Cristianjam Jakañataki ukat Yatiyañataki - Referencias
SEPTIEMBRE 4-10
BIBLIAN SUMA YATICHÄWINAKAPA | EZEQUIEL 42-45
“Diosarojj mayampiw cheqaparjam adorapjjäna”
(Ezequiel 43:10-12) Jumasti, jichhajj taqe israelitanakarojj yatiyarakim kuntejj nayan templojjan uñjktas taqe ukanaka, planonakapatsa, taqe tuptʼatanakapatsa, ukhamat taqe juchanakapat pʼenqasipjjañapataki. 11 Juchanakapattejj pʼenqasipjjanejja, ukapachasti jupanakarojj kunjämäkitejj uka templojja, ukhamaraki kunanakatejj ukan utjki taqe ukanak jupanakarojj yatiyarakim, mistunañaksa, mantañanaksa, taqpacha planonaksa, kuna leyinaktejj phoqhapjjañanakapäki taqe ukanaksa. Taqe ukanaksti dibujsurapirakim ukhamata qhanpacha amuyasipjjañanakapataki, ukatsti ukhamarjamaraki lurapjjpan. Kuna leyinaktejj phoqhapjjañanakapäki taqe ukanaksti qellqsurapirakim. 12 Ukaw templon leyinakapajja, uka qolluna taqe oraqe temploru muytatäkis uka cheqajj sinti qollana satarakïniwa” sasa.
w99-S 1/3 pág. 8 párr. 3
“Pon tu corazón sobre” el templo de Dios
3 Esta extensa visión, que ocupa nueve capítulos del libro de Ezequiel, proporcionó a los desterrados de Judá una promesa que reforzó su fe. La adoración pura sería restaurada. Durante los siglos posteriores hasta nuestro propio día, esta visión ha estimulado a quienes aman a Jehová. ¿Por qué? Analicemos lo que la visión profética de Ezequiel significó para los israelitas desterrados. Tiene cuatro facetas principales: el templo, el sacerdocio, el principal y la tierra.
it-2-S pág. 1102 párr. 6
Templo
La visión del templo de Ezequiel. En el año 593 a. E.C., año decimocuarto después de la destrucción de Jerusalén y del templo de Salomón, el profeta y sacerdote Ezequiel fue transportado en una visión a la cima elevada de una montaña, y contempló un gran templo de Jehová. (Eze 40:1, 2.) Con el fin de humillar a los judíos exiliados y hacer que se arrepintieran, y sin duda también para consolar a los fieles, se le ordenó a Ezequiel que relatase a la “casa de Israel” todo lo que había visto. (Eze 40:4; 43:10, 11.) La visión fue muy detallada con las medidas. Las unidades de medida utilizadas fueron la “caña” (caña larga: 3,11 m.) y el “codo” (codo largo: 51,8 cm.). (Eze 40:5, nota.) Debido a la precisión de las medidas, hay quien cree que el templo de la visión tuvo que servir de modelo para el que construyó Zorobabel después del exilio. Sin embargo, esta afirmación no puede probarse.
(Ezequiel 44:23) “Sacerdotenakasti markajjarojj yatichapjjañanakaparakiwa kunatejj qollanäki kunatejj jan qollanäki ukanakjjata, ukhamaraki kunatejj qʼomäki, jan qʼomäki ukanakatsa.
(Ezequiel 45:16) “Taqeniw aka markanjja uka ofrendanak churapjjam satäpjje, ukasti Israel markan apnaqeriparu churatäñapawa,
w99-S 1/3 pág. 10 párr. 10
“Pon tu corazón sobre” el templo de Dios
10 ¡Cómo debió levantar el ánimo de los desterrados esta visión! Se aseguraba a todas las familias una herencia en la tierra (compárese con Miqueas 4:4). La adoración pura ocuparía una posición central y ensalzada. Y fijémonos que en la visión de Ezequiel, el principal, igual que los sacerdotes, viviría en la tierra aportada por el pueblo (Ezequiel 45:16). De modo que en la tierra restaurada, el pueblo habría de contribuir al trabajo de las personas nombradas por Jehová para llevar la delantera, y las apoyaría cooperando con su dirección. Esta tierra era el arquetipo de la organización, la colaboración y la seguridad.
Suma yatichäwinak Bibliat thaqapjjañäni
(Ezequiel 43:8, 9) Jan ukajj palacionakapa utachasasa, uka palacionakan punkunakapajj nayan templojjan punkupa uñkatataraki, chika taypiru mä sapa perqampi jaljata. Jupanakajj nayan qollana sutejj-jja takisipjjänwa, kuna luräwinaktejj nayajj ajjtaskta ukanaka lurasa; ukatpï jupanakatakejj colerastjja ukat jiwarayaraktsa. 9 Ukham jan taqe chuymampi sarnaqañanaksti nayatjja jayar apaqapjjam, reyinakaman lantinakapa lurasitanakamsa, nayasti jupanak taypin wiñayatakiw jakarakï.
it-2-S pág. 501 párr. 4
Nombre
El fracaso de Israel como pueblo portador del nombre de Dios al no cumplir con Sus rectos mandatos constituyó una profanación del nombre que representaban. (Eze 43:8; Am 2:7.) El hecho de que Dios tuviese que castigar a los israelitas por su infidelidad dio oportunidad a las naciones circundantes para hablar irrespetuosamente del nombre divino. (Compárese con Sl 74:10, 18; Isa 52:5.) Como esas naciones no entendieron que las calamidades que sufría Israel eran un castigo de Jehová, dedujeron equivocadamente que Él era incapaz de proteger a su pueblo. Con el fin de limpiar su nombre de ese oprobio, Jehová intervino para liberar y repatriar a un resto de Israel. (Eze 36:22-24.)
(Ezequiel 45:9, 10) “Tatitojj akham siwa: ¡Israel markan jilïrinakapa, ukkhakamaki! ¡Jan jukʼampi markajjaru tʼaqhesiykjjapjjamti, janiraki jukʼampi irnaqatanakapatsa jakkjjapjjamti! ¡Taqe kunsa askiru, cheqaparu lurapjjarakim! ¡Jan jukʼampi markajjat oraqenakapa lunthatkjjapjjamti! Naya, Tatituw, ukjja mayipjjsma. 10 “Taqe pesanakamsa, tupunakamsa phoqhatarupuni apnaqapjjarakim.
it-2-S pág. 170
Justicia
Por lo tanto, Jehová siempre ha requerido, con toda razón, que los que desean conseguir su aprobación se familiaricen con su norma de justicia y la sigan. (Isa 1:17, 18; 10:1, 2; Jer 7:5-7; 21:12; 22:3, 4; Eze 45:9, 10; Am 5:15; Miq 3:9-12; 6:8; Zac 7:9-12.)
Biblia liyiñataki
(Ezequiel 44:1-9) Uka jaqesti wasitatwa anqäjjankiri inti jalsu toqenkiri temploru mantaña toqeru irparakitu, ukasti jistʼantatarakïnwa. 2 Ukanwa Tatitojj nayarojj sarakitu: “Aka mantañajj jistʼantatapunïniwa, janirakiw jistʼaratäñapäkiti. Janiw khitis uka cheqa mantañapäkarakiti, uka cheqa Tatitojj mantatap layku, khititejj Israelan Diosapäki uka. Ukhamaw uka punkojj jistʼantata uñjasipunini. 3 Khititejj marka apnaqerïki ukakiw uka cheqjja mantani, Tatitun nayraqatapan uka qollan manqʼa manqʼañataki. Ukasti uka punkun mä utajj utjki uka cheqwa mantawayarakini, kawki cheqtejj mantkäna uka cheqwa mistunjjarakini sasa.” 4 Ukat uka jaqesti amsta toqenkiri mantañäki uksaruw irparakitu, templo uñkatasiru. Ukansti uñjaraktwa Tatitun kʼajkir qhanapajj temploru phoqhantatapa, ukat pʼeqejja oraqeru puriñkamaw altʼasta. 5 Ukat Tatitojj sarakitu: “Jumasti jichhajj wal wali uñatatam, wal istʼarakim taqe kuntejj templon leyinakapa, saranakapa siskäma ukanak toqetjja. Ukatsti wal amuyarakim khitinakas uka temploru mantapjjaspa mistunipjjarakispa ukanaka. 6 “Uka nayatak saytʼasiri Israel markarusti sarakim: ‘Israel marka, ajjtaskañanaka luräwinakamajj akhakamakïniwa. 7 Jumanakan uka yaqha markanakankiri jaqenaka templojjaru irpantasajj nayarojj takisipjjestawa, kawkïri jaqenakatejj jan nayan unañchajja apapki amuyunakapansa, janchinakapansa; nayarusti likʼinaka, wilanaka sacrificiot loqtasaw takisipjjetu, nayampi arustʼäwejj utjkän ukanaksti ajjtaskaña luräwinak lurasaw takisipjjaraki. 8 Nayan qollana arunakajjsti, kunjämatejj nayajj jupanakarojj jaytta ukhamarjamajj janiw phoqhapkiti, ukatsti uka luräwinakjja yaqha markanakankiri jaqenakarukiw katuyjjapjje jupanakan lurapjjañanakapataki.’ 9 “Ukatpï naya, Tatitojj, sistjja: Janiw khiti yaqha markankiri jaqes nayan templojjaru mantapkaniti, kawkïrinakatejj amtäwipansa janchipansa jan uka unañcha apkiti ukanakajja, kawkïri yaqha markankiri jaqenakatejj israelitanak taypin jakki ukasa.
SEPTIEMBRE 11-17
BIBLIAN SUMA YATICHÄWINAKAPA | EZEQUIEL 46-48
“Israelitanakajj yaqha markat kuttʼanjjapjjäna ukhajja, ¿kuna bendicionanaksa katoqapjjañapäna?”
(Ezequiel 47:1) Uka jaqesti uka qhepatjja templo mantañawjaruw irpanjjarakitu. Ukat ukan uñjarakta punku manqhatjja uma jalsusinkiri, uka umasti inti jalsu toqeruw jalaskarakïna, kawksarutejj templojj uñtatäkän uksaru. Uka umasti templon kupëjjapwa jalaqaskarakïna, altarat aynacha toqeru.
(Ezequiel 47:7-12) uka jawira thiyanakansti walja qoqanaka uñjarakta. 8 Ukat sarakitu: “Aka jawirajj inti jalsu toqeruw sarawayi, ukatsti Jordán jawirar puriñkamaw sararaki, Mar Muerto sat jachʼa qotaruw mantjjarakini. Kunapachatejj ukar purjjani ukapachasti uka qotan umanakapajj mojjsa umaruw tukjjarakini. 9 Kawki cheqansa, kawkharutejj aka umanakajj purkani ukansti walja animalanakaw jakasipjjarakini ukhamaraki chawllanakasa. Aka jawiran umanakapasti kʼallkʼu umanakjja suma mojjsa umaruw tukuyarakini, ukatsti taqe casta jakañaw utjarakini. 10 En-gadi siski ukat qalltasina En-eglaim siski ukakamarakiw chawlla katurinakajj utjarakini, ukanwa qänanakapsa wañachtʼasipjjarakini. Ukansti kunjämatejj Mediterráneo sat jachʼa qotanjja kunayman casta walja chawllanaka utjejja ukhamarakiw utjani. 11 Ukampisa joqho cheqanakana ukhamaraki ñeqʼenakansa janiw suma mojjsa umajj utjkarakiniti; kʼara umakiw utjani, ukasti jayu apsuñatakikiw walirakïni. 12 Uka jawira thiyanakansti purapkatanjja kunayaman casta frutanaka achuri qoqanakaw jilarakini. Uka qoqanakan laphinakapasti janipuniw willirtkaniti, jan samartʼasaw uka qoqanakajj achurakini. Sapa phajjsiw achupjjarakini, templot mistkejja uka umampi qarpatäpjjatap layku. Uka achunakasti manqʼañatakïniwa, laphinakasti qollatakirakïniwa.
w99-S 1/3 pág. 10 párrs. 11, 12
“Pon tu corazón sobre” el templo de Dios
11 ¿Bendeciría Jehová su tierra? La profecía responde a esta pregunta con una conmovedora descripción. Del templo fluye una corriente que aumenta según avanza, hasta convertirse en un torrente cuando desemboca en el mar Muerto. Allí da vida a las aguas que estaban muertas, y una industria pesquera florece en un trecho de la costa. A lo largo de las riberas hay muchos árboles que producen fruto durante todo el año y dan alimento y curación (Ezequiel 47:1-12).
12 Para los desterrados, esta promesa repetía y confirmaba anteriores profecías de restauración que les eran muy preciadas. Los profetas inspirados de Jehová habían descrito más de una vez en términos paradisíacos una tierra de Israel restaurada y repoblada. Un tema profético recurrente había sido el de regiones desérticas que cobraban vida (Isaías 35:1, 6, 7; 51:3; Ezequiel 36:35; 37:1-14). Así que el pueblo podía esperar que las vivificadoras bendiciones de Jehová fluyeran como un río desde el templo restaurado e hicieran revivir a una nación que estaba espiritualmente muerta. Al pueblo restaurado se le bendeciría con hombres espirituales sobresalientes, hombres justos y firmes como los árboles que había en las riberas de la visión, hombres que tomarían la iniciativa en la reconstrucción de una tierra arruinada. Isaías también había escrito sobre “árboles grandes de justicia” que “[reedificarían] los lugares que [habían] estado devastados por largo tiempo” (Isaías 61:3, 4).
(Ezequiel 47:13, 14) Tatitojj akham siwa: “Israelan tunka payani tribunakapajj kuna oraqtejj herenciata katoqkani ukan qorpanakapasti akhamäniwa. (Josearusti pä ukkhaw waktʼarakini). 14 Nayasti jumanakan nayra awkinakamaruw juramentompi churañataki arsuyätjja. Jichhajj mayaki jaljasipjjam. Jumanakan oraqemäniw aka markajja.
w99-S 1/3 pág. 10 párr. 10
“Pon tu corazón sobre” el templo de Dios
10 ¡Cómo debió levantar el ánimo de los desterrados esta visión! Se aseguraba a todas las familias una herencia en la tierra (compárese con Miqueas 4:4). La adoración pura ocuparía una posición central y ensalzada. Y fijémonos que en la visión de Ezequiel, el principal, igual que los sacerdotes, viviría en la tierra aportada por el pueblo (Ezequiel 45:16). De modo que en la tierra restaurada, el pueblo habría de contribuir al trabajo de las personas nombradas por Jehová para llevar la delantera, y las apoyaría cooperando con su dirección. Esta tierra era el arquetipo de la organización, la colaboración y la seguridad.
(Ezequiel 48:9, 10) “Uka oraqeta, Tatitur katuyatasti largorojja pä tupu chikatanirakïniwa, anchorusti pä tupuraki. 10 Uka oraqe taypinsti mä yaqha oraqew utjarakini ukasti sacerdotenakataki yaqhachatarakïniwa; uka oraqesti amstatsa aynach toqetsa pä tupu chikatanirakïniwa. Inti jalanta, inti jalsu toqetsa mä tupurakïniwa. Uka taypinkarakiniwa Tatitun templopajja.
Suma yatichäwinak Bibliat thaqapjjañäni
(Ezequiel 47:1) Uka jaqesti uka qhepatjja templo mantañawjaruw irpanjjarakitu. Ukat ukan uñjarakta punku manqhatjja uma jalsusinkiri, uka umasti inti jalsu toqeruw jalaskarakïna, kawksarutejj templojj uñtatäkän uksaru. Uka umasti templon kupëjjapwa jalaqaskarakïna, altarat aynacha toqeru.
(Ezequiel 47:8) Ukat sarakitu: “Aka jawirajj inti jalsu toqeruw sarawayi, ukatsti Jordán jawirar puriñkamaw sararaki, Mar Muerto sat jachʼa qotaruw mantjjarakini. Kunapachatejj ukar purjjani ukapachasti uka qotan umanakapajj mojjsa umaruw tukjjarakini.
(Ezequiel 48:30-34) (Versículos combinados) “Uka markasti mä perqampi muytayatarakïniwa, uka perqasti pä waranqa pä patak phesqa tunkani metronirakïniwa sapa pusi toqetpachatjja. Uka perqanakansti sapa thiyanjja kimsa punkunakaw utjarakini, sapa maya punkusti sapa Israel tributaki satarakïniwa akhamarjama: amstäjjankiri punkunakajja Rubén, Judá, Leví ukanakataki satäniwa; inti jalsu toqenkiri punkunakasti: José, Benjamín, Dan siski ukanakatakiraki; aynacha toqenkiri punkunakasti: Simeón, Isacar, Zabulón siski ukanakatakiraki; inti jalanta toqenkki ukanakasti: Gad, Aser, ukhamaraki Neftalí siski uka tribunakatakirakïniwa.
w99-S 1/3 pág. 11 párr. 14
“Pon tu corazón sobre” el templo de Dios
14 ¿Fueron estos sucesos el único cumplimiento de la visión de Ezequiel? No, esta apunta a algo mucho mayor. Piense en lo siguiente: el templo que Ezequiel vio no podía construirse como se describió. Es cierto que los judíos tomaron muy en serio esta visión y hasta aplicaron algunos detalles literalmente. Sin embargo, el templo de la visión en conjunto era demasiado grande incluso para el monte Moria, la ubicación del templo anterior. Además, el templo de Ezequiel no se encontraba en la ciudad, sino en un terreno que se hallaba a cierta distancia, mientras que el segundo templo se edificó donde había estado el anterior, en la ciudad de Jerusalén (Esdras 1:1, 2). Además, del templo de Jerusalén no salió nunca ningún río literal. De modo que el Israel antiguo solo vio un cumplimiento en escala menor de la profecía de Ezequiel, lo cual implica que esta visión debe tener un cumplimiento mayor, espiritual.
(Ezequiel 47:6, NM) Ante eso me dijo: “¿Has visto [esto], oh hijo del hombre?”. Entonces me hizo andar y me hizo regresar [a] la margen del torrente.
it-2-S 1148
Hijo del hombre
El libro de las Escrituras Hebreas donde aparece con más frecuencia esa expresión es Ezequiel, donde Dios se dirige al profeta como “hijo del hombre” más de noventa veces. (Eze 2:1, 3, 6, 8.) Parece ser que el que se llame de esta manera al profeta sirve para destacar que solo es una criatura humana, y así realza el contraste que existe entre el vocero humano y la Fuente de su mensaje, el Dios Altísimo. En Daniel 8:17 se llama del mismo modo al profeta Daniel.
Biblia liyiñataki
(Ezequiel 48:13-22) Levitanakasti, sacerdotenakampi chika oraqenakanïpjjarakiniwa, uka oraqesti largorojja pä tupu chikatanirakïniwa, anchorusti mä tupuraki. Kawkïritejj Tatituru loqtatäki ukasti largorojja pä tupu chikatanirakïniwa, anchorusti pä tupuniraki. 14 Ukatsti aka markatakejj taqe cheqat sipansa jukʼampi sumarakïniwa. Uka oraqesti janipuniw aljaskaniti, trocaskarakinisa, janirakiw yaqharus churatäkarakiniti, jan ukasti Tatitutaki satapunïniwa. 15 “Ukat jiltʼki ukasti kunatejj largorojj pä tupu chikatanïki, anchorusti chikata tupuraki uka jiltʼa oraqesti janirakiw qollanäkaniti. Ukanjja jaqenakas jakasisipkaspawa, ukankarakiniwa uywa awatisiña pastonakasa, chika taypinsti markaw jikjjatasirakini. 16 Uka markasti taqe toqetsa pä waranqa pä patak phesqa tunkani metronirakïniwa. 17 Uka marka muytatasti uywa awatisiñanakaw utjarakini, ukasti taqe toqetsa pataka phesqa tunkani metronakaraki pusi toqetpacha. 18 Uka marka thiyanakansti mä oraqew jiltʼaskaraki, kawkïri oraqetejj Tatituru loqtatäki ukatjja, inti jalsu toqetjja largorojja mä tupüniwa, inti jalanta toqetsti yaqha mä ukhamarakiw utjaskaraki. Aka oraqesti yapuchasirakiniwa, ukan achuri juyranakasti markankiri jaqenakan manqʼañanakapatakïniwa. 19 Markan jakirinakasti, israelitanakat kawkïri tribunkirïpasaya, uka oraqjja yapuchasipjjarakiniwa. 20 Taqe uka yaqhachata oraqesti kunatejj Tatituru loqtata satäki, kunatejj markankkaraki uka oraqenakajja sapa toqetjja pä tupu chikatankamarakïniwa, 21 (Combinado con el siguiente versículo) 22 “Marka apnaqerirusti waktʼarakiniwa kawkïri oraqetejj Judá ukhamaraki Benjamín siski uka tribunakan oraqep taypinkki ukanakatjja. Jan ukajja kawkïri oraqetejj Tatitur katuyata oraqe jakʼankki uka, markan oraqepa jakʼankki uka oraqenakaw waktʼarakini. Anchorusti uka oraqejj pä tupu chikatanirakïniwa, ukat inti jalsöjja toqenjama sararakini inti jalsöjjankkisa uka qorpar puriñkama, inti jalanta toqetsti jachʼa qotakamaw purirakini. Taypirusti kunatejj Tatitutaki satäki uka oraqew qhepararakini, templompi chika ukhamaraki kunatejj levitanakaru churatäki uka oraqempi, ukhamaraki markan oraqenakapampi.
SEPTIEMBRE 18-24
BIBLIAN SUMA YATICHÄWINAKAPA | DANIEL 1-3
“Diosat jan jitheqtasajj walja bendicionanakwa katoqañäni”
(Daniel 3:16-20) Waynanakasti sapjjarakïnwa: —Janiw nanakanjja kuna lurañas aka markan utjkiti —sasa. 17 —Nanakan Dios Awkejjasti, khitirutejj nanakajj yupaychapjjta ukasti nanakarojj uka aqkiri ninatsa apsusinipkakitaspawa, ukhamaraki taqe jan walinakatejj luraski ukanakatsa qhespiyapjjarakitaniwa. 18 Janis qhespiyapkitani ukasa, juma, jachʼa reyejj, yatiñamawa, janipuniw nanakajj uka qorit lurata ídolo nayraqatarojj killtʼasisina yupaychapkiristti —sasa. 19 Nabucodonosor reyejj uka arunaka istʼasinsti wal colerasïna, ajanupas wilaw tukurakïna uka kimsa waynanakatakejja. Ukatsti sarakïnwa hornojj kunjämatejj juntʼuchañäki ukatjja paqallqo kuti jukʼampi juntʼuchapjjam, sasa. 20 Ukatsti mayirakïnwa ejercitopatjja mä qawqha wali chʼamani soldadonakajj Sadrac, Mesac, ukhamaraki Abed-nego sat waynanakaru ñachʼantañapataki, ukat uka nina aqkiri hornor jaqontapjjañapataki.
w15 7/15 pág. 25 párrs. 15, 16
Jehová Diosan gobiernop toqet saytʼasipjjañäni
15 Jehová Diosar istʼirïtas laykojja janiw akapachankir jaqenakjamäktanti, ukjja vecinonakasasa, familiaranakasasa, trabajosankir masinakasasa, yateqer masinakasasa, sumwa amuyapjje (1 Ped. 2:19). Jan akapachankirïpjjatam laykojja waljaniw uñisipjjätam sasaw Jesusajj säna. Uka jaqenakajj janiw Diosan gobiernopat kunsa yatipkiti. Ukatwa Diosan gobiernop toqet saytʼasiñajj kunatsa jiwasatak wali wakiskirejja uk jan amuyapkiti.
16 Ukhamajja, kunsay jaqenakajj parlasipkpan jan ukajj kunsay lurasipkpan Jehová Diosatakjam sarnaqañatakisa, Jupar istʼañatakisa chʼamachasiskakiñäniwa (Dan. 3:16-18). Qʼajjo wayn tawaqonakatakejja, mayninakat sipan mayjäñajj chʼamakïspawa. Yaqhepanakajja, inas ajjsarañat banderar aruntjjapjjakchispa, jan ukajj yaqha ukhamanak lurjjapjjakchispa. Ukatwa awk taykanakajj jan ajjsaras saykatapjjañapatak wawanakapar yanaptʼapjjañapa. ¿Kunjamsa yanaptʼapjjaspa? Kunjamsa Jehová Diosajj ukanak uñji ukjja, Familiana Diosar Yupaychañataki Arumanwa parltʼapjjaspa. Ukatsti, Bibliat yateqapki uk qhana arunakampi respetompi parltʼañatakiw yatichapjjarakispa (Rom. 1:16). Wakischi ukhajja, awk taykanakajj kunarutï iyawsktan uka toqetwa yatichirinakar qhanañchtʼapjjarakispa.
(Daniel 3:26-29) Ukham sasinsti Nabucodonosor reyejj horno punkuru jakʼachasisinwa artʼäna: —Sadrac, Mesac, Abed-nego, alajjpacha Diosan servirinakapa, mistunjjapjjam, ukat akaru jutjjapjjam —sasa. Uka kimsa waynanakasti uka nina taypitwa mistunjjapjjäna. 27 Ukatsti taqe jilïri autoridadanakajj uka kimsa waynanakaru jakʼachasisinsti, uñjapjjarakïnwa, uka waynanakan janchipasti janiw ninampi jakʼatäkänti, janirakiw ñikʼutapas nakharatäkänti, ni isinakapas nakhantatäkarakïnti, janirakiw nina ninasa qʼaphipkarakïnti. 28 Ukapachaw Nabucodonosor reyejj jachʼat arsüna: —Sadrac, Mesac, ukhamaraki Abed-nego siski uka jaqenakan Diosapajj yupaychatäpan, jupaw angelap khitani aka servirinakaparu qhespiyañapataki, jupanakasti janiw reyin arsutapjja phoqhapkarakïnti, jiwañatakisa jankʼakïpjjarakïnwa, janirakiw yaqha diosanak nayraqatarus killtʼasiñ munapkänti, jan ukasti Diosap nayraqatarukiwa killtʼasipjjänjja. 29 Jichhasti nayajj arstwa, kawkïri jaqetejj aka waynanakan Diosap toqe jan wali arunak parlani ukasti kharinoqatäpan, utapasa mayjaru tʼunthapitarakïpan, khitïskpasa, kawki markat jutirïskpasa, kuna casta parlanïskpasa, janirakiw utjkiti yaqha diosajj ukham qhespiyañatakejj —sasa.
Jan ajjsaramti Jehová Diosaw jumampïski
13 Khä 600 nayrïr pacha maranakanjja, Jehová Diosan servirinakapat kimsa hebreonakaw iyawsäwinïpjjatapata ukat jan ajjsarirïpjjatapat bendicitäpjjäna. Nabucodonosor reyejj Babiloniankir jilïrinakaruw qorit lurat jachʼa idolor yupaychañataki tantachthapïna. Ukat khititï jan yupaychkäna ukarojja, aqkir hornoruw jaqontatäñapäna. Kimsa hebreonakajj wali respetompiw Nabucodonosor reyir akham sapjjäna: “Nanakan Dios Awkejjasti, khitirutejj nanakajj yupaychapjjta ukasti nanakarojj uka aqkiri ninatsa apsusinipkakitaspawa, ukhamaraki taqe jan walinakatejj luraski ukanakatsa qhespiyapjjarakitaniwa. Janis qhespiyapkitani ukasa, juma, jachʼa reyejj, yatiñamawa, janipuniw nanakajj uka qorit lurata ídolo nayraqatarojj killtʼasisina yupaychapkiristti” sasa (Dan. 3:16-18). Kunjamsa kimsa hebreonakajj qhespiyatapjjäna ukajja, Daniel 3:19-30 qellqatanwa sum qhanañchasi. Jiwasajj janis ukhaman jikjjataskchiñänejja, Diosaru istʼañ laykojj kunayman jan waltʼäwinwa uñjasiñäni. Ukampis iyawsäwinïtasa ukat jan ajjsarirïtas uñachtʼayañäni ukhajja, Jehová Diosajj bendicipunistaniwa.
Suma yatichäwinak Bibliat thaqapjjañäni
(Daniel 1:5) Ukhamarusa Nabucodonosor reyejj sarakïnwa uka waynanakarojj, sapa uruna pachpa reyin manqʼañapa umañapa servipjjañapataki, kimsa mara uka waynanakarojj yatichapjjañapataki, uka kimsa mara pasatatsti jupanakajj reyir serviñatakiw qheparapjjarakini.
(Daniel 1:8) Ukampisa Danielajj chuymapanjja amtasirakïnwa jan uka reyin manqʼapampi ni vinopampisa qʼañuchasiskaña, ukatsti reyin palaciopan servirinakapan jilïriparuwa mayirakïna, jani uka manqʼanakampi qʼañuchasiñataki.
it-2-S pág. 375
Mesac
Hay tres posibles razones para que consideraran ‘contaminados’ los manjares del rey: 1) los babilonios comían animales que de acuerdo con la ley de Moisés eran inmundos, 2) no siempre los desangraban bien y a veces posiblemente los estrangulaban y 3) los paganos solían sacrificar animales a sus deidades, y para ellos comer aquella carne formaba parte de su adoración. (Da 1:8; compárese con 1Co 10:18-20, 28.)
(Daniel 2:44) Uka reyinakan apnaqañapkamasti, alajjpachankiri Diosajj mä yaqha reino saytʼayarakini, uka reinosti janipuniw tukjatäkaniti ni apnaqatäkarakinisa yaqha markanakampejja, jan ukasti jupaw taqe yaqha reinonakarojj tukjani, wiñayan wiñayapaw uka reinojj utjarakini.
w12 6/15 pág. 17, recuadro
¿‘TAQE AKA REINONAKAJJ’ KHITINAKASA?
Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras sat Bibliajj Daniel 2:44 qellqatan jikjjataski uka profeciarjamajja, Diosan Reinopajj ‘taqe aka reinonakaruw tukjani’ sasaw qhanañchi. Ukhamasti, metalanakat lurat jachʼa jaqen partenakapampi saski uka reinonakatakwa parlaski.
¿Mayni gobiernonakampejj kunas pasani? Apocalipsis libronkir profeciaw uk sum qhanañchistu. Ukansti akham siwa: ‘Taqe reyinakaruw tantachasini’ “taqe chʼaman [Jehová] Diosan jachʼa urupana jupampi nuwasiñataki” sasa (Apo. 16:14; 19:19-21). Ukhamasti, Armagedonanjja janiw Daniel libron parlki uka reinonakaki tukjatäpkaniti, jan ukasti oraqpachankiri taqe gobiernonakaw tukjatäpjjani.
w01-S 15/10 pág. 6 párr. 4
La clave de un mundo feliz
La respuesta se halla en Daniel 2:44: “En los días de aquellos reyes [que gobiernan al final del sistema actual] el Dios del cielo establecerá un reino que nunca será reducido a ruinas. Y el reino mismo no será pasado a ningún otro pueblo. Triturará y pondrá fin a todos estos reinos [humanos], y él mismo subsistirá hasta tiempos indefinidos”. ¿Por qué es necesario que el Reino de Dios ‘triture’ a las gobernaciones terrestres? Porque estas insisten en perpetuar el espíritu de autodeterminación que fomentó Satanás en el jardín de Edén y que desafía a Dios. Además de obrar en contra de los mejores intereses del género humano, quienes procuran perpetuar dicho espíritu se colocan en oposición al Creador (Salmo 2:6-12; Revelación 16:14, 16). Por lo tanto, debemos preguntarnos: “¿Estamos a favor de la gobernación divina, o en contra de ella?”.
Biblia liyiñataki
(Daniel 2:31-43) “Samkansti jachʼa reyejj mä jachʼa jaqe uñjäna, kʼajkiri, ajjsarkañjama, ukatsti uka jachʼa jaqejj reyin nayraqatapan saytʼatänwa. 32 Uka jachʼa jaqen pʼeqepasti qorikamakïnwa, pechopasa amparanakapasa qollqet luratarakïnwa, purakapampi, lankhu charanakapampisti broncet luratarakïnwa, 33 kayunakapasti hierrot lurataraki; mä chikat kayunakapasti hierrompita, mä chikat ñeqʼempita luratarakïnwa. 34 Jachʼa reyisti uka jachʼa jaqe uñchʼukiskarakïna, ukat ukañkamajj mä qollut mä qalajj saraqani, ukat uka jachʼa jaqen kayuparuw puri ukhamat uka jachʼa jaqerojj qʼala tʼunji. 35 Ukapachasti hierro, ñeqʼe, bronce, qollqe, ukhamaraki qori ukanakasti laqʼaru tukuyataw uñjasirakïna, kunjämatejj jawqʼa horasajj trigojj jawqʼsutajj ukhama, ukatsti thayaw taqe ukanakjja apasjjarakïna jan kunsa jiltʼayasa. Ukampisa uka jaqeru tʼunjkäna uka qalasti mä jachʼa qolluruw tukuwayjjarakïna ukat uka qollojj taqe aka oraqpacharuw phoqhantäna. 36 “Ukaw samkajja. Jichhasti jachʼa reyirojj qhanañcharakïwa kuntejj saña munki uka toqeta. 37 Juma, jachʼa reyiw, taqe reyinakat sipansa wali jachʼa reyïtajja, alajjpachankiri Diosaw aka marka apnaqaña ukhamarak munañanïña, chʼamsa taqe jachʼañchañäwinaksa churaraktamjja; 38 kawkha cheqanakantejj jaqenakajj jakapki uka cheqanaksa jumaruw katuyaraktamjja, animalanaksa, jamachʼinaksa; jupaw juma, jachʼa reyiru, taqe ukanakjja katuyaraktam, juma reyisti uka qori pʼeqëtawa. 39 Juma, jachʼa reyejj, apnaqañ tukuyjjäta uka qhepatsti, juman reinomat menostʼata reinokiw utj-jjani, ukjjarusti kimsïri reinow utjarakini kawkïritejj broncet luratäki uka, jupasti taqe aka oraqpachwa apnaqarakini. 40 Ukjjarusti pusïri reinow jutarakini, wali chʼamani mä hierror uñtata; kunjämatejj hierrojj taqe kunsa tʼunji, tukjaraki, ukhamarakiw uka reinojj yaqha reinonakarojj tukjani. 41 “Juma, jachʼa reyisti, uñjaraktawa uka jaqen chikat kayunakapasa, ukhamaraki kayu lukʼananakapasa ñeqʼeta luratänwa, chikatasti hierrot lurataraki; ukajj sañ muni uka reinojj payaru jaljtayatäniwa, mä toqetjja hierrjama chʼamanïkchini ukasa, jumasti uñjtawa uka hierrojj ñeqʼempi kittatänwa. 42 Uka jaqen kayu lukʼananakapasti chikatajj hierrot lurata, chikatasti ñeqʼeta lurataraki, ukajj sañ muni uka reinojj mä toqetjja chʼamanïskaniwa, mä toqetsti jan chʼamaniraki. 43 Kunjämatejj jumajj uñjayätajj hierrompi, ñeqʼempi kittatjja, ukhamarakiw uka reino apnaqerinakajj casarasïwinak toqe mayachasiñ munapjjani, ukampis janiw mayar tuktʼañaru puripkaniti, kunjämatejj hierrompi ñeqʼempejj jan mayachaskejja ukhama.
SEPTIEMBRE 25 - OCTUBRE 1
BIBLIAN SUMA YATICHÄWINAKAPA | DANIEL 4-6
“Jehová Diosar servisipkakiñäni”
(Daniel 6:7-10) Taqe jilïrinakasti, khitinakatejj uka marka apnaqapkän ukanakasti mä tantachasïwi lurapjjäna, uka tantachasïwinsti amtapjjänwa reyin mä arsüwi apsuñapataki, uka arsüwisti akhamäñapänwa: Kimsa tunka urunjja janipuni khitis kuna casta diosatsa mayispati, ni kuna jaqerusa, jan ukasti jachʼa rey saparuki mayispan. Khititejj jani uka arsutaru phoqkani ukajj, leonanakan putuparu jaqontatäpan. 8 Uka layku, juma, jachʼa reyejj, uka arsüwimjja apsupunim, sutimampisa qellqantarakim jan mayjtʼayatäñapataki, kunjämäkitejj medo, persa jaqenakan leyinakapajj ukhamarjama, ukasti janiw tʼunatäkarakispati —sasa. 9 Darío reyejj uka arsüwirojja sutipampejj qellqantänwa. 10 Danielasti, uka arsüwi ukham luratätap yatïn ukapachasti, utaparuw saräna, uta ventananakapa jistʼarasïna, uka ventananakasti Jerusalén marka toqer uñtanitänwa, killtʼasisinwa Diosat mayisïna, ukhamaraki yupaycharakïna. Uksti Danielajj kimsa kutiw urunjja luräna, kunjämatejj luririkän ukhamarjama.
Wayn tawaqo, Diosan ewjjanakaparjam sarnaqma
16 ¿Sapakïkasa Jehová Diosan kamachinakap jan pʼakintañatakejj kunas yanaptʼaristamjja? Nayraqatjja ak amtañamawa, sum sarnaqasajj Jehová Diosaruw kusisiyäta, ukat jan wal sarnaqasajj chuymap ustʼayarakisma (Gén. 6:5, 6; Pro. 27:11, NM). Jïsa, Diosajj jiwasat “llakisirakiwa”, ukatwa jan wal sarnaqatamajj jan askïkaspati (1 Ped. 5:7). Diosajj askimatakiw istʼasirïñam muni (Isa. 48:17, 18). Nayrajja, israelitanakajj jan istʼasis sarnaqasaw Diosan chuymap ustʼayapjjäna (Sal. 78:40, 41). Ukampis Daniel profetatjja wal kusisïna, ukatwa mä ángel toqejj säna: “Diosan munatapa” sasa (Dan. 10:11). ¿Kunatsa Danielar wal munaspachäna? Jupajj jaqenak nayraqatansa, sapaki jikjjataskasas janipuniw Diosan kamachinakap pʼakintkänti (Daniel 6:10 liytʼasiñapawa).
w06-S 1/11 pág. 24 párr. 12
¿Nos adherimos al criterio de Jehová sobre las cosas sagradas?
12 Es lógico, pues, que haya muchas cosas en la vida de los cristianos ungidos y de sus compañeros que sean sagradas. Una de ellas es la relación con Jehová (1 Crónicas 28:9; Salmo 36:7). Tan valiosa es que no dejamos que nada ni nadie se interponga entre nosotros y nuestro Dios, Jehová (2 Crónicas 15:2; Santiago 4:7, 8). La oración es igualmente esencial para mantener una relación estrecha con él. Era algo tan sagrado para el profeta Daniel, que prefirió arriesgar la vida antes que romper su fiel costumbre de orar a Dios (Daniel 6:7-11). “Las oraciones de los santos” (los cristianos ungidos) son comparadas al incienso que se quemaba en el templo durante el culto (Revelación 5:8; 8:3, 4; Levítico 16:12, 13). Este uso simbólico acentúa el carácter sagrado de la oración. ¡Qué privilegio es poder comunicarnos con el Soberano universal! Por algo la oración constituye un elemento sagrado en nuestra vida.
(Daniel 6:16) Ukhamasti reyejj Danielaru irptayaniñatakiw arsurakïnwa, ukat leonanakan putuparu jaqontapjjañapataki. Ukampisa janïra uka arunakajj phoqhaskipanjja reyejj Danielarojj akham sasaw sarakïna: —Kawkïri Diosamarutejj jumajj taqe chuymamampi sirvkta ukasti jumarojj qhespiypan —sasa.
(Daniel 6:20) uka puturu jakʼachasisinsti reyejj Danielaruw wali llaktʼata arumpi jawsäna, akham sasa: —Daniel, jakkiri Diosan serviripa, ¿kawkïri Diosamarutejj taqe chuymamampi sirvkta ukajj qhespiytamti leonanakan lakapatjja? —sasa.
w03-S 15/9 pág. 15 párr. 2
¿Por qué debemos orar incesantemente?
2 ¿Qué pensaba Jehová de Daniel? Cuando el ángel Gabriel se presentó ante el profeta para contestarle una oración, le dijo que era “alguien muy deseable”, o “muy amado” (Daniel 9:20-23, Reina-Valera, 1960). Además, en la profecía de Ezequiel, Jehová calificó a Daniel de hombre justo (Ezequiel 14:14, 20). Es evidente que, gracias a todas las oraciones que hizo a lo largo de los años, el profeta llegó a tener una relación muy estrecha con su Dios, lo cual hasta Darío reconoció (Daniel 6:16).
(Daniel 6:22, 23) Nayan Diosajjajj angelapwa khitani, juparakiw leonanakan lakapsa jistʼanti jan nayaru kuna ñanqhsa luraskañapataki, Diosasti yatirakiwa nayanjja jan juchanïtajja, ukhamaraki juma, jachʼa rey, toqesa jan kuna juchsa luratajja —sasa. 23 Ukhamasti reyejj walpun kusisïna, ukatsti Danielaru leonanakan putupata apsjjapjjañapatakiw mayirakïna. Apsjjapjjän ukapachasti janiw kuna usuchjatsa jikjjatapkänti, Danielajj Diosaparu katuyasitap layku.
“Qollan ajayumpi Corderon esposapampisti siwa: ‘Jutam’”
15 Leonanakan putuparu jaqontatäkäna uka qhepärmanthejja, Darío reyiw uñjiri saräna ukat akham sasaw artʼäna: “Daniel, jakkiri Diosan serviripa, ¿kawkïri Diosamarutejj taqe chuymamampi sirvkta ukajj qhespiytamti leonanakan lakapatjja?” sasa. Ukat Daniel profetajj akham sanïnwa: “¡Juma, jachʼa reyejj, wiñayataki jakam! Nayan Diosajjajj angelapwa khitani, juparakiw leonanakan lakapsa jistʼanti jan nayaru kuna ñanqhsa luraskañapataki, Diosasti yatirakiwa nayanjja jan juchanïtajja, ukhamaraki juma, jachʼa rey, toqesa jan kuna juchsa luratajja” sasa. Ukhamasti, ‘taqe chuyma’ jan jaytasa loqtatapatjja, Jehová Diosaw bendicïna (Dan. 6:19-22).
Suma yatichäwinak Bibliat thaqapjjañäni
(Daniel 4:10, 11) Akhamwa ikiskasina samkastjja: “Aka oraqe taypinjja mä jachʼa qoqaw utjäna. 11 Qoqasti jilsusinjja wali thurupuniw tukuwayjje, uka qoqan alipasti alajjpachkamaw purïna, wali jayatpachwa uñtasïna, oraq tukusitsa uñstaskakïnwa.
(Daniel 4:20-22) Uka jachʼa lankhu qoqa uñjkta ukasti, kawkïritejj alajjpachkama purkäna, ukhamaraki taqe cheqatsa uñjkayäna, 21 suma laphinakani, achunakapas waljaraki, taqe jaqenakaru manqʼayañatakjama, pampankiri animalanakas uka qoqan chʼiwiparu jutapjjäna, ukhamaraki ramanakaparu jamachʼinakasa tapachasipjjäna; 22 uka qoqajj, juma, jachʼa reyïtawa, jiltasinsti wali munañanipuniw tuktajja. Jachʼa reyin munañapasti alajjpachkamawa purtʼaraki, munañanïñapasa taqe aka oraqpacharuw puriraki.
w07-S 1/9 pág. 18 párr. 5
Puntos sobresalientes del libro de Daniel
4:10, 11, 20-22 ¿Qué simbolizó el inmenso árbol del sueño de Nabucodonosor? En primer término, el árbol representó a Nabucodonosor en su posición de monarca de una potencia mundial. Sin embargo, como la gobernación se extendía “hasta la extremidad de la tierra”, ese árbol tiene que simbolizar algo mucho mayor. Puesto que Daniel 4:17 relaciona el sueño con la gobernación del “Altísimo” sobre la humanidad, el árbol también representa la soberanía universal de Jehová, y en particular su soberanía sobre la Tierra. Por lo tanto, el sueño tiene dos cumplimientos: uno relacionado con la gobernación de Nabucodonosor y otro relacionado con la soberanía de Jehová.
(Daniel 5:17) Ukjjarusti Danielajj sarakïnwa: —Jumajj uka wajjtʼasiñanakamjja imasiskam, ukhamaraki palaciomankaña uka jachʼa jachʼañchäwsa yaqharu churaskam. Ukampisa nayajj qhanañchaskakïmawa kun sañtejj munki uka perqan qellqatajj uka.
(Daniel 5:29) Ukspachaw Belsasar reyejj sarakïna, Danielarojj púrpura isinakampi isthapiyapjjañapataki, kunkaparusa mä qori cadena warkuntapjjañapataki, ukatsti taqe jaqenakaruwa yatiyarakïna ukspacha Danielajj uka reinonjja kimsïri cheqaru uttʼayatäñapawa, sasinwa yatiyäna.
w88-S 1/10 pág. 30 párrs. 3-5
Preguntas de los lectores
Cuando finalmente se trajo al hebreo llamado Daniel, el rey repitió su oferta: vestir de púrpura a Daniel, ponerle un collar de oro y hacerlo el tercer gobernante en el reino. Honorablemente, el profeta respondió: “Tus dádivas resulten para ti mismo, y tus regalos da a otros, sí. No obstante, leeré la escritura misma al rey, y la interpretación le haré saber”. (Daniel 5:17.)
Así que Daniel no necesitaba un soborno ni un pago para suministrar la interpretación. El rey podía quedarse con sus regalos o concedérselos a otra persona. Daniel suministraría la explicación, no por alguna recompensa, sino porque Jehová, el Dios verdadero, que pronto traería juicio sobre Babilonia, le daba poder para hacerlo.
Como leemos en Daniel 5:29, después que Daniel hubo interpretado las palabras, como dijo que lo haría, el rey ordenó que de todas maneras se dieran las recompensas a Daniel. Daniel mismo no se puso la ropa ni el collar. Se los pusieron por orden del gobernante absoluto, el rey Belsasar. Pero eso no está en conflicto con Daniel 5:17, donde el profeta aclaró que no tenía motivo egoísta.
dp-S pág. 109 párr. 22
Cuatro palabras que cambiaron el mundo
22 Así que el enigma estaba resuelto. La caída de la poderosa Babilonia ante las fuerzas medopersas era inminente. Aunque abatido por el anuncio de la condena, Belsasar cumplió su palabra e hizo que sus siervos vistieran de púrpura a Daniel, le pusieran un collar de oro y lo proclamaran el tercer gobernante del reino (Daniel 5:29). Daniel no rechazó esos honores, pues consideró que reflejaban la honra que se le debía a Jehová. También es posible que Belsasar esperara mitigar la sentencia de Jehová honrando a Su profeta. Si ese fue el caso, ya era demasiado tarde.
Biblia liyiñataki
(Daniel 4:29-37) Mä mara pasjjepansti, reyejj palacio patanakapanwa sarnaqaskäna, 30 ukapachaw jupajj säna: “Uñjapjjam, kunja jachʼas Babilonia markajja. Nayaw jachʼa munañajjampi reinojjan jachʼa markapäñapataki ukham lurayta, ukhamat nayan jachʼa kankañajjat yatipjjañapataki” sasa. 31 Ukhamaw reyejj parlaskäna, ukat akatjamat mä arojj alajjpachat istʼasini akham sasa: “Nabucodonosor rey, aka arunak istʼam: Reinomajj janiw jumankjjeti; 32 jaqenakatjja yaqhachatäjjätawa, animalanakampiw jakjjäta, vacjamarakiw qoranak manqʼäta paqallqo mara phoqhasiñapkama, alajjpacha Diosajj jachʼa chʼamanïtapa, munañanïtapa taqe aka oraqenkiri markanakjjaru, ukhamaraki jupajj apnaqerinak uttʼayatapa khitirutï munki uk yatiñamkama” sasa. 33 Ukspachaw uka arsüwinakajj phoqhasïna, Nabucodonosor reyisti jaqenakatjja yaqhachatäjjänwa, orqo vacanakjamaw qoranak manqʼarakïna, janchipasti sullampi chʼaranjata, ñikʼutanakapasa, sillunakapasa wali jachʼanakaw jilantjjarakïna, jachʼa paka jamachʼin phuyupjama sillunakapjamarakëjjänwa. 34 “Kunapachatejj uka juchañchäwi urunakajj phoqhasjjäna ukapachasti, naya Nabucodonosor reyejj alajjpacha uñtta, ukatsti loqhe kankañajjatjja qollatätajjwa amuyasjjarakta, ukat nayajj alajjpachankiri Diosaru jachʼañchta, aka arunakampiw juparojj yupaycharakta, khititejj wiñayataki jakki ukaru: ‘Chʼamapajj wiñayatakipuniwa; munañapasa wawanakapans wawanakapatakirakïniwa. 35 Jupa nayraqatanjja janiw kunäkisa taqe akapachankiri jaqenakajja; jupaw munañaparjama luraraki, alajjpachansa ukhamaraki akapachansa. Janiw khitis chʼamapa toqe saytʼasirejj utjkiti, ni jisktʼkarakispasa kunatsa ukham luri sasajja.’ 36 “Ukspacharakiw nayajj amuythapistjja, wasitat katjjarakta reinojjarusa, jachʼañchäwinakajjsa, ukhamaraki jachʼa kankañajjsa. Yanapirinakajjasa, jilïri autoridadanakasa nayar thaqeriw jutapjjetu, ukat nayajj wasitat markajja apnaqañjja qalltjjarakta, chʼamajjasti nayra chʼamajjat sipansa jukʼampiw jiljjattarakïna. 37 “Jichhajj naya Nabucodonosor reyejj alajjpachankiri reyirojj yupaycharaktwa, jachʼacharaktwa, waqaycharaktwa, kuntejj jupajj lurki ukanakasti cheqapapuniwa, ukhamaraki khititejj jachʼa jachʼa tukki ukarusti jiskʼachjarakispawa.”