya gaˬ˗euˬ miˇ neh, Saˇ kiˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh.—1 Gawˇ. 14:25. w18.06 22-23 ¶7-9

Gaˇ hu aˬ dui yawˬ gʼaˬ na luꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ maˬ siˬ nya˗eu uˬ taꞈ, aˬ yawꞈ nehˬ˗ehˇ gaˇ mahˇ kaˬ˗euˬ lehˇ noeˬ taˬ˗eu heu naˇ yaw muiˬ meh. (Peˇ. 2:12) Ehˇ kʼawꞈ aˬ yawꞈ aˬ dui˗ahˇ nui gaˬ shaˬ coeˇ byah˗eu laꞈ kʼoeˇ, aˬ dui˗ahˇ sheuˬ laꞈ˗euˬ meh. (Hawˇ. 11:4; Yoˇ. 6:44) Yeˬsuˇ aˬ dui˗ahˇ ha˗awˇ, Miˬyehˇ˗euˬ nymˇ jiˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ tiˬ gʼaˬ bi pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Aˬ dui maˬ byah kuꞈ kʼawꞈ Yeˬsuˇ gʼawˬ shaˬ gaˬ˗eu laꞈ kʼoeˇ aˬ dui˗ahˇ ha geuꞈ laꞈ˗euˬ miˇ neh, aˬ dui aˬ geu gʼaˬ˗ahˇ maˬ kaˬ nui ma maˬ ya baw˗a. Haiˬ˗eu miˇ tsaˬ heu aˇ saˬ saˬ˗eu ngehˬ˗ehˇ peh laˇ naˇ ngehˬ˗ehˇ, tsawˇ haˬ deuˬ maˬ tsaˬ maˬ dzoeˇ leˇ˗eu uˬ taꞈ, tiˬ gʼaˬ tiˇ gʼaˬ nui ma baw˗eu jeˬ, bye˗eu jeˬ heu deuˬ myaˬ laˇ tehˇ tehˬ˗eu meh. (Gaˬ. 5:19-21; 2 Tiˆ. 3:13) Ehˇ kʼawꞈ, aˬ dui Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ naˇ, myaˆ pyawˬ huiˬ nyiˇ maˬ tseˇ˗eu uˬ taꞈ, tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ˗eu “mˬ˗ahˇ neh doˆ le˗euˬ zaˬ siˬ tsawˇ gahˇ”˗ahˇ poˆ mawꞈ˗eu ma. (Koˆ. 3:17, 18) Aˬ dui yaw myaˬ kʼahˬ˗ahˇ neh laˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ cawˬ ya cawˬ taꞈ˗eu heu˗ahˇ laꞈ kʼaˬ cehˇ dui dui˗eu ma. Aˬ dui aˬ yawꞈ maꞈ neh mˇ˗euˬ jeˬ aˬ dui nehˬ˗ehˇ beu gaˇ kʼawꞈ ha geuꞈ˗eu uˬ taꞈ, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ dawˬ jiˇ paˇ dzaw˗eu ma. Aˬ dui toˆ˗ehˇ jahˇ ngeh, “maˬ gui˗iˇ ni yoeˇ˗eu lawˇ baˬ tiˬ gawˆ loꞈ˗ehˇ” laˬ kʼaˬ cehˇ˗awˇ, “lawˇ deh˗ahˇ tahˬ pymˬ˗eu iˇ kʼawˇ loꞈ˗ehˇ” yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ tiˬ byah ni za˗eu meh.—Yaˇ. 48:17, 18. w18.06 14 ¶18-19

Loˇmaˆ˗euˬ yehˇ deuˬ sehˬ nawˆ maˬ nawˆ naˇ, guiˇ maˬ deuˆ iˇ nya˗a. Aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ sehˬ nawˆ baˆ kʼoˆ smˬ tiˆ lehˇ guꞈ taˬ˗euˬ miˇ neh, ziꞈ dui dui˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ, sehˬ nawˆ nawˆ muiˬ miˇ neh, yaw muiˬ˗ehˇ cah nya˗awˇ dawˬ teˇ jiˇ maˬ teˇ˗a. Loˇmaˆ yehˇ deuˬ˗euˬ sehˬ nawˆ, aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ guiˇ deuˆ gʼaˬ nya ni caw ba nehˬ˗eu loꞈ˗ehˇ, aˬ dui˗euˬ yaw jeˬ ma jeˬ˗euˬ sehˬ nawˆ heu kʼawꞈ, “Biˬ tsaˬ bi dzoeˇ leˇ˗eu laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu guiˬ lahˬ dawˬ” tsaꞈ gaˬ ni caw ba nehˬ˗eu meh. (Yaˇ. 52:7; Maˆ. 10:15) Tiˬ poˆ na, aˬ dui tsaꞈ gaˬ peuˬ ni nui kʼaˬ ya ahˇ dui dui˗eu meh. 20 kʼoꞈ kʼawˆ˗eu Loˬbeuˇtoˬ ehˇ˗eu, “Ngaˬ˗ahˇ sahˬ boꞈ dzaw cawˬ˗ahˇ maˬ tsaꞈ gaˬ peuˬ nya. Ngaˬ˗ahˇ shaꞈ dawˇ laˇ nya. Nymˬ˗mˇ ngaˇ haw kʼoꞈ gʼeh ngeh, aˬ jeˬ miˇ toˆ˗ehˇ gʼeh˗euˬ maˬ siˬ. Nymˬ˗mˇ naˇ cawˬ deuˬ˗ahˇ ya tsaꞈ gaˬ˗eu laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu lehˇ miˇ˗a.” Ka li zaˬ zaˬ guˬ gʼawˬ mya gʼaˬ, jeˬ hu yaw muiˬ˗ehˇ lehˬ hmˬ˗eu heu naˇ, tsaꞈ gaˬ ngeh yaw maˇ maˇ lehˇ ngehˬ cawˬ nya ni caw ba nehˬ miˇ˗a lehˇ ehˇ˗eu meh. w18.05 23 ¶9-11

Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗euˬ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ˗ahˇ “Ngaˇ nui saˇ oꞈ˗eu jeˬ biꞈ˗eu” ma lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. Yeˬsuˇ˗euˬ nui saˇ oꞈ˗eu jeˬ aˬ dui˗ahˇ tsaꞈ gaˬ daˆ leꞈ ni aˬ joˆ˗ehˇ caw ba nehˬ˗eu nga? Aˬ dui tsaꞈ gaˬ daˆ leꞈ ngeh, Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ˗ahˇ laˬ kʼaˬ cehˇ ni mˇ nehˬ luꞈ˗eu lehˇ siˬ nya˗eu miˇ neh nui saˇ oꞈ˗eu meh. (Ceuˬ. 149:4; Maˆ 5:3, 4; Gawˇ. 3:15) Yeˬsuˇ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ˗ahˇ laꞈ kʼaˬ bi cehˇ mawꞈ nya lehˇ ehˇ nehˬ gʼaˬ naˇ, yawˬ ha gʼaˇ duˬ tehꞈ˗ehˇ maˬ shaˇ noeˬ˗eu nui gaˬ mˇ mawˇ˗eu aˬ jeˬ miˇ neh aˇ yeˇ huiˬ˗eu lehˇ jiˇ ja mawˇ nehˬ˗euˬ meh. (Yoˇ. 15:11-13) Kʼoeˇ naˇ, Yeˬsuˇ “Ngaˇ naw maꞈ˗ahˇ ngaˬ˗euˬ cawˬ lehˇ kuˇ ma” lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. Yeˬsuˇ nehˬ˗ehˇ cawˬ ya pyeuꞈ˗eu heu naˇ, aˇ naˆ ni aˇ poeˬ baw˗eu nga! Ehˇ kʼawꞈ, gʼaˬ kʼehˇ deuˬ Yeˬsuˇ˗euˬ cawˬ aˬ joˆ˗ehˇ pyeuꞈ daˆ leꞈ nya˗eu nga? Yeˬsuˇ, “Naw maꞈ iˇ˗awˇ ziꞈ˗eu gmˬ˗eu aˇ siˬ gʼawˬ mya ni siˬ le” lehˇ ehˇ˗eu meh. (Yoˇ. 15:14-16) Nyaˆ taꞈ tiˬ jeˬ lehˇ ya ehˇ naˇ tsaꞈ gaˬ daˆ leꞈ gaˇ ehˇ mawꞈ˗eu meh. Heu˗euˬ jeˬ hu nyiˬ kʼoꞈ heu kaˬ˗ahˇ, Yeˬsuˇ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ˗ahˇ “Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ keuˆ le shaw˗iˬ˗eu gaˇ kawˆ dawˬ mehˬ mehˬ˗iˇ˗awˬ” lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. (Tehˬ. 10:7) Teu miˇ neh, Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ shiˇ˗eu jeˬ hu ngeh miˇ, tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ laꞈ kʼoeˇ oˇ oꞈ lehˇ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗euˬ meh.—Tehˬ. 24:13; Kuˆ. 3:14. w18.05 13 ¶15-16

Zaˬ guˬ deuˬ˗oˇ, nawˬ˗euˬ dehꞈ ziˇ ziˇ lah ni Yeˬhawˇbaˬ nui kʼahˇ shiˇ˗eu jeˬ hawˇ˗eu nui jah paw aˇ pyaˇ daˬ taˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ haw tsoˆ taˬ˗awˬ. Ehˇ kʼawꞈ, nawˬ nehˬ˗ehˇ tiˬ cawˬ deuˬ, yaw byawˬ byawˬ lehˇ tehꞈ˗ehˇ dehꞈ mawꞈ˗awˇ, nawˬ˗ahˇ jiˇ aˬ yawꞈ maꞈ loꞈ˗ehˇ dehꞈ ni cawˬ laˇ nya˗eu meh. Tiˬ nah nawˇ nawˬ neh aˇ pyaˇ daˬ taˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ aˇ naˆ ni tuˆ tehˬ deuˇ taˬ˗euˬ lehˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ ya mˇ mawˇ nehˬ˗eu laꞈ kʼoeˇ tehꞈ meh. Aˬ cawˬ neh nawˬ neh aˇ pyaˇ daˬ taˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ taˬ bi laˆ byoˆ. Toˆ˗ehˇ naˇ, nawˬ˗euˬ cawˬ deuˬ aˬ yawꞈ maꞈ loꞈ˗ehˇ mˇ ni lawˬ haw laˇ naˇ lawˇ neh, nawˇ aˬ jeˬ jahˇ nya˗eu nga? Aˬ yawꞈ maꞈ lawˬ haw laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jawˇ duˬ˗ahˇ maˬ ya jawˇ iˇ ni yahˇ. (Dawˬ. 22:3) Nawˇ mˇ bahˬ naˇ aˬ jeˬ pyeuꞈ laˇ˗eu lehˇ shaˇ noeˬ haw. Kʼoeˇ naˇ, nawˇ taˬ aw˗eu laꞈ kʼoeˇ dawˬ mehˬ dawˬ tsoˆ˗ahˇ loˬ˗eu lehˇ ha geuꞈ˗awˇ, aˬ da aˬ ma hawˇ˗eu aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ jawˇ˗eu noeˬ dahˇ doe˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗euˬ ehˇ dawˬ˗ahˇ naˇ haˬ. (1 Beˬ. 5:5, 6) Nawˇ˗ahˇ muiˬ˗eu nui noeˬ nui duˇ biꞈ laˇ ngeh, nawˇ ha geuꞈ nya˗eu aˇ tiˆ˗ahˇ keuˆ ni taˬ aw luꞈ ma loˇ? w18.04 31 ¶14-16

Yeˬsuˇ neh aˇ muˇ tiˬ muˇ na˗ahˇ bi boꞈ gʼeh˗euˬ sahˬ boꞈ˗ahˇ haw ngeh, Yeˬsuˇ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ neh mˇ˗euˬ gaˇ˗ahˇ aˇ poeˬ taˬ baw ngaˇ˗a lehˇ siˬ laˇ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, Yeˬsuˇ Saˬdiˬlehˇ meuˬ˗ahˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ, “Nawˇ mˇ luꞈ˗eu jeˬ ngaˇ siˬ nya ma. Nawˬ˗euˬ gʼoeˇ˗eu gaˬ˗eu jeˬ, nawˬ˗euˬ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu jeˬ, nawˬ neh Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ mˇ˗euˬ jeˬ hawˇ˗eu, nawˬ neh oˇ dzeuˇ˗euˬ jeˬ˗ahˇ ngaˇ siˬ nya ma. Yaw beh naˆ maˬ tseˇ nymˬ˗mˇ nawˇ mˇ luꞈ shaˇ luꞈ˗eu gaˇ kawˆ ngaˇ siˬ nya ma” lehˇ ngehˬ dahˬ beh taˬ˗euˬ meh. (Pah. 2:19) Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ yaw beh naˆ maˬ tseˇ leh jeh nga lehˇ ehˇ˗euˬ tehꞈ maˬ ngeuˇ˗a, aˬ yawꞈ maꞈ laꞈ kʼoeˇ yaw muiˬ jeˬ bi mˇ˗eu seuˆ dzeuꞈ aˇ gʼehˇ gʼawˬ mya jeˬ ahˇ nga lehˇ jiˇ ja ceuˬ nehˬ˗euˬ meh. Yeˬsuˇ teu gaˇ˗euˬ tiˬ gʼaˬ na˗ahˇ mehˬ nehˬ tsoˆ nehˬ˗euˬ kʼawꞈ, sahˬ boꞈ teu aˇ dahˬ beh gaˇ hawˇ˗eu aˇ saˬ saˬ leˇ gaˇ, gʼaˬ biꞈ˗eu dawˬ ngehˬ taˬ˗euˬ meh. (Pah. 2:27, 28) Aˇ muˇ˗euˬ uˬ duˬ pyeuꞈ˗eu Yeˬsuˇ˗euˬ aˇ yaˬ˗ahˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Aˬ yawꞈ aˬ dui neh mˇ nehˬ˗euˬ gaˇ˗ahˇ guiˬ lahˬ maˬ huiˬ kʼawꞈ za meh. Ehˇ kʼawꞈ Yeˬsuˇ toˆ˗ehˇ maˬ gʼeh˗eu uˬ taꞈ, aˬ dui neh mˇ˗euˬ gaˇ˗ahˇ aˇ poeˬ taˬ baw˗eu meh. Aˬ yawꞈ naˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ dzaw geuꞈ dui dui paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu meh. w19.02 16 ¶10

Yeˬhawˇbaˬ uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ˗ahˇ zmˬ˗awˇ, dahˬ beh˗eu Ka li zaˬ hawˇ˗eu aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗ahˇ gʼaˬ bi biꞈ˗euˬ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, Piˇliˇpuˆ Saˬmaˬliˇ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ Ka li gaˇ kawˆ dawˬ mehˬ mehˬ iˇ ngeh, uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ kʼawꞈ Piˇliˇpuˆ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu gʼaˇ duˬ, uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ pyeuꞈ˗eu Beˬtuˆluˆ hawˇ˗eu Yoˇhaˬ˗ahˇ bi iˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ Ka li zaˬ yaw shuiꞈ deuˬ nehˬ˗ehˇ guiˬ lahˬ shaˇ˗euˬ meh. Teu naˇ, mehˇ nmˇ teu deuˬ, Miˬyehˇ˗euˬ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ bi za˗eu gʼaˇ duˬ meh. (Kʼehˇ. 8:5, 14-17) Uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ neh gʼaˬ biꞈ˗eu teu naˇ, Piˇliˇpuˆ hawˇ˗eu mehˇ nmˇ yaw shuiꞈ teu deuˬ˗ahˇ gʼaˬ ahˇ dui dui leˇ˗euˬ meh. Nymˬ˗mˇ iˬ nah Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ˗ahˇ Uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ kʼawꞈ, Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ jawˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, tsaꞈ gaˬ duˬ˗ahˇ Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ aˇ yamˬ tiˬ byah ni mˇ˗eu deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, aˬ dui˗ahˇ maˬ ehˇ, gʼaˬ biꞈ˗eu meh. Aˬ dui kʼawꞈ gaˇ hu˗euˬ Ka li zaˬ deuˬ loꞈ˗ehˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ gʼaˬ biꞈ nehˬ laꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ za ngeh, laꞈ kʼaˬ cehˇ dui dui˗eu ma. Kʼoeˇ naˇ, 2015 kʼoꞈ˗ahˇ, uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ yaw tsaˬ yaw dawˇ˗ahˇ neh doˆ iˇ˗euˬ deuˬ˗ahˇ caw ba˗eu gʼaˇ duˬ, Yeˬhawˇbaˬ jawˇ gaˇ gʼoꞈ laˇ˗awˬ lehˇ ehˇ˗eu paˇ dmˬ jahˇ doˆ˗euˬ meh. w18.04 20 ¶18-20

Tiˬ gʼaˬ na dui dui maˬ baw˗eu naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ heu naˇ, muiˬ dzehˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ miˇ˗a lehˇ noeˬ˗eu meh. Maˇ diˇ toˆ˗ehˇ ngaˇ laˬ? Miˇ tsaˬ heu siˬ loꞈ kʼmˬ˗eu jeˬ maˬ jaˆ naˇ, aˬ joˆ˗ehˇ pyeuꞈ nga lehˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Paˇ dmˬ tiˬ dmˬ (The World Book Encyclopedia) ehˇ˗eu, “Aˬ yawꞈ jeˬ yawꞈ yaw luiˆ luiˆ lehˇ jaˆ˗eu aˇ maꞈ aˇ muˇ deuˬ, zaˬ lahˇ deuˬ˗euˬ naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ haw piˇ˗awˇ, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ naꞈ˗i jaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ loꞈ kʼmˬ˗eu gʼaˇ duˬ, yaw kaꞈ yaw siˇ˗ehˇ gʼeh˗eu zahˇ sahˇ kʼoꞈ jahˇ doˆ taˬ˗euˬ meh.” Heu loꞈ˗ehˇ jahˇ˗eu yaw awˬ maˬ ngeuˇ˗a. Teu miˇ neh, aˬ dui zahˇ sahˇ kʼoꞈ gʼawˬ mya ni jaˆ gaˇ hawˇ˗eu zahˇ sahˇ kʼoꞈ paw nyehꞈ tehˬ˗eu deuˬ kʼoeˇ naˇ, zahˇ sahˇ kʼoꞈ˗ahˇ ja mawˇ˗awˇ, zmˬ˗eu yaˇ kʼaˬ daˇ˗eu deuˬ gʼawˬ mya ni jawˇ gaˇ ya mawˇ˗eu meh. Yeˬsuˇ aˬ dui maˇ maˇ ni buˬ˗iˇ˗eu jeˬ za˗eu gʼaˇ duˬ, nyiˬ jeˬ ya jahˇ˗eu lehˇ dzawˇ mehˬ˗euˬ meh. Dahˬ beh˗eu jeˬ naˇ, aˬ yawꞈ neh mehˬ˗euˬ yaw tsaˬ yaw dawˇ˗ahˇ siˬ nya˗awˇ ya mˇ caw˗eu meh. Nyiˬ jeˬ aˬ yawꞈ jeˬ naˇ, aˬ dui aˬ yawꞈ˗euˬ zaˬ lahˇ ya pyeuꞈ˗eu meh. Heu loꞈ˗ehˇ jahˇ naˇ, aˬ dui maˇ diˇ buˬ˗iˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ, aˬ jeˬ˗ahˇ neh ya buˬ˗iˇ˗eu nga? Yeˬsuˇ “Iˬ baˇ kʼaˇ mˇ˗eu tsawˇ haˬ˗aˬ, iˬ baˇ˗euˬ zaˬ kʼaˆ meh” lehˇ ehˇ˗awˇ, “Zaˬ maˇ neh naw maꞈ˗ahˇ bi buˬ˗iˇ laꞈ naˇ, naw maꞈ aˬ diˇ buˬ˗iˇ˗euˬ tehꞈ˗a” lehˇ paˇ ehˇ˗eu meh.—Yoˇ. 8:34, 36. w18.04 6-7 ¶13-14

Aˬ dui aˬ dui˗ahˇ kʼahˬ lahˇ˗awˇ gʼawˬ shaˬ gaˬ˗eu tsawˇ haˬ˗ahˇ ya leˇ˗eu meh. Teu deuˬ naˇ, aˬ dui˗euˬ nui ma hawˇ˗eu nui noeˬ˗ahˇ gʼoˆ shaw nya ni leh jeh˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ aˬ dui loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ ngehˬ gʼeh˗awˇ, tiˬ poˆ na aˬ dui maˬ shaˇ mi naˆ˗ehˇ caw ba nehˬ˗eu meh. Aˬ dui aˬ cawˬ˗ahˇ “gʼawˬ shaˬ gaˬ” nya˗eu tsawˇ haˬ˗ahˇ aˇ poeˬ taˬ baw˗awˇ guiˬ lahˬ huiˬ˗eu uˬ taꞈ, aˬ dui Ka li zaˬ pyeuꞈ˗eu miˇ neh aˬ cawˬ˗ahˇ gʼawˬ shaˬ gaˬ˗eu tsawˇ haˬ pyeuꞈ mawꞈ˗eu ma. Ehˇ kʼawꞈ teu naˇ yaw awˬ maˬ ngeuˇ˗a. Aˬ jeˬ miˇ neh nga? Tiꞈ, aˬ dui maˬ byah kuꞈ˗eu tsawˇ haˬ pyeuꞈ˗eu miˇ neh, dehꞈ le ngeh neh ahˇ luꞈ˗eu yawˬ ha gʼaˇ duˬ tehꞈ˗ehˇ shaˇ noeˬ˗eu jeˬ˗ahˇ ya deuˆ ceh ceh˗eu meh. (Maˆ. 3:23) Nyiꞈ, aˬ dui huiˬ laˇ˗euˬ hawˇ˗eu puˬ haw mawˇ haw laꞈ˗euˬ jeˬ maˬ duˇ leˇ˗eu miˇ neh, tiˬ gʼaˬ na aˬ cawˬ˗ahˇ gʼawˬ shaˬ gaˬ˗eu gʼaˇ duˬ ya leh jeh dui dui˗eu meh. Smˇ, aˇ saˬ saˬ˗eu saˇ ka˗ahˇ jawˇ˗eu tsawˇ haˬ deuˬ aˬ cawˬ˗ahˇ gʼawˬ shaˬ maˬ gaˬ˗eu uˬ taꞈ, “yawˬ ha gʼaˇ duˬ tehꞈ˗ehˇ shaˇ noeˬ˗eu” deuˬ pyeuꞈ˗eu miˇ neh, aˬ dui˗ahˇ jiˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ nui noeˬ nyawˬ laˇ nya˗eu meh. (2 Tiˆ. 3:1, 2) Ehˇ kʼawꞈ aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ˗ahˇ dzaw geuꞈ naˇ, aˬ cawˬ˗ahˇ gʼawˬ shaˬ gaˬ nya dzehˬ laˇ˗eu meh. w19.03 14 ¶1-3

Zahˇ dawˬ kʼoꞈ dawˬ Tseˇ dawˬ˗euˬ aˇ saˬ saˬ˗eu dawˬ˗ahˇ, mehˇ juiˇ maˬ ya juiˇ˗a lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. Mehˇ juiˇ juiˇ˗eu heu naˇ, aˬ cawˬ˗euˬ myawˬ˗ahˇ maˬ tsaˬ˗eu laꞈ kʼoeˇ geuꞈ mawꞈ gaˇ ehˇ˗eu meh. (Mehˬ. 5:21; Maˆ. 7:7) Yeˬhawˇbaˬ zahˇ dawˬ heu biꞈ˗euˬ heu naˇ, aˇ yeˇ huiˬ˗eu gaˇ kawˆ tiˬ kawˆ mehˬ˗eu gʼaˇ duˬ meh. Teu naˇ aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ yawˬ ha˗euˬ nui ma˗ahˇ ya haw piˇ gaˇ ehˇ mawꞈ˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ naˇ, maˬ muiˬ˗eu jeˬ mˇ doˆ laꞈ˗eu heu, nui ma˗ahˇ neh dahˬ beh laˇ˗eu lehˇ siˬ nya˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, sahˬ paˬ Daˬbiˇ muiˬ˗eu tsawˇ haˬ pyeuꞈ kʼawꞈ, aˬ cawˬ˗euˬˬ miˬ zaˬ˗ahˇ mehˇ juiˇ juiˇ˗awˇ huiˬ˗eu iˬ baˇ mˇ˗euˬ meh. Nui kʼahˇ heu aˬ yawꞈ˗ahˇ iˬ baˇ mˇ ni laˆ noeˬ nehˬ˗euˬ meh. (Koˆ. 1:14, 15) Daˬbiˇ aˬ cawˬ miˬ zaˬ nehˬ˗ehˇ joe˗awˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ kʼaˬ dzeˇ zaˬ˗ahˇ jiˇ bi sehꞈ˗euˬ meh. (2 Saˬ. 11:2-4; 12:7-11) Yeˬhawˇbaˬ laꞈ nyiˇ paw tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu laꞈ kʼoeˇ paw˗euˬ nui ma˗ahˇ jiˇ haw mawˇ nya˗eu meh. (1 Saˬ. 16:7) Tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ˗iˬ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ yawˬ ha˗euˬ nui noeˬ, nui ma, mˇ jeˬ shaˇ kawˆ, maˬ dehˬ kaˬ zaꞈ nya˗a. Aˬ yawꞈ aˬ dui˗euˬ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ yaw muiˬ jeˬ˗ahˇ poˆ˗awˇ, yaw muiˬ jeˬ teu˗ahˇ bi mˇ daˆ leꞈ mawꞈ˗eu uˬ taꞈ, aˬ dui laꞈ kʼoeˇ maˬ muiˬ˗eu nui noeˬ ahˇ luꞈ ngaˇ laˬ lehˇ bi haw tseˇ mawꞈ˗awˇ, yaw lehˬ jeˬ maˬ bi mˇ doˆ laꞈ mi naˆ˗ehˇ nui noeˬ teu˗ahˇ bi deuˆ gʼaˬ mawꞈ˗eu meh.—2 Laˬ. 16:9; Tehˬ. 5:27-30. w19.02 22 ¶9, 11

Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ Moˇseˬ naˇ “aˬ cawˬ naˆ maˬ tseˇ nui nahˬ nui yu ahˇ˗eu tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu meh” lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. (Tsahˬ. 12:3) Heu naˇ gʼaˬ baˬ˗awˇ maˬ noeˬ tsehˆ peuˬ˗eu tsawˇ haˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ ehˇ mawꞈ nga laˬ? Tiˬ gʼaˬ na nahˬ yu ni gʼeh˗eu tsawˇ haˬ toˆ˗ehˇ gʼeh meh lehˇ noeˬ nya meh. Ehˇ kʼawꞈ maˇ diˇ naˇ toˆ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗a. Moˇseˬ naˇ ziꞈ dah ni gʼeh˗awˇ nui tsehˆ ahˇ˗eu uˬ taꞈ, kʼaˬ duˬ ni gʼeh˗eu Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ mˇ zaˬ tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ meh. Moˇseˬ Yeˬhawˇbaˬ caw ba˗eu miˇ neh, huiˬ dui dui˗eu Iˇjiˇtuˆ˗euˬ sahˬ paˬ nehˬ˗ehˇ ngehˬ cawˬ˗iˇ peuˬ˗awˇ, zaˬ lahˇ smˬ lam gʼaˬ ehˇ gʼaˬ ni˗ahˇ bawˇ tsahˬ bawˇ dahˇ˗ahˇ neh sheuˬ doˆ nya˗euˬ uˬ taꞈ, Iˇsaˬleˬlaˆ˗ahˇ muiˇ˗eu deuˬ˗ahˇ jiˇ deuˆ gʼaˬ nya˗euˬ meh. Aˬ dui Moˇseˬ loꞈ˗ehˇ teu tiˆ˗ahˇ maˬ ya tahˬ puˬ kʼawꞈ, yawˬ nah na luꞈ aˬ dui˗ahˇ nui nahˬ nui yu maˬ bi ahˇ ni laˆ tsoeˬ laˇ˗eu tsawˇ haˬ hawˇ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗eu ma. Ehˇ kʼawꞈ, Yeˬhawˇbaˬ “nui nahˬ nui yu ahˇ˗eu deuˬ˗aˬ, miˇ kʼahˬ jeˬ biˇ oꞈ” meh lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ miˇ neh, aˬ dui seuˆ dzeuꞈ aˇ gʼehˇ heu huiˬ daˆ laˇ ni leh jeh mawꞈ˗eu ma. (Ceuˬ. 37:11) Nawˇ yawˬ ha nui nahˬ nui yu ahˇ˗eu tiˬ gʼaˬ ma lehˇ noeˬ miˇ˗a loˇ? Aˬ cawˬ nawˬ˗ahˇ nahˬ yu gʼeh˗eu tiˬ gʼaˬ lehˇ haw meh laˬ? w19.02 8 ¶1-2

Yeˬhawˇbaˬ tsawˇ haˬ˗ahˇ poeˬ˗eu tiˬ jeˬ biꞈ taˬ˗euˬ meh. Teu naˇ siˬ nya˗eu nui ma pyeuꞈ meh. Aˬ dui Aˬdaˬ hawˇ˗eu Eˇbaˆ siˬ nya˗eu nui ma ahˇ˗eu lehˇ aˬ joˆ˗ehˇ siˬ nya˗eu nga? Aˬ yawꞈ nyaꞈ Miˬyehˇ˗euˬ ehˇ dawˬ leuˇ˗euˬ taꞈ naˇ, Miˬyehˇ˗ahˇ cehˆ zaꞈ ngeh, aˬ yawꞈ nyaꞈ˗euˬ siˬ nya˗eu nui ma maˬ saˇ˗a. Siˬ nya˗eu nui ma heu naˇ, aˬ dui˗euˬ laꞈ kʼoeˇ jaˆ˗awˇ tsaˬ˗eu hawˇ˗eu maˬ tsaˬ˗eu jeˬ˗ahˇ toeˬ mehˬ˗eu, aˬ dui˗euˬ dehꞈ ziˇ˗ahˇ jiˇ sheuˬ gʼeh˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Siˬ nya˗eu nui ma˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ maˬ dzaw taˬ˗euˬ deuˬ naˇ, gaˇ ma mehˬ˗eu shmˇ jaˬ cawˆ iˇ taˬ˗euˬ saˇ baoˬ˗ahˇ duˇ meh. Jaˬ lehˇ hawˇ˗eu iˇ hawˇ teu naˇ saˇ baoˬ˗ahˇ gaˇ ma sheuˬ bahˬ nya meh. Ehˇ kʼawꞈ, muiˬ˗eu gaˇ ma mehˬ˗eu shmˇ jaˬ naˇ, saˇ baoˬ yeuꞈ˗eu gʼaˬ˗ahˇ noeˬ taˬ˗euˬ gaˇ iˇ doˆ nya ni caw ba nehˬ˗eu meh. Teu gaˇ duˇ ni aˬ dui siˬ nya˗eu nui ma˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ dzaw taˬ naˇ, aˬ dui˗ahˇ gaˇ ma yaw muiˬ˗ehˇ sheuˬ mehˬ nya˗eu meh. Aˬ dui˗euˬ siˬ nya˗eu nui ma˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ maˬ dzaw naˇ, mˇ bahˬ ngeh aˬ dui˗ahˇ saˇ tiˇ maˬ biꞈ˗a. (1 Tiˆ. 4:1, 2) Aˬ dui˗ahˇ “Yaw doeˇ˗ahˇ yaw muiˬ” lehˇ bi noeˬ˗eu meh. w18.06 15-16 ¶1-3

Miˇ tsaˬ˗euˬ nui noeˬ gaˇ kawˆ deuˬ laꞈ kʼoeˇ bya cehˆ ni maˬ mawˇ laˇ kʼawꞈ ui cuiˆ na keuˬ luꞈ˗eu miˇ neh, aˬ dui ya haw doˆ˗awˇ nui noeˬ teu˗ahˇ ya yahˇ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, tiˬbiˬ laꞈ kʼoeˇ ngehˬ˗eu deuˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ tiˬ muˇ na˗ahˇ maˬ ehˇ, shiˬ shaˬ jiˇ paw tehꞈ˗ehˇ bi leh jeh˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ maˬ ehˇ, gʼaˬ biꞈ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ, tiˬbiˬ laꞈ kʼoeˇ aˇ baˇ byaˬ˗eu tiˬ kawˆ na hawˇ˗eu paˇ dmˬ tiˬ dmˬ na, “Ngaˇ jeˬ hu” maˬ ngeuˇ naˇ, “Ngaˬ˗euˬ nymˇ jiˇ jeˬ hu” lehˇ ehˇ˗eu nui noeˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ nui noeˬ teu ngeuˇ leˇ˗awˇ, nui ma ahˇ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu uˬ taꞈ, tsaˬ ngaˇ lehˇ noeˬ leˇ paˬ˗ehˇ jahˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ, nui noeˬ heu deuˬ naˇ Jaˇliꞈ nehˬ˗ehˇ beu gaˇ˗eu meh. Jaˇliꞈ˗aˬ, aˬ dui˗euˬ nymˇ jiˇ laꞈ kʼoeˇ maˇ diˇ laꞈ kʼaˬ cehˇ nui saˇ oꞈ˗eu gʼaˇ duˬ, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ naˬ ba tiꞈ ya gaˬ meh lehˇ ehˇ˗eu meh. (Tehˬ. 22:36-39) Heu naˇ, aˬ dui byawˬ gʼa mo gʼa˗eu yawˬ jeˬ na luꞈ˗ahˇ maˬ haw nya gaˇ ehˇ mawꞈ˗eu maˬ ngeuˇ˗a. Ehˇ kʼawꞈ, aˬ dui haw ngeh, ‘Byawˬ gʼa mo gʼa˗eu jeˬ heu hmˬ miˇ tsaˬ˗euˬ nui noeˬ keuˬ luꞈ ngaˇ laˬ? Ngaˇ hawˇ˗eu ngaˬ˗euˬ zaˬ deuˬ tiˬbiˬ laꞈ kʼoeˇ byaˬ˗eu yawˬ jeˬ na luꞈ˗ahˇ haw˗awˇ, sahˬ boꞈ yawˬ jeˬ na luꞈ˗ahˇ gui nya laˬ, maˬ ngeuˇ naˇ yahˇ yahˇ˗ehˇ tseˇ nya laˬ? Zaˬ aˬ geu jeˬ haw˗awˇ aˬ geu jeˬ gui˗eu maˬ kaˬ, miˇ tsaˬ˗euˬ nui noeˬ˗ahˇ yahˇ˗awˇ, Yeˬhawˇbaˬ noeˬ˗eu loꞈ˗ehˇ noeˬ nya ni ngaˇ mehˬ nehˬ luꞈ miˇ˗a laˬ?’ lehˇ yawˬ haˇ yawˬ ha ya naˇ haˬ˗eu meh. w18.11 25-26 ¶18-19

Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ maˇ diˇ ngehˬ gʼeh˗awˇ gaˬ˗eu heu neh, aˬ dui nehˬ˗ehˇ jawˇ˗eu lehˇ bi siˬ laꞈ˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ, nui ma laꞈ kʼoeˇ neh ngehˬ doˆ leꞈ˗eu dawˬ˗ahˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Aˬ yawˬ “Ngaˬ˗euˬ mehˬ shi nawˇ aˇ poeˬ kʼaˆ”˗eu meh lehˇ ehˇ˗eu meh. (Yaˇ. 43:4) Boeˬ boeˬ luˆ luˆ laꞈ kʼoeˇ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ gaˬ˗eu jeˬ˗ahˇ laˆ cawˆ laˇ nya˗eu tiˬ jeˬ˗euˬ baoˬ maˬ jaˆ˗a, aˬ yawꞈ maˬ poˆ maˬ paˇ laˇ ni aˬ dui˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu meh. (Yaˇ. 54:10) Yeˬhawˇbaˬ dehꞈ ziˇ shaˬ zahˬ˗ahˇ laˆ byoˆ jiˇ nehˬ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ˗eu maˬ ngeuˇ ni, “iˇ cuꞈ naꞈ”˗eu lawˇ baˬ loꞈ˗ehˇ gʼeh˗eu shaˬ zahˬ˗ahˇ maˬ bi ga nuiꞈ ni maˬ ehˇ, “miˬ dzaˬ” loꞈ˗ehˇ gʼeh˗eu laˆ cawˆ laˇ˗eu shaˬ zahˬ˗ahˇ neh maˬ ehˇ, “tsehˆ doˆ” nya ni caw ba nehˬ˗eu meh. Aˬ yawꞈ aˬ joˆ˗ehˇ jahˇ˗eu nga? Aˬ dui shiˇ˗eu jeˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ peuˬ ni caw ba nehˬ˗eu meh. (Yaˇ. 41:13; 43:2) Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ neh “Ngaˇ nawˬ nehˬ˗ehˇ jawˇ ma” lehˇ ehˇ˗eu saˇ jaˇ dawˬ˗ahˇ nui ma taˬ naˇ, aˬ dui kʼoeˇ taˆ shaˬ zahˬ keuˆ le ngeh, aˬ dui jiˇ kʼaˬ duˬ ni gʼeh˗awˇ ziꞈ dah ni gʼeh˗eu meh. w19.01 3-4 ¶4-6

Nawˇ zaˬ guˬ zaˬ pyeuꞈ naˇ, saˬ laˬ hawˇ˗eu nui deuˬ sahˬ boꞈ dzaw goˇ ni maˬ ehˇ, pyuˇ gʼawˬ mya za˗eu gaˇ˗ahˇ poˆ ni maˬ ehˇ, nawˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ laˇ nya˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ Yeˬhawˇbaˬ naˇ teu loꞈ˗ehˇ maˬ mehˬ˗a. Yeˬhawˇbaˬ nawˇ gaˇ jaˆ ni maˬ ehˇ, yawˬ ha˗ahˇ ngehˬ gʼeh nya ni maˬ ehˇ, sahˬ boꞈ bi dzaw mawꞈ˗eu yaw duˬ meh. (Sehˇ. 3:23) Kʼoeˇ naˇ, nawˇ aˇ kʼoꞈ yaw nyiˇ ngeh, mehˬ hu paw nawˬ˗ahˇ taꞈ˗eu aˇ yeˇ huiˬ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ noeˬ tsehˆ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu yaw myaˬ jeˬ jaˆ meh lehˇ jiˇ Miˬyehˇ siˬ nya meh. Teu miˇ neh nawˇ aˇ saˬ saˬ˗eu saˇ ka heu˗ahˇ Miˬyehˇ nui kʼahˇ shiˇ ni dehꞈ nya paˬ˗ehˇ, aˬ yawꞈ nawˬ˗ahˇJaˇliꞈ zahˇ deuˬ biꞈ nehˬ laꞈ˗eu meh. (Tehˬ. 24:14) Yeˬhawˇbaˬ mehˬ hu paw aˬ jeˬ pyeuꞈ laˇ˗eu lehˇ siˬ nya˗awˇ, aˇ saˬ saˬ˗eu aˇ nah aˇ naˆ ni peh laˇ taˬ˗euˬ lehˇ jiˇ siˬ nya˗eu meh. (Yaˇ. 46:10; Tehˬ. 24:3, 36) Yeˬhawˇbaˬ nawˬ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ siˬ nya˗awˇ, nawˬ˗ahˇ laˬ kʼaˬ bi cehˇ˗eu jeˬ, maˬ bi cehˇ˗eu jeˬ aˬ jeˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ jiˇsiˬ nya˗eu meh. Tsawˇ haˬ deuˬ˗euˬ nui noeˬ nui duˇ ngeuˇ leˇ gaˇ duˇ kʼawꞈ, Jaˇliꞈ˗ahˇ neh oe˗euˬ maˬ ngeuˇ˗eu miˇ neh maˇ diˇ nui gahˇ ahˇ˗eu jeˬ maˬ ngeuˇ˗a. w18.12 15 ¶1-2

Daˬbiˇ “Nui nahˬ nui yu ahˇ˗eu deuˬ˗aˬ, miˇ kʼahˬ jeˬ biˇ oꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ, baw dui za dui dui le tehꞈ˗a” lehˇ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ˗awˇ, “Tsawˇ muiˬ deuˬ˗ahˇ miˇ kʼahˬ oꞈ˗awˇ, mˬ maˬ maˬ byaˆ ya jawˇ tehꞈ˗a” lehˇ jiˇ paˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. (Ceuˬ. 37:11, 29; 2 Saˬ. 23:2) Nawˬ˗ahˇ saˇ jaˇ dawˬ heu deuˬ Miˬyehˇ nui kʼahˇ shiˇ ni mˇ mawꞈ˗eu deuˬ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ gʼeh leˇ nga lehˇ noeˬ nya? Aˬ yawꞈ maꞈ tiˬ nah miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ tsawˇ muiˬ deuˬ tehꞈ˗ehˇ jawˇ˗awˇ, miˇ tsaˬ Eˬdeˬ yaˇ kmˇ loꞈ˗ehˇ gʼeh˗eu baˬlaˬdiˇsuˆ paˇ pyeuꞈ kʼoꞈ laˇ meh lehˇ noeˬ tmˬ˗eu gaˇ kahˇ dahˇ˗eu meh. Myahˇ laˇ ngeh, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ mˇ ma lehˇ ehˇ˗eu Iˇsaˬleˬlaˆ tsawˇ haˬ myaˬ tiˬ paˆ, Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu maˇ diˇ uˬ duˬ tahˬ˗eu jeˬ˗ahˇ byehˇ dzeh˗euˬ meh. Teu miˇ neh Miˬyehˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ Baˬbuˇloˬ neh bi deuˆ laˇ˗awˇ, miˇ kʼahˬ˗ahˇ bi laˆ cawˆ˗euˬ uˬ taꞈ, gʼawˬ mya gʼaˬ bi nyehꞈ gʼeh˗euˬ meh. (2 Laˬ. 36:15-21; Miˇ. 4:22-27) Ehˇ kʼawꞈ 70 kʼoꞈ dzeuˇ iˇ naˇ, Iˇsaˬleˬlaˆ deuˬ aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ ya gʼoꞈ laˇ tehꞈ˗a lehˇ bawˇlawˇpeh yaw myaˬ gʼaˬ neh ehˇ taˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ maˇ diˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ˗euˬ dawˬ teu nymˬ˗mˇ iˬ nah aˬ dui˗ahˇ jiˇ taꞈ˗eu meh. w18.12 5 ¶9-10

Nymˬ˗mˇ iˬ nah miˇ tsaˬ zaˬ mehˬ˗eu jeˬ Jaˇliꞈ mehˬ˗eu jeˬ nehˬ˗ehˇ beu gaˇ dui dui˗eu meh. Yeˬsuˇ “Miˬyehˇ˗euˬ zaˬ siˬ tsawˇ gahˇ tsaˬ˗eu gaˇ kawˆ, aˬ yawˆ yawꞈ bya cehˆ ni doˆ laˇ tehꞈ˗a” lehˇ ehˇ˗eu meh. (Tehˬ. 11:19) Miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ caˆ keu ka deuˬ huiˬ laˇ mahˇ laˇ luꞈ kʼawꞈ, tsawˇ haˬ zaˬ deuˬ nui saˇ maˬ oꞈ˗eu uˬ taꞈ, guiˇ deuˆ˗eu jeˬ, tsawˇ haˬ yaw naˆ yaw ba tseˇ paˆ˗eu jeˬ, diˬ˗eu sehꞈ˗eu jeˬ, shaˬ zahˬ gaˇ kawˆ heu deuˬ˗ahˇ maˬ laˆ byoˆ nehˬ nya˗a. Kʼoeˇ uˬ taꞈ, miˇ tsaˬ zaˬ deuˬ dehꞈ bahˬ dehꞈ muˆ˗eu jeˬ˗ahˇ, tiˬ jeˬ maˬ ngeuˇ˗eu loꞈ˗ehˇ haw˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ dehꞈ bahˬ dehꞈ muˆ˗eu jeˬ heu naˇ, nymˇ jiˇ˗ahˇ laˆ pyaˆ˗awˇ, naˇ gawˇ doˆ laˇ˗eu uˬ taꞈ, shaˬ zahˬ gʼawˬ mya jeˬ jiˇ caw˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ neh mehˬ˗euˬ jeˬ naˇ teuˇ neh? Yeˬhawˇbaˬ loꞈ˗ehˇ noeˬ˗eu Ka li zaˬ deuˬ naˇ, nymˇ jiˇ laꞈ kʼoeˇ laꞈ kʼaˬ cehˇ nui saˇ oꞈ˗awˇ, yaw muiˬ jawˇ saˇ doˆ˗eu uˬ taꞈ, miˇ kʼahˬ doe ni jawˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ jiˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ˗eu meh. (Yaˇ. 2:4; Kʼehˇ. 10:34, 35; 1 Gawˇ. 6:9-11) Heu gaˇ haw ngeh, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ nui noeˬ miˇ tsaˬ˗euˬ nui noeˬ taꞈ˗ehˇ dzehˬ ngaˇ lehˇ siˬ laˇ˗eu meh. w18.11 23 ¶8-10

Aˬ dui nymˇ jiˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ deuˬ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ paˬ˗ehˇ yaw muiˬ jeˬ mˇ˗eu leh jeh kʼawꞈ, aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ laˆ tsaˬ˗eu gʼaˇ duˬ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ zahˬ dawˬ˗ahˇ maˬ byehˇ dzeh. Aˬ dui˗euˬ gʼoeˇ˗eu cawˬ˗aˬ, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ gaˬ˗eu tsawˇ haˬ ya pyeuꞈ meh. Aˬ dui yaw tsaˬ yaw dawˇ gaˇ ma˗ahˇ cah daˆ leꞈ˗eu gʼaˇ duˬ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ mehˬ shi shawˇ jehˆ ni ya dehꞈ˗eu meh. (Yaˇ. 35:8; 1 Beˬ. 1:14-16) Aˬ dui yaw tsaˬ yaw dawˇ˗ahˇ dzaw laˇ ngeh, Miˬyehˇ˗euˬ dawˬ˗ahˇ mˇ caw˗eu gʼaˇ duˬ, dehꞈ poˆ dehꞈ paˇ˗euˬ ma. Tiˬ gʼaˬ na gʼawˬ mya jeˬ ya dehꞈ paˇ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ aˬ dui muiˬ˗eu shawˇ˗eu dehꞈ ziˇ, maˬ muiˬ maˬ shawˇ˗eu dehꞈ bahˬ dehꞈ muˆ˗eu jeˬ nehˬ˗ehˇ maˬ paˇ ni ya yahˇ˗eu meh. Aˬ dui˗ahˇ dehꞈ bahˬ dehꞈ muˆ ni lawˬ haw laˇ˗eu jeˬ˗ahˇ gʼaˬ leˇ ni caw ba nehˬ˗eu aˬ jeˬ nga? Yeˬhawˇbaˬ neh biꞈ nehˬ laꞈ˗euˬ jeˬ˗ahˇ ya shaˇ noeˬ˗eu meh. Aˬ yawꞈ gaˬ˗eu poeˬ dui dui˗eu Zaˬmaˇ Yeˬsuˇ˗euˬ dehꞈ ziˇ aˬ dui˗ahˇ biꞈ nehˬ laꞈ˗euˬ meh. (1 Beˬ. 1:18, 19) Teu miˇ neh aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ mehˬ shi shawˇ jehˆ ni dehꞈ daˆ leꞈ˗eu gʼaˇ duˬ, Yeˬsuˇ˗euˬ ka kʼoꞈ˗eu jeˬ aˇ naˆ ni aˇ poeˬ baw nga lehˇ ya shaˇ noeˬ˗eu meh. w18.11 12 ¶10-11

Miˬyehˇ gaˇ aˇ yamˬ tiˬ byah ni mˇ˗eu gʼawˬ mya gʼaˬ, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ poˆ laˇ paˇ laˇ˗eu kʼawꞈ, Miˬyehˇ gaˇ mˇ daˆ leꞈ˗eu heu naˇ, laꞈ kʼaˬ cehˇ˗awˇ yaw muiˬ paw shaˇ noeˬ daˆ leꞈ nya ni caw ba nehˬ miˇ˗a lehˇ ehˇ˗eu meh. Heu gaˇ haw ngeh, aˬ dui˗euˬ dehꞈ ziˇ aˬ jeˬ lehˇ poˆ laˇ paˇ laˇ kʼawꞈ, teu ngeh kʼaˇ mˇ nya˗eu jeˬ mˇ˗awˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ nui ma gʼaw mawˇ dawˬ tawˆ luꞈ nui ma taˬ naˇ, laꞈ kʼaˬ cehˇ nui shaˇ oꞈ nya ngaˇ lehˇ siˬ laˇ˗eu meh. Aˬ dui poˆ laˇ paˇ laˇ˗eu jeˬ nehˬ˗ehˇ dehꞈ tsaˬ˗eu heu naˇ, Yeˬhawˇbaˬ nehˬ˗ehˇ bi gʼoeˇ dzehˬ leˇ meh lehˇ tiˬ nah ya siˬ tehꞈ˗a. Nymˬ˗mˇ saˇ ka˗ahˇ, aˬ dui˗euˬ dehꞈ ziˇ ja pyuˬ ni poˆ laˇ paˇ laˇ nya˗eu meh. Aˬ dui Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ yawˬ jeˬ yawˬ ya mˇ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya˗awˇ, naˇ˗eu gʼawˇ˗eu jeˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗eu maˬ ngeuˇ naˇ, nymˇ jiˇ laꞈ kʼoeˇ dzeuˇ yaꞈ ngeh naˆ maˬ tseˇ ya ngehˬ gʼeh˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. Dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ aˬ jeˬ pyeuꞈ laˇ kʼawꞈ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ kʼahˬ lahˇ˗awˇ, loˬ ngeh caw ba nehˬ laꞈ meh lehˇ aˬ dui jah nya meh. (Heˬ. 4:16; 1 Beˬ. 5:6, 7) Nymˬ˗mˇ nawˇ kʼaˇ mˇ nya˗eu jeˬ mˇ˗awˇ, Aˬda Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ shaˇ˗eu laꞈ kʼoeˇ nui ma gʼaw mawˇ dawˬ tawˆ luꞈ aˬ yawꞈ˗ahˇ nui ma taˬ˗awˬ. Heu loꞈ˗ehˇ jahˇ naˇ, aˬ dui aˬ jeˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ ya tahˬ puˬ kʼawꞈ, nui saˇ oꞈ ni Yeˬhawˇbaˬ caw ba nehˬ laꞈ meh. w18.10 26 ¶17; 26-27 ¶19, 22

Jaˇliꞈ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ mˇ zaˬ deuˬ˗ahˇ noeˬ keuˆ˗euˬ gaˇ kawˆ gʼawˬ mya ni ahˇ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, 1 Saˬmeuˬlaˆ 3:1-18 laꞈ kʼoeˇ ehˇ taˬ˗eu loꞈ˗ehˇ, Yeˬhawˇbaˬ Saˬmeuˬlaˆ˗ahˇ Piˇma Eˇliˆ˗ahˇ yaˇ kʼaˬ daˇ˗eu gaˇ kawˆ bi ehˇ nehˬ iˇ ngeh, aˬ joˆ˗ehˇ caw ba nehˬ˗awˇ, Saˬmeuˬlaˆ˗euˬ nui ma˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ noeˬ keuˆ nehˬ˗euˬ nga lehˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Miˬyehˇ˗euˬ zahˇ dawˬ˗ahˇ zaˬ deuˬ aˇ kʼoꞈ kʼawˆ dzehˬ˗euˬ deuˬ˗ahˇ yaw zeu ya baw˗awˇ, aˇ yaˬ hawˇ˗eu baoˬ jaˆ˗euˬ deuˬ˗ahˇ ngehˬ˗ehˇ dzehˬ meh lehˇ ehˇ˗eu meh. (Doˆ. 22:28; Tahˬ. 19:32) Shaˇ noeˬ haw sheˇ, Saˬmeuˬlaˆ uˬ shawˬ shawˬ laˇ ngeh, Miˬyehˇ Eˇliˆ˗ahˇ huiˬ˗eu yaˇ kʼaˬ daˇ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ ehˇ nehˬ peuˬ paˬ˗ehˇ gʼeh ngaˇ laˬ lehˇ, teu ngeh aˬ yawꞈ zaˬ tehꞈ˗a siˬ. Jaˇliꞈ˗ahˇ Saˬmeuˬlaˆ “yaw sahˇ laꞈ kʼoeˇ aˬ yawꞈ ya siˬ ya mawˇ˗euˬ je, Eˇliˆ˗ahˇ aˬ yawꞈ maˬ dzawˇ nehˬ peuˬ˗a” lehˇ ehˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ, Miˬyehˇ aˬ yawꞈ Saˬmeuˬlaˆ˗ahˇ kuˇ˗eu gʼaˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ Eˇliˆ˗ahˇ maˇ jawˆ ni bi siˬ˗euˬ meh. Eˇliˆ “Miˬyehˇ nawˬ˗ahˇ aˬ jeˬ ehˇ ta, tiˬ jeˬ˗iˬ maˬ zaꞈ taˬ ni ngaˬ˗ahˇ dzawˇ mehˬ nehˬ laꞈ sheˇ” lehˇ ehˇ nehˬ ngeh, Saˬmeuˬlaˆ Eˇliˆ˗euˬ dawˬ˗ahˇ naˇ haˬ˗awˇ, yawˬ jeˬ na luꞈ ja nehˬ jiˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ˗euˬ dawˬ naˇ uˬ coe ehˇ taˬ˗euˬ jeˬ nehˬ˗ehˇ tsaˬ meh. (1 Saˬ. 2:27-36) Gaˇ kawˆ heu aˬ dui˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ gahˇ dui dui˗awˇ, aˬ cawˬ˗euˬˬ nui ma˗ahˇ noeˬ keuˆ ngaˇ lehˇ mehˬ˗eu meh. w18.09 21 ¶2; 22 ¶4-5

Nymˬ˗mˇ iˬ nah uˆ lahˇ˗eu aˬ yuiꞈ deuˬ tehꞈ˗ehˇ jaˬ myawꞈ myawꞈ˗eu maˬ ngeuˇ˗a. Yuˆ Paˆdaˆcaˆjiˬ neh boꞈ˗euˬ paˇ dmˬ tiˬ dmˬ laꞈ kʼoeˇ, “Tsawˇ haˬ deuˬ aˬ jeˬ miˇ neh jaˬ myawꞈ myawꞈ˗eu nga?” lehˇ boꞈ taˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ “Jaˬ myawꞈ myawꞈ˗eu jeˬ tsawˇ haˬ zaˬ˗euˬ nui ma laꞈ kʼoeˇ ziꞈ iˇ taˬ dzeuˇ˗euˬ meh” lehˇ ehˇ˗eu meh. Tiˬ paw jeˇ dzaˬ˗ehˇ ehˇ naˇ, tsawˇ haˬ deuˬ jaˬ myawꞈ myawꞈ kʼawꞈ tiˬ jeˬ maˬ ngeuˇ˗a lehˇ noeˬ˗eu meh. Tsawˇ haˬ deuˬ, yawˬ ha˗ahˇ laˆ piˇ˗eu gʼaˇ duˬ maˬ ehˇ, yawˬ ha˗euˬ yaw lehˬ hawˇ˗eu huiˬ˗eu iˬ baˇ˗ahˇ laˆ zaꞈ˗eu gʼaˇ duˬ maˬ ehˇ, jaˬ myawꞈ myawꞈ meh lehˇ ehˇ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ, pyuˇ maˬ ngeuˇ naˇ yawˬ ha˗ahˇ muiˬ˗eu jeˬ za ni myawꞈ˗eu deuˬ jiˇ jawˇ˗eu meh. Tsawˇ haˬ deuˬ, tiˬ jeˬ maˬ ngeuˇ˗eu loꞈ˗ehˇ “yawˬ ha maˬ siˬ nya˗eu tsawˇ haˬ, gaˇ mˇ cawˬ, yawˬ ha˗euˬ cawˬ hawˇ˗eu yawˬ ha gaˬ˗eu deuˬ˗ahˇ jaˬ myawꞈ myawꞈ˗eu meh” lehˇ teu laꞈ kʼoeˇ paˇ ehˇ˗eu meh. Jaˬ myawꞈ myawꞈ˗eu heu aˬ jeˬ bi pyeuꞈ laˇ˗eu nga? Cawˬ cawˬ˗eu jeˬ˗ahˇ laˆ cawˆ˗awˇ, tiˬ gʼaˬ tiˇ gʼaˬ nui ma maˬ paˇ taˬ coeˇ ni pyeuꞈ iˇ˗eu meh. Daˬbiˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ “Nui ma yaw sui yaw dawˇ jeˬ˗ahˇ nawˇ geuꞈ mawꞈ˗eu meh” lehˇ guiˬ lahˬ shaˇ˗eu meh. (Ja ceuˬ 51:6) Daˬbiˇ aˇ yeˇ huiˬ˗eu jeˬ naˇ nui ma laꞈ kʼoeˇ ahˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh lehˇ siˬ nya˗eu meh. Teu miˇ neh Ka li zaˬ maˇ diˇ deuˬ, aˬ myah luꞈ “tiˬ gʼaˬ tiˇ gʼaˬ yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ” ya ngehˬ˗eu meh.—Zaˬ. 8:16. w18.10 4 ¶4; 5 ¶9-10; 8 ¶19

B.C. 1513 kʼoꞈ˗ahˇ Iˇsaˬleˬlaˆ tsawˇ haˬ 3 lam gʼaˬ dzehˬ ni Iˇjiˇtuˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ neh doˆ laˇ˗euˬ meh. Teu laꞈ kʼoeˇ zaˬ hawˇ˗eu tsawˇ mawˬ maˬ ehˇ, naˇ˗eu gawˇ˗eu deuˬ hawˇ˗eu aˇ sehˇ maˬ muiˬ˗eu deuˬ maˬ ehˇ, gʼawˬ mya ni keuˬ˗eu meh. Iˇsaˬleˬlaˆ deuˬ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ gʼoˆ shaw˗awˇ kʼahˬ lahˇ˗eu sheuˬ gʼeh˗eu gʼaˬ loˬ˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ kʼawꞈ aˬ yawꞈ maꞈ geuꞈ mawꞈ˗eu loꞈ˗ehˇ gʼeh˗eu sheuˬ gʼeh˗eu gʼaˬ pyeuꞈ˗awˇ, Moˇseˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ bi sheuˬ gʼeh˗eu meh. Teu miˇ neh, Iˇsaˬleˬlaˆ deuˬ aˬ yawꞈ maꞈ neh jawˇ daˬ taˬ˗euˬ Iˇjiˇtuˆ˗ahˇ neh doˆ le ngeh, lmˇ boˬ ni gʼeh˗eu meh. (Ceuˬ. 78:52, 53) Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ zaˬ lahˇ deuˬ˗ahˇ maˬ bi guˆ maˬ bi gaˆ ni aˬ joˆ˗ehˇ jahˇ nehˬ˗euˬ nga? Iˇsaˬleˬlaˆ deuˬ Iˇjiˇtuˆ˗ahˇ neh doˆ le ngeh, Miˬyehˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ “guiˇ maꞈ loꞈ˗ehˇ aˇ muˇ muˇ” nehˬ˗euˬ meh. (Doˆ. 13:18, MS) Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ jeˬ yawꞈ˗ehˇ aˇ dzehˬ˗ehˇ laˆ baw muiˬ taˬ˗euˬ miˇ neh, yawˬ jeˬ na luꞈ aˬ yawꞈ uˆ lahˇ˗eu uˬ moˆ jaˆ luꞈ nga lehˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ maˇ jawˆ ni mawˇ leˇ˗eu meh. Kʼoeˇ uˬ taꞈ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ maꞈ nehˬ˗ehˇ jawˇ˗awˇ, sheuˬ gʼeh luꞈ˗eu uˬ taꞈ, aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ haw piˇ luꞈ˗eu lehˇ bi siˬ˗eu gʼaˇ duˬ, “nah gʼah paw mˬ dmˇ neh bi sheuˬ gʼeh”˗awˇ, uˬ ciꞈ paw “miˬ dzaˬ yaw shehꞈ bya nehˬ”˗euˬ meh. (Ceuˬ. 78:14) Iˇsaˬleˬlaˆ deuˬ gʼawˬ myahˇ maˬ gʼeh˗ehˇ tiˬ jeˬ paˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗eu lehˇ gʼeh˗eu miˇ neh, Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ maꞈ nehˬ˗ehˇ maˇ diˇ jawˇ ngaˇ lehˇ jah˗eu jeˬ loˬ meh. w18.09 24 ¶11-12

Jaˇliꞈ saˇ ka˗ahˇ˗euˬ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ kʼawꞈ, shaˬ zahˬ aˇ dzehˬ˗ehˇ jaˆ˗eu miˇ neh shiˇ mawꞈ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, Yawˇbaˆ shaˬ zahˬ mˇ luꞈ˗eu miˇ neh, “Ngaˇ yaw dehꞈ maˬ paˇ dehꞈ ma. Maˬ dehꞈ coeˇ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ miˇ˗a” lehˇ ehˇ˗eu meh. (Baˆ. 7:16) Yawˇnaˆ kʼawꞈ aˬ yawˬ neh noeˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ maˬ pyeuꞈ˗eu miˇ neh, ‘Yeˬhawˇbaˬ˗oˇ, ngaˬ˗ahˇ bi shiˇ laꞈ˗awˬ. Dehꞈ˗eu naˆ maˬ tseˇ shiˇ˗eu˗aˬ, ngaˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ zaˬ dzehˬ miˇ˗a’ lehˇ ehˇ˗eu meh. (Naˆ. 4:3) Bawˇlawˇpeh Eˇliˇyaˆ˗ahˇ kʼawꞈ, noeˬ tmˬ kʼaˇ maˬ paˇ za miˇ˗a lehˇ noeˬ leˇ ngeh, ‘Yeˬhawˇbaˬ˗oˇ, gʼaˬ dzaˬ gʼaˬ dawˇ miˇ˗a. Ngaˬ˗euˬ saꞈ laˇ yuˇ kʼoꞈ nehˬ laꞈ˗awˬ’ lehˇ ehˇ˗eu meh. (1 Sahˬ. 19:4) Ehˇ kʼawꞈ, Yeˬhawˇbaˬ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu aˬ yawˬ˗euˬ tsawˇ haˬ heu deuˬ˗ahˇ gaˬ˗awˇ bi dehꞈ mawꞈ˗eu meh. Aˬ yawˬ maꞈ teu loꞈ˗ehˇ ehˇ gaˇ Miˬyehˇ maˬ dehˬ ni, saˇ jaˇ ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ mˇ daˆ leꞈ nya˗eu gʼaˇ duˬ, dehꞈ daˆ leꞈ mawꞈ ni caw ba nehˬ˗euˬ meh. w18.09 9 ¶4

Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ mˇ cawˬ deuˬ, yaw muiˬ˗ehˇ ha˗eu tiˬ deuˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ aˬ cawˬ siˬ nya˗eu meh. Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ Gaˬliˇ dawˬ “daˬ yah˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ ha˗eu” lehˇ ehˇ˗eu heu˗euˬ dawˬ tsuiꞈ naˇ “maˬ siˬ maˬ suˇ˗eu tsawˇ haˬ˗ahˇ nui ma muiˬ nehˬ” gaˇ ehˇ mawꞈ˗eu meh. (Heˬ. 13:2) Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ gʼawˬ shaˬ gaˬ˗eu jeˬ aˬ joˆ˗ehˇ mˇ mawˇ nya˗eu gaˇ kawˆ gʼawˬ mya gaˇ mawˇ nya meh. (Beh. 18:1-5) Aˬ dui aˬ cawˬ˗ahˇ kʼaˇ yehꞈ laˇ ngeh caw ba nya˗awˇ, aˬ dui nehˬ˗ehˇ “jah˗eu jeˬ laꞈ kʼoeˇ aˬ dui˗euˬ aˬ yuiꞈ aˬ nyiˇ” maˇ pyeuꞈ˗eu deuˬ˗ahˇ jiˇ ni caw ba paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu meh. (Gaˬ. 6:10) Aˬ dui Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ˗ahˇ aˇ yamˬ tiˬ byah ni mˇ luꞈ˗awˇ, naˬ duˬ loˬ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ ha˗eu heu neh, Yeˬhawˇbaˬ nehˬ˗ehˇ gaˇ mˇ˗eu za meh laˬ? (3 Yoˇ. 5, 8) Toˆ˗ehˇ jahˇ naˇ, aˬ dui˗ahˇ maˬ ehˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ maˬ ehˇ gaˇ dahˇ tsoeˬ˗awˇ, Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ nyiˬ paw luꞈ “gʼaˬ ahˇ dzehˬ laˇ˗eu” meh lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. (Maˆ. 1:11, 12) Jaˇliꞈ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ mehˇ nmˇ zaˬ yo aˬ li deuˬ˗ahˇ aˬ cawˬ˗ahˇ mˇ nehˬ˗eu aˇ muˇ˗ahˇ caw ba˗eu gʼaˬ maˬ ngeuˇ naˇ, aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu gʼaˬ geuꞈ˗eu heu neh, Yeˬhawˇbaˬ nehˬ˗ehˇ gaˇ mˇ lehˇ gʼaˬ biꞈ˗eu meh. (1 Tiˆ. 3:1, 8, 9; 1 Beˬ. 5:2, 3) Teu loꞈ˗ehˇ jahˇ˗eu deuˬ aˬ cawˬ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ paw dzeˇ maˬ ehˇ, yawˬ paw yawˬ maˬ ehˇ caw ba mawꞈ˗eu meh. (Kʼehˇ. 6:1-4) Aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ loˬ˗eu gaˇ˗ahˇ mˇ luꞈ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ laˬ kʼaˬ cehˇ dui dui nya lehˇ ehˇ˗eu meh. w18.08 23 ¶6-7; 24 ¶10

Tiˆmoˇseˬ aˇ kʼoꞈ kʼawˆ laˇ˗euˬ deuˬ˗ahˇ mehˬ˗eu aˬ kawˬ˗aˬ jaˆ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ gʼawˬ shaˬ gaˬ˗awˇ yaw zeu ya baw˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ, aˇ kʼoꞈ kʼawˆ laˇ˗euˬ mehˇ nmˇ diˇ daˬ˗ehˇ mˇ bahˬ˗eu, maˬ ngeuˇ naˇ aˬ cawˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ maˬ ya leˇ˗eu jeˬ˗ahˇ mˇ ni gʼaˬ biꞈ naˇ teuˇ neh? Yeˬhawˇbaˬ diˇ daˬ˗ehˇ mˇ bahˬ˗eu deuˬ˗euˬ iˬ baˇ˗ahˇ maˬ haw dzeuˇ˗a, aˬ yawꞈ maꞈ aˇ kʼoꞈ kʼawˆ laˇ˗awˇ aˬ cawˬ yaw zeu baw˗eu tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ kʼawꞈ. Iˇsaˬyaˇ 65:20, Miˇ shuiꞈ dawˬ paˇ Jaˇliꞈ˗ahˇ “Iˬ baˇ zaˬ˗ahˇ aˇ kʼoꞈ tiˬ yaˇ kʼoꞈ kʼawˆ laˇ˗euˬ kʼawꞈ ni yaˇ kʼaˬ daˇ meh” lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ Jaˇliꞈ zahˇ˗ahˇ haw sheˇ. Aˬ dui Yeˬsaˬgeˬlaˇ neh mawˇ˗eu aˇ baˇ laꞈ kʼoeˇ kʼawꞈ, teu gaˇ duˇ˗eu Jaˇliꞈ zahˇ˗ahˇ ya mawˇ meh. (Yeˬ. 9:5-7) Teu miˇ neh, aˬ dui aˇ kʼoꞈ kʼawˆ laˇ˗euˬ deuˬ˗ahˇ aˇ dzehˬ˗ehˇ maˬ taˬ huiˬ dzeuˇ ni, Aˇ hu ba neh dehꞈ luꞈ˗eu Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ yaw zeu ya baw˗eu meh. (Daˬ. 7:9, 10, 13, 14) Miˬyehˇ˗ahˇ yaw zeu baw˗eu jeˬ heu naˇ, aˇ kʼoꞈ kʼawˆ laˇ˗euˬ deuˬ mˇ bahˬ ngeh, mehˬ paˇ nehˬ peuˬ ni nui kʼaˬ biꞈ˗eu meh.—Gaˬ. 6:1. w18.08 13 ¶13-14

Aˬ dui Ka li zaˬ maˇ diˇ deuˬ tsaˬ˗eu gaˇ kawˆ deuˬ˗ahˇ siˬ duˬ˗eu gʼaˇ duˬ, leh jeh˗awˇ gaˇ kawˆ deuˬ˗ahˇ shaˇ noeˬ shaˇ sawˇ˗eu jeˬ ya bi huiˬ ya bi mahˇ laˇ˗eu meh. (Dawˬ. 3:21-23; 8:4, 5) Maˬ ngeuˇ naˇ Saˬdaˬ hawˇ˗eu miˇ tsaˬ heu, aˬ dui˗euˬ nui noeˬ Miˬyehˇ˗euˬ nui noeˬ nehˬ˗ehˇ maˬ tsaˬ leˇ ni bi pyeuꞈ iˇ nya˗eu meh. (Peˇ. 5:6; Sehˇ. 2:8) Aˬ dui maˇ maˇ ni gʼeh˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ za˗eu gʼaˇ duˬ, maˇ diˇ ngeuˇ˗eu gaˇ kawˆ deuˬ˗ahˇ ya siˬ duˬ˗eu meh. Nymˬ˗mˇ iˬ nah aˬ dui gaˇ kawˆ deuˬ˗ahˇ yaw myaˬ paw neh ya siˬ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, iˇteuꞈnehꞈ hawˇ˗eu tiˬbiˬ paw neh maˬ ehˇ, miˇdiˬ˗yaˬ hawˇ˗eu iˇ˗meˬ˗oˬ paw neh maˬ ehˇ, naˬ gaˬ paw neh hawˇ˗eu aˬ cawˬ deuˬ ja gaˇ neh maˬ ehˇ, za nya˗eu meh. Tiˬ poˆ na gaˇ kawˆ deuˬ maˬ naˇ haˬ jiˇ coeˇ gaˇ keuˆ ni jaˆ˗eu miˇ neh, aˬ dui ya yahˇ˗eu meh. Aˬ dui˗euˬ cawˬ deuˬ yaw muiˬ noeˬ˗eu kʼawꞈ, maˬ ngeuˇ˗eu gaˇ kawˆ deuˬ˗ahˇ diˇ daˬ˗ehˇ pyehˬ kʼawˬ˗eu deuˬ jiˇ jawˇ˗eu meh. w18.08 3 ¶1, 3

Yeˬhawˇbaˬ taˬ aw˗eu miˬ shuiꞈ pyeuꞈ˗eu Maˬliˇ˗ahˇ tseˇ˗awˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ Zaˬmaˇ Yeˬsuˇ˗euˬ aˬ ma bi geuꞈ˗euˬ meh. Maˬliˇ muiˬ˗eu uˬ duˬ tahˬ nymˇ jaˆ˗eu Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ nehˬ˗ehˇ gaˇ mahˇ kaˬ˗eu Naˬzaˬlehˇ meuˬ meuˬ zaˬ˗ahˇ jawˇ˗eu meh. (Luˇ. 1:26-33) Maˬliˇ Yeˬhawˇbaˬ nehˬ˗ehˇ aˇ naˆ ni gʼoeˇ˗eu gaˇ kawˆ, aˬ yawꞈ˗euˬ yuiꞈ nyiˇ Eˇliˇsaˬbehˆ nehˬ˗ehˇ ngehˬ˗euˬ dawˬ˗ahˇ haw ngeh siˬ laˇ˗eu meh. (Luˇ. 1:46-55) Yeˬhawˇbaˬ Maˬliˇ˗ahˇ aˬ myah luꞈ haw luꞈ˗awˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ ya mawˇ˗euˬ miˇ neh, Maˬliˇ maˬ noeˬ mawˇ coeˇ gaˇ keuˆ ni guiˬ lahˬ biꞈ˗euˬ meh. Yeˬsuˇ dehꞈ le ngeh, Yeˬhawˇbaˬ aˬ suˇ suˇ gʼaˬ˗ahˇ bi siˬ˗euˬ nga? Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ hawˇ˗eu Behˬlehˬhehˬ meuˬ˗ahˇ jawˇ˗eu yaw huiˬ yaw mahˇ deuˬ˗ahˇ maˬ ngeuˇ˗eu Behˬlehˬhehˬ meuˬ laꞈ nyiˇ paw yawˇ bo luꞈ˗eu taˬ aw˗eu yawˇ bo zaˬ deuˬ˗ahˇ mˬ taˆ gʼaˬ kʼehˇ neh bi tsaꞈ nehˬ˗iˇ˗euˬ meh. (Luˇ. 2:8-14) Kʼoeˇ naˇ, tsawˇ haˬ teu deuˬ kʼawꞈ zaˬ nahˬ jawˇ gaˇ gʼa iˇ˗euˬ meh. (Luˇ. 2:15-17) Maˬliˇ hawˇ˗eu Yoˇsehˆ, Yeˬsuˇ heu jeˬ˗ehˇ taˬ huiˬ˗eu jeˬ˗ahˇ za gaˇ ya mawˇ ngeh, zahˬ leˇ dui dui˗euˬ yaw duˬ baw meh. w18.07 6 ¶11-12

Yeˬhawˇbaˬ Sawˇlaˬmoˬ˗ahˇ aˬ jeˬ miˇ neh nui ma pehˇ˗eu nga? Jaˇliꞈ˗ahˇ “Sahˬpaˬ Miˬyehˇ˗euˬ ehˇ dawˬ˗ahˇ Sawˇlaˬmoˬ maˬ naˇ haˬ geuꞈ˗eu miˇ neh, aˬ yawꞈ˗ahˇ Sahˬpaˬ Miˬyehˇ nui ma pehˇ˗eu meh” lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. Miˬyehˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ leh jeh˗awˇ caw ba˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ “Sawˇlaˬmoˬ jawˇ gaˇ nyiˬ poˆ oe˗awˇ, aˬ cawˬ tsawˇ jeuˬ˗euˬ miˬ yehˇ deuˬ˗ahˇ uˬ duˬ maˬ ya tahˬ˗eu gʼaˇ duˬ dawˬ biꞈ˗euˬ kʼawꞈ, Sahˬpaˬ Miˬyehˇ˗euˬ ehˇ dawˬ˗ahˇ Sawˇlaˬmoˬ maˬ naˇ haˬ geuꞈ˗eu miˇ neh,” Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ maˬ paˇ ha geuꞈ˗euˬ uˬ taꞈ, gʼaˬ jiˇ maˬ paˇ biꞈ˗euˬ meh. Teu miˇ neh, Yeˬhawˇbaˬ Sawˇlaˬmoˬ˗euˬ oeˬ paˬ oeˬ ma deuˬ˗ahˇ Iˇsaˬleˬlaˆ˗euˬ sahˬ paˬ maˬ paˇ ya geuꞈ ni, gʼawˬ mya yaˇ kʼoꞈ shaˬ zahˬ tehꞈ˗ehˇ jaˆ˗euˬ meh. (1 Sahˬ. 11:9-13). Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ zahˇ˗ahˇ maˬ siˬ nya˗eu deuˬ nehˬ˗ehˇ maˬ ehˇ, yaw zeu maˬ baw˗eu deuˬ nehˬ˗ehˇ maˬ ehˇ cawˬ cawˬ naˇ, aˬ dui˗euˬ nui noeˬ˗ahˇ uˆ lahˇ nya˗awˇ, Yeˬhawˇbaˬ nehˬ˗ehˇ cawˬ cawˬ˗eu jeˬ˗ahˇ kʼawꞈ laˆ cawˆ laˇ nya meh. Cawˬ teu deuˬ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ nehˬ˗ehˇ yaw kʼaˆ˗ehˇ maˬ gʼoeˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ kʼawꞈ pyeuꞈ nya˗awˇ, Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ maˬ mˇ˗eu yuiꞈ nyiˇ deuˬ hawˇ˗eu nymˇ kaˬ taꞈ˗eu deuˬ maˬ ehˇ, gaˇ mˇ cawˬ deuˬ hawˇ˗eu, sahˬ boꞈ dzaw cawˬ deuˬ jiˇ pyeuꞈ nya meh. Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ zahˇ˗ahˇ maˬ mˇ caw˗eu deuˬ nehˬ˗ehˇ cawˬ cawˬ naˇ, aˬ dui Miˬyehˇ nehˬ˗ehˇ cawˬ cawˬ˗eu jeˬ˗ahˇ laˆ cawˆ laˇ nya˗eu meh. w18.07 17 ¶9-10

Saˬdaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ nui noeˬ pyehˬ kʼawˬ˗eu gʼaˇ duˬ tiˬbiˬ laꞈ kʼoeˇ doˆ˗eu jeˬ˗ahˇ zmˬ˗eu meh. Aˬ yawꞈ tiˬbiˬ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ gaˇ kawˆ heu naˇ, aˬ dui˗ahˇ bi haw byawˬ˗eu tehꞈ˗ehˇ maˬ gʼaˬ ni, aˬ dui aˬ joˆ˗ehˇ ya noeˬ˗eu, aˬ joˆ˗ehˇ ya gʼeh˗eu, aˬ jeˬ ya jahˇ˗eu lehˇ jiˇ mehˬ meh lehˇ siˬ nya˗eu meh. Yeˬsuˇ gaˇ kawˆ tiˬ jeˬ na˗ahˇ zmˬ˗awˇ mehˬ˗euˬ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, Saˬmaˬliˆ tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ˗euˬ gaˇ kawˆ hawˇ˗eu, iˇ kahˇ˗ahˇ neh doˆ iˇ˗awˇ aˬ yawꞈ˗euˬ jeˬ biˇ zmˬ dzeh jiˇ˗euˬ aˬ li tiˬ gʼaˬ˗euˬ gaˇ kawˆ meh. (Tehˬ. 13:34; Luˇ. 10:29-37; 15:11-32) Saˬdaˬ˗euˬ nui noeˬ nyawˬ leˇ taˬ˗euˬ deuˬ, tiˬbiˬ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ gaˇ kawˆ deuˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ aˬ dui˗ahˇ jiˇ aˬ yawꞈ maꞈ loꞈ˗ehˇ noeˬ ni jahˇ˗eu meh. Aˬ dui tiˬbiˬ haw˗eu yaw tsaˬ tsaˬ˗ehˇ bi jaˆ naˇ maˬ muiˬ˗eu nui noeˬ maˬ bi nyawˬ laˇ ni, yaw byawˬ byawˬ˗ehˇ nui gahˇ za laˇ ni haw nya meh. Ehˇ kʼawꞈ, aˬ dui ya yahˇ meh. Teu miˇ neh tiˬbiˬ haw ngeh, ‘Gaˇ kawˆ heu shiˬ shaˬ jiˇ˗euˬ nui kʼahˇ geuꞈ˗eu heu naˇ yaw lehˬ maˬ ngeuˇ˗a lehˇ mehˬ nga laˬ’ lehˇ yawˬ ha˗ahˇ ya naˇ haˬ˗eu meh. (Gaˬ. 5:19-21; Peˇ. 2:1-3) Saˬdaˬ˗euˬ nui noeˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ ya mawˇ ngeh, nawˇ aˬ joˆ˗ehˇ jahˇ le? Nyawˬ laˇ˗eu naˇ gawˇ˗ahˇ yahˇ˗eu loꞈ˗ehˇ yahˇ˗awˬ! w19.01 15-16 ¶6-7

Shmˇ uˬ kʼoˆ yehˇ deuˬ˗euˬ uˬ duˬ˗ahˇ haw piˇ˗eu loꞈ˗ehˇ, ka kʼoꞈ˗eu jeˬ pyeuꞈ˗eu “noeˬ tmˬ˗eu jeˬ” kʼawꞈ, aˬ dui˗euˬ nui noeˬ˗ahˇ haw piˇ˗eu meh. (1 Teˇ. 5:8; Dawˬ. 3:21) Saˬdaˬ aˬ dui˗ahˇ uˬ kʼoˆ lehˆ ni aˬ joˆ˗ehˇ jahˇ nya˗eu nga? Aˬ yawꞈ neh Yeˬsuˇ˗ahˇ leh jeh˗awˇ jahˇ˗euˬ jeˬ˗ahˇ shaˇ noeˬ haw. Aˬ yawꞈ Yeˬsuˇ Sahˬ paˬ ya geuꞈ meh. Ehˇ kʼawꞈ, aˇ nah teu maˬ keuˆ laˇ mi na˗ehˇ Yeˬsuˇ shaˬ zahˬ daˬ˗awˇ ya shiˇ˗eu meh lehˇ siˬ nya˗eu uˬ taꞈ, Yeˬhawˇbaˬ neh nah paˇ paˇ taˬ˗euˬ aˇ nah˗ahˇ keuˆ ni ya dawˬ meh lehˇ jiˇ siˬ nya˗eu meh. Teu miˇ neh, Saˬdaˬ Yeˬsuˇ˗ahˇ nawˇ ngaˬ˗ahˇ uˬ duˬ tiˬ poˆ tehꞈ˗ehˇ kʼawꞈ tahˬ naˇ, teu ngeh neh miˇ kʼahˬ˗ahˇ bi uˆ lahˇ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ˗eu meh. (Luˇ. 4:5-7) Saˬdaˬ Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ miˇ shuiꞈ laꞈ kʼoeˇ muiˬ˗eu jeˬ biꞈ˗eu lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ jiˇ siˬ nya˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ, saˇ jaˇ dawˬ teu maˬ pyeuꞈ laˇ kʼoeˇ keuˆ nmˇ kaˬ ya dawˬ˗awˇ, aˬ dui gaˇ kawˆ yaw myaˬ jeˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗eu meh. Teu miˇ neh, aˬ yawꞈ aˬ dui˗ahˇ nymˬ˗mˇ neh yaw saˇ saˇ˗ehˇ ya dehꞈ˗eu kahˇ˗ahˇ mawˇ nya ni toeˬ mehˬ nehˬ˗eu meh. Aˬ yawꞈ aˬ dui˗ahˇ Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ˗ahˇ jeˬ hu maˬ bi taˬ ni, yawˬ ha yaw saˇ saˇ˗ehˇ dehꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ jeˬ hu bi taˬ mawꞈ˗eu meh.—Tehˬ. 6:31-33. w18.05 25 ¶15-17

Zaˬ guˬ deuˬ˗oˇ, Yeˬhawˇbaˬ nawˬ˗ahˇ laꞈ kʼaˬ bi cehˇ mawꞈ˗eu meh. Nawˇ nui jah paw˗euˬ aˇ pyaˇ daˬ taˬ˗eu jeˬ˗ahˇ haw tsoˆ taˬ˗awˇ, aˬ jeˬ mˇ˗awˇ aˬ jeˬ noeˬ tsehˆ˗eu maˬ kaˬ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ dawˬ mehˬ dawˬ tsoˆ˗ahˇ mˇ caw luꞈ˗uˇ. Nawˇ heu loꞈ˗ehˇ ngehˬ˗ehˇ jahˇ kawˇ naˇ ngehˇ˗ehˇ Yeˬhawˇbaˬ nawˬ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ sheuˬ gʼeh nehˬ˗awˇ, aˬ joˆ˗ehˇ haw piˇ nehˬ˗eu nga, guiˬ lahˬ aˬ joˆ˗ehˇ biꞈ˗eu nga lehˇ yaw kawˇ˗ehˇ ya mawˇ tehꞈ˗a. Nawˇ Miˬyehˇ neh biꞈ˗euˬ muiˬ˗eu dawˬ mehˬ dawˬ tsoˆ deuˬ˗ahˇ noeˬ taˬ˗awˇ zmˬ iˇ luꞈ˗uˇ. “Nawˇ zaˬ guˬ pyeuꞈ ngeh neh, nawˬ˗ahˇ beh˗euˬ yaw sahˇ˗ahˇ noeˬ keuˆ˗awˬ.” (Tsoˆ. 12:1) Zaˬ guˬ deuˬ, naw maꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ˗ahˇ haw tsoˆ taˬ˗eu miˇ neh, ja ceuˬ jeˬ˗ahˇ za geuˇ˗eu meh. Nawˇ nui jah paw aˇ pyaˇ daˬ taˬ˗awˇ, tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ heu naˇ dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ aˇ yeˇ huiˬ dzehˬ˗eu tiˬ jeˬ pyeuꞈ meh lehˇ sawˇ˗eu meh. Kʼoeˇ uˬ taꞈ, miˇ tsaˬ heu siˬ neh nawˬ neh aˇ pyaˇ daˬ taˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ maˬ bi laˆ cawˆ˗a. Nawˬ neh leh jeh˗euˬ heu, yawˬ ngehꞈ maˬ ngeuˇ˗a lehˇ jah ziꞈ nya meh. Nawˬ˗ahˇ gaˬ˗awˇ gʼaˬ biꞈ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ jawˇ˗eu miˇ neh, “yawˬ ha noeˬ taˬ˗euˬ jeˬ Sahˬpaˬ Miˬyehˇ˗ahˇ a nehˬ naˇ, yaw ha mˇ˗euˬ jeˬ guiˬ lahˬ za˗eu meh.” w18.04 31-32 ¶17, 19