An Biblia—Tataramon nin Dios o nin Tawo?

Kapitulo 9: Mga Hula na Naotob

An mga tawo dai makahuhula kan ngapit na may ano man na kasiertohan. Paorootro na miserableng nasusudya an saindang mga paghihingoa sa paghula. Kaya an libro nin mga hula na naotob nakaaakit sa satong atension. An Biblia an siring na libro.

1. (Iiba an introduksion.) Ano an pinatutunayan kan bagay na an Biblia may rekord nin mga hula na naotob?

Dakol na hula sa Biblia an naotob nin detalyado kun kaya an mga kritiko naghihingako na isinurat iyan pagkaotob kaiyan. Alagad an siring na mga paghihingako bakong totoo. An Dios, huling makakamhan sa gabos, lubos na may kakayahan sa paghula. (Isaias 41:​21-26; 42:​8, 9; 46:​8-10) An mga hula sa Biblia na naotob ebidensia nin banal na pagpasabong, bakong nin pagsurat kaiyan pakatapos. Sisiyasaton ta ngonyan an nagkapirang pangenot na hulang naotob​—na nagtatao nin dugang na patotoo na an Biblia tataramon nin Dios, bako sanang nin tawo.

An Pagkadistiyero sa Babilonya

2, 3. Ano an nagbunga kan pagpaheling ni Hadeng Ezequias kan gabos na kayamanan kan saiyang harong asin kahadean sa mga sugo hale sa Babilonya?

² Si Ezequias hade sa Jerusalem nin mga 30 taon. Kan 740 B.C.E. naheling nia an pagkalaglag kan saiyang kataed sa amihanan na Israel sa mga kamot kan Asiria. Kan 732 B.C.E. naeksperyensiahan nia an nagliligtas na kapangyarihan nin Dios, kan nasudya an paghingoa kan Asiria na sakopon an Jerusalem, na may kapahapahamak na mga resulta sa nagsalakay.​—Isaias 37:​33-38.

³ Ngonyan, si Ezequias nag-ako kan delegasyon hale ki Merodac-baladan, an hade sa Babilonya. Kun hehelingon, an mga embahador yaon duman tanganing magpelisitar ki Ezequias sa saiyang pagkaomay hale sa grabeng helang. Alagad, posibleng inisip ni Merodac-baladan na si Ezequias puwedeng magin kaalyado tumang sa kapangyarihan pankinaban nin Asiria. Si Ezequias daing ginibo tanganing haleon an siring na ideya kan ipaheling nia sa nagsongkong mga taga-Babilonya an gabos na kayamanan kan saiyang harong asin nasasakopan. Tibaad boot man nia nin mga kaalyado tumang sa posibleng pagbalik kan mga Asirio.​—Isaias 39:​1, 2.

4. Anong makamomondong resulta kan salang nagibo ni Ezequias an ihinula ni Isaias?

⁴ Si Isaias an pangenot na propeta kan panahon na iyan, asin tolos na narisa nia an pagkadaing kadonongan ni Ezequias. Aram nia na an pinakaseguradong depensa ni Ezequias iyo si Jehova, bakong an Babilonya, asin sinabihan nia sia na an saiyang pagpaheling sa mga taga-Babilonya kan saiyang kayamanan masagkod sa trahedya. “Maarabot an mga aldaw,” an sabi ni Isaias, “asin aktuwal na dadarahon sa Babilonya an gabos na yaon sa saimong sadiring harong asin an tinipon kan saimong mga magurang sagkod ngonyan.” Ipinahayag ni Jehova: “Mayo nin ano man na matatada.”​—Isaias 39:​5, 6.

5, 6. (a) Ano an isinabi ni Jeremias bilang pagpatunay sa hula ni Isaias? (b) Sa anong paagi na naotob an mga hula ni Isaias asin Jeremias?

⁵ Kaidtong ikawalong siglo B.C.E., tibaad garo bakong posible na maotob an hulang iyan. Alagad, sanggatos na taon pakatapos, naliwat an situwasyon. Sinalidahan kan Babilonya an Asiria bilang pangenot na kapangyarihan pankinaban, mantang an Juda nagin labi karaot, sa relihiyosong pananaram, kaya hinale ni Jehova an saiyang bendisyon. Ngonyan, an saro pang propeta, si Jeremias, pinasabngan na otrohon an patanid ni Isaias. Ipinahayag ni Jeremias: “Dadarahon ko [an mga taga-Babilonya] tumang sa dagang ini asin tumang sa mga nag-eerok digdi . . . Asin an bilog na dagang ini magigin gaba, bagay na pinagngangalasan, asin an mga nasyon na ini kaipuhan na maglingkod sa hade sa Babilonya sa laog nin pitong polong taon.”​—Jeremias 25:​9, 11.

⁶ Mga apat na taon pakatapos na sambiton ni Jeremias an hulang iyan, an Juda ginibo kan mga taga-Babilonya na kabtang kan saindang imperyo. Tolong taon pakatapos kaiyan, dinara nindang bihag an ibang Judio, kaiba an ibang kayamanan kan templo sa Jerusalem, pasiring sa Babilonya. Walong taon pakatapos, nagrebelde an Juda asin sinalakay giraray kan hade nin Babilonya na si Nabucodonosor. Sa panahon na ini, an siudad asin an templo kaiyan nalaglag. An gabos na kayamanan kaiyan, asin an mga Judio mismo, dinara sa harayong Babilonya, siring kan ihinula ni Isaias asin ni Jeremias.​—2 Cronica 36:6, 7, 12, 13, 17-21.

7. Paano pinatutunayan nin arkeolohiya an kaotoban kan mga hula ni Isaias asin Jeremias manongod sa Jerusalem?

⁷ Sinabi kan The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land na kan matapos an pagsalakay kan Babilonya, “lubos nanggad an kalaglagan kan siudad [nin Jerusalem].” An arkeologong si W. F. Albright nagsabi: “An mga pagkotkot asin pan-ibabaw na pagsiyasat sa Juda nagpatotoo na an mga banwaan sa Juda bako sanang lubos na linaglag kan mga Caldeo sa saindang duwang pagsalakay, kundi dai na inistaran sa laog nin mga kapag-arakian​—parateng dai na nanggad sa bilog na kasaysayan.” Kaya, an arkeolohiya nagpapatunay sa nakakukubhan na kaotoban kan hulang ini.

An Naabtan kan Tiro

8, 9. Anong hula an itinaram ni Ezequiel tumang sa Tiro?

⁸ Si Ezequiel saro pang suanoy na parasurat na nagrekord nin mga hula na ipinasabong nin Dios. Naghula sia magpoon kan katapusan kan ikapitong siglo B.C.E. sagkod kan ikaanom​—an boot sabihon, durante kan mga taon sagkod kan kalaglagan kan Jerusalem dangan durante kan enot na mga dekada kan pagkadistiyero kan mga Judio sa Babilonya. Maski an ibang modernong kritiko minaoyon na an libro isinurat kan mga panahon na ini.

⁹ Irinekord ni Ezequiel an pambihirang hula manongod sa kalaglagan kan Tiro na kataed sa amihanan nin Israel, na kan enot katood kan banwaan nin Dios dangan nagin kaiwal. (1 Hade 5:​1-9; Salmo 83:​2-8) Isinurat nia: “Ini an isinabi kan Soberanong Kagurangnan na si Jehova, ‘Uya ako tumang sa saimo, O Tiro, asin dadarahon ko tumang sa saimo an dakol na nasyon, siring sa dagat na nagdadara kan mga balod kaiyan. Asin gagarabaon ninda an mga lanob nin Tiro asin raralaglagon an saiyang mga torre, asin kakaroson ko sa saiya an saiyang kabokabo asin gigibohon siang makintab, malinig na gapo. . . . Asin an saimong mga gapo asin an saimong mga kasangkapan na kahoy patin an saimong kabokabo ibubugtak ninda sa tahaw nin katubigan.’”​—Ezequiel 26:​3, 4, 12.

10-12. Kasuarin naotob sa katapustapusi an hula ni Ezequiel, asin paano?

¹⁰ Tunay daw ining nangyari? Bueno, nagkapirang taon pakataraman ni Ezequiel kan hulang ini, sinalikopan kan hade sa Babilonya na si Nabucodonosor an Tiro. (Ezequiel 29:​17, 18) Alagad, bako iyan madaling pagsalikop. An sarong kabtang kan Tiro namumugtak sa kontinente (an kabtang na inaapod na Daan na Tiro). Alagad an sarong kabtang kan siudad nasa isla na mga kabangang milya hale sa baybayon. Sinalikopan ni Nabucodonosor an isla sa laog nin 13 taon bago iyan suminuko saiya.

¹¹ Alagad, kan 332 B.C.E. na sa katapustapusi naotob an hula ni Ezequiel sa gabos na detalye kaiyan. Kan panahon na iyan, si Alejandrong Dakula, an nanakop hale sa Macedonia, sinasalakay an Asia. An Tiro, na ligtas sa lokasyon kaiyan sa isla, nanindogan tumang sa saiya. Si Alejandro habong magwalat nin potensial na kaiwal sa hudian nia, alagad habong gumamit nin dakol na taon sa pagsalikop sa Tiro, siring kan ginibo ni Nabucodonosor.

¹² Paano nia reresolberan an problemang ini sa militar? Nagtogdok sia nin sarong tulay, o pier, pasiring sa isla, tanganing an saiyang mga soldados makaduman asin salakayon an islang siudad. Alagad, risahon an ginamit nia sa pagpatindog kan pier. An Encyclopedia Americana nagreport: “Paagi sa mga natada sa kabtang kan isla na nasa kontinente, na linaglag nia, nagpatindog sia nin dakulang pier kan 332 tanganing ikonektar an isla sa kontinente.” Pakatapos nin halipot sanang pagsalikop, nalaglag an islang siudad. Saro pa, naotob an hula ni Ezequiel sa gabos na detalye kaiyan. Maski an ‘mga gapo asin mga kasangkapan na kahoy asin kabokabo’ kan Daan na Tiro ‘ibinugtak sa tahaw nin katubigan.’

13. Paano ilinadawan nin sarong biyahero kan ika-19 siglo an lugar kan suanoy na Tiro?

¹³ Sarong ika-19 siglong biyahero an nagkomento manongod sa natada sa suanoy na Tiro kan saiyang kaaldawan, na nagsasabi: “Daing girang natada sa orihinal na Tiro na aram ni Salomon asin kan mga propeta sa Israel, apuwera sa inukit sa gapo na mga lolobngan sa mga gilid nin bukid, asin sa pundasyon na mga lanob . . . Maski an isla, na ikinonektar ni Alejandrong Dakula, kan saiyang pagsalikop sa siudad, paagi sa pagtambak sa tubig sa pag-oltanan kaiyan asin kan kontinente, daing mamimidbid na mga tada kan mga panahon na mas naenot pa kisa mga Krusada. An modernong banwaan, na an gabos bago pa sana, nag-ookupar kan kabanga sa amihanan kan dating isla, mantang an haros gabos na natada sa daga pano nin dai mamimidbid na kagabaan.”

An Turno kan Babilonya

14, 15. Anong mga hula an isinurat ni Isaias asin Jeremias tumang sa Babilonya?

¹⁴ Kaidtong ikawalong siglo B.C.E., si Isaias, an propeta na nagpatanid sa mga Judio kan saindang nagdadangadang na pagkaoripon sa Babilonya, naghula man nin sarong bagay na makangangalas: an biyong pagkapara kan Babilonya mismo. Ihinula nia ini sa malinaw na detalye: “Uya pinupukaw ko tumang sainda an mga taga-Media . . . Asin an Babilonya, an samno nin mga kahadean, an kagayonan nin mga Caldeo, dapat na magin siring kan gabaon nin Dios an Sodoma asin Gomorra. Dai na sia noarin man pag-eerokan, ni magdadanay man sia sa laog nin mga kapag-arakian.”​—Isaias 13:​17-20.

¹⁵ Si propeta Jeremias naghula man kan pagkaholog kan Babilonya, na mangyayari dakol pang taon pakatapos. Asin iiniba nia an sarong interesanteng detalye: “Igwa nin kapahamakan sa saiyang katubigan, asin iyan mamamara. . . . An kamaisogan nin Babilonya nag-orontok sa pakikilaban. Nagturukaw sinda sa saindang pailihan. Nagkulang sa sainda an saindang kaisogan.”​—Jeremias 50:38; 51:30.

16. Kasuarin nadaog an Babilonya, asin niisay?

¹⁶ Kan 539 B.C.E., natapos an panahon kan pamamahala kan Babilonya bilang an pangenot na kapangyarihan pankinaban kan an mapuwersang tagapamahala kan Persia na si Ciro, kairiba an hukbo nin Media, suminalakay tumang sa siudad. Alagad, an nanompongan ni Ciro marigon na gayo. An Babilonya napalilibotan nin darakulang lanob asin garo masakit salakayon. An dakulang salog na Eufrates minaagi man sa siudad asin sarong mahalagang tabang sa depensa kaiyan.

17, 18. (a) Sa anong paagi na nagkaigwa nin “kapahamakan sa . . . katubigan” nin Babilonya? (b) Taano an ‘kamaisogan nin Babilonya ta nag-orontok na sa pakikilaban’?

¹⁷ Ilinadawan kan Griegong historyador na si Herodotus kun paano inatubang ni Ciro an problema: “Inasignar nia an sarong kabtang kan saiyang hukbo sa lugar na palaog an salog sa siudad, asin an saro pang kabtang sa likod kan lugar na pinaghahalean kaiyan, na nagboot na lumaog sa siudad paagi sa irarom kan salog, oras na hababaw na an tubig . . . Isinuki nia an Eufrates paagi sa kanal pasiring sa kababan [sarong artipisyal na danaw na kinotkot nin sarong nakaaging hade sa Babilonya], na kaidto sarong dalnak, na huli dian naghubas an salog sagkod na an natural na irarom kan salog puwede nang dakiton. Digdi an mga Persiano na tuyong naghahalat sa Babilonya sa pangpang kan salog, nagnognog sa salog, na ngonyan naghubas na sagkod sa mga kabangaan kan tabay nin tawo, asin sa siring nakaralaog sa siudad.”

¹⁸ Sa paaging ini nadaog an siudad, siring kan ipinatanid ni Jeremias asin ni Isaias. Alagad risahon an detalyadong kaotoban kan hula. Nagkaigwa nin literal na ‘kapahamakan sa saiyang katubigan, asin iyan namara.’ An paghubas kan katubigan kan Eufrates an nagpangyari ki Ciro na makalaog sa siudad. Totoo daw na ‘an kamaisogan nin Babilonya nag-orontok sa pakikilaban,’ siring kan ipinatanid ni Jeremias? An Biblia​—siring man an Griegong mga historyador na si Herodotus asin si Xenophon—​nagrekord na an mga taga-Babilonya aktuwal na may kapiyestahan kan sumalakay an mga Persiano. An Nabonidus Chronicle, na opisyal na inskripsion sa cuneiform, nagsabi na an mga hukbo ni Ciro nagralaog sa Babilonya na “daing pakikilaban,” na posibleng nangangahulogan na daing mainitan na pakikilaban. Malinaw, an kamaisogan kan Babilonya daing gayong nagibo tanganing protehiran sia.

19. Naotob daw an hula na an Babilonya ‘dai na noarin man pag-eerokan’? Ipaliwanag.

¹⁹ Kumusta an hula na an Babilonya ‘dai na noarin man pag-eerokan’ liwat? Dai tolos iyan naotob kan 539 B.C.E. Alagad dai nanggad nasalang naotob an hula. Pakatapos kan saiyang pagkadaog, an Babilonya nagin sentro nin nagkapirang rebelyon, sagkod kan 478 B.C.E. kan laglagon iyan ni Xerxes. Sa katapusan kan ikaapat na siglo, si Alejandrong Dakula nagplanong itogdok iyan liwat, alagad nagadan sia kan bago pa sana an gibohon. Magpoon kaidto, an siudad nanluya na sana. May mga tawo pa man na nag-eerok duman kan enot na siglo kan satong Komon na Kapanahonan, alagad ngonyan an natada na sana sa suanoy na Babilonya iyo an kagabaan sa Iraq. Maski kun parsial na ibalik liwat an saiyang mga kagabaan, an Babilonya magigin na sanang pasyaran nin mga turista, bakong iniistaran, maoswag na siudad. An lugar kan kagabaan kaiyan nagpapatotoo sa ultimong kaotoban kan ipinasabong na mga hula tumang sa saiya.

An Pagmartsa nin mga Kapangyarihan Pankinaban

20, 21. Anong hula an naheling ni Daniel manongod sa pagmartsa kan mga kapangyarihan pankinaban, asin paano ini naotob?

²⁰ Kan ikaanom na siglo B.C.E., durante kan pagkadistiyero sa Babilonya kan mga Judio, an saro pang propeta, si Daniel, pinasabngan na isurat an nagkapirang pambihirang bisyon na naghuhula kan ngapit na dalagan nin mga pangyayari sa kinaban. Sa saro, ilinadawan ni Daniel an nagkapirang simbolikong hayop na magsasarusalida sa kinaban. Sarong anghel an nagpaliwanag na an mga hayop na ini naglaladawan sa pagmartsa kan mga kapangyarihan sa kinaban magpoon kan panahon na idto padagos. Sa pagtaram manongod sa ultimong duwang hayop, sinabi nia: “An lalaking karnero na saimong naheling na igwa kan duwang sungay iyo an mga hade kan Media asin Persia. Asin an barahibohon na lalaking kanding iyo an hade nin Grecia; asin kun manongod sa dakulang sungay na nasa tahaw kan mga mata kaiyan, iyan an enot na hade. Asin mantang an sarong iyan nabari, kaya ngani igwa nin apat na nagtindog na kasalihid kaiyan, igwa nin apat na kahadean hale sa saiyang nasyon na matindog, alagad mayo kan saiyang kosog.”​—Daniel 8:​20-22.

²¹ An makahulang patienot na pananaw na ini eksakto nanggad na naotob. An Imperyo nin Babilonya dinaog kan Medo-Persia, na, 200 na taon pakatapos, nagtaong lugar sa kapangyarihan pankinaban kan Grecia. An Imperyo nin Grecia pinangenotan ni Alejandrong Dakula, “an dakulang sungay.” Alagad, pagkagadan ni Alejandro, an saiyang mga heneral nagralabanlaban para sa kapangyarihan, asin sa katapustapusi an mahiwason na imperyo nabanga sa apat na mas saradit na imperyo, an “apat na kahadean.”

22. Sa konektadong hula manongod sa pagmartsa kan mga kapangyarihan pankinaban, ano pang kapangyarihan pankinaban an ihinula?

²² Sa Daniel kapitulo 7, an garo kaagid na bisyon nagtanaw man sa harayong ngapit. An kapangyarihan pankinaban nin Babilonya ilinadawan nin leon, an Persia nin oso, asin an Grecia nin leopardo na may apat na pakpak asin apat na payo. Dangan, si Daniel nakaheling nin saro pang mabangis na hayop, “makatatakot asin makangingirhat asin kanigoan an kosog . . . , asin iyan igwa nin sampulong sungay.” (Daniel 7:​2-7) An ikaapat na mabangis na hayop na ini nagladawan sa makapangyarihan na Imperyo nin Roma, na nagpoon na umoswag mga tolong siglo pakatapos na isurat ni Daniel an hulang ini.

23. Sa anong paagi na an ikaapat na mabangis na hayop sa hula ni Daniel “laen sa gabos pang ibang kahadean”?

²³ An anghel naghula manongod sa Roma: “Kun manongod sa ikaapat na hayop, may magigin ikaapat na kahadean sa daga, na magigin laen sa gabos pang ibang kahadean; asin hahalonon kaiyan an bilog na daga asin babatayan iyan patin roronoton iyan.” (Daniel 7:23) Si H. G. Wells, sa saiyang librong A Pocket History of the World, nagsabi: “An bagong kapangyarihan na ini nin Roma na nagtindog tanganing sakopon an solnopan na kinaban kan ikaduwa asin enot na siglo B.C. sa nagkapirang kabtang nalalaen sa arin man na darakulang imperyo na nagdominar sa sibilisadong kinaban.” Iyan nagpoon bilang sarong republika asin nagpadagos bilang monarkiya. Bakong siring kan nakaaging mga imperyo, iyan bakong gibo nin siisay man na sarong kagsakop kundi daing ontok na nag-oswag sa laog nin mga siglo. Iyan nagdanay nin mas haloy nanggad asin nagsakop sa mas mahiwas nanggad na teritoryo kisa sa arin man na naenot na imperyo.

24, 25. (a) Paano naglataw an sampulong sungay kan mabangis na hayop? (b) Anong paglalaban kan mga sungay kan mabangis na hayop an patienot na naheling ni Daniel?

²⁴ Alagad, kumusta an sampulong sungay kan dakulang hayop na ini? Sinabi kan anghel: “Asin kun manongod sa sampulong sungay, hale sa kahadean na iyan matindog an sampulong hade; asin sa hudian ninda matindog an saro pa, asin iyan mismo magigin laen sa mga naenot, asin madaog iyan nin tolong hade.” (Daniel 7:24) Paano ini nangyari?

²⁵ Bueno, kan nagpoon na lumuya an Imperyo nin Roma kan ikalimang siglo C.E., dai tolos iyan sinalidahan nin saro pang kapangyarihan pankinaban. Imbes, iyan nagkasuruhaysuhay sa nagkapirang kahadean, “sampulong hade.” Sa katapustapusi, dinaog kan Imperyo nin Britania an tolong karibal na imperyo nin España, Pransia, asin Netherlands tanganing magin mayor na kapangyarihan pankinaban. Kaya dinaog kan bagohan na ‘sungay’ an “tolong hade.”

An mga Hula ni Daniel​—Pakatapos na Mangyari?

26. Kasuarin hinihingako kan mga kritiko na isinurat an Daniel, asin taano?

²⁶ An Biblia nagpaparisa na an libro ni Daniel isinurat kan ikaanom na siglo B.C.E. Alagad, an mga kaotoban kan mga hula kaiyan eksaktong gayo kun kaya an mga kritiko naghihingako na isinurat iyan kan mga 165 B.C.E., kan an nagkapirang hula naotob na. Sa ibong kan katunayan na an solamenteng tunay na rason sa paghihingakong ini iyo na an mga hula ni Daniel naotob, an huring petsa kan pagsurat sa Daniel iinatubang bilang establisadong katunayan sa dakol na reperensiang libro.

27, 28. Ano an pira sa mga katunayan na nagpapatunay na an Daniel dai isinurat kan 165 B.C.E.?

²⁷ Alagad, tumang sa siring na teoriya, maninigo tang timbangon an minasunod na mga katunayan. Enot, an libro nasambitan sa Judiong mga reperensia na ginibo kan ikaduwang siglo B.C.E., siring sa enot na libro kan mga Macabeo. Siring man, kairiba iyan sa bersion kan Griegong Septuagint, na an pagtradusir pinonan kan ikatolong siglo B.C.E. Ikatolo, an mga natadang kopya kan Daniel kabilang sa mas parateng nanompongan na mga libro sa Dead Sea Scrolls​—asin an natadang mga kabtang na ini hinohonang kaidto pang mga 100 B.C.E. Malinaw, dai nahaloy pakatapos kan ipinamumugtak na pagsurat sa Daniel, iyan aram na nin dakol asin iginagalang: makosog na ebidensia na iyan isinurat haloy na bago an petsang sinasabi kan mga kritiko na pagsurat dian.

²⁸ Saro pa, an Daniel may makasaysayan na mga detalye na dai kutana aram nin sarong parasurat kan ikaduwang siglo. An nangongorog iyo an dapit ki Belsasar, an tagapamahala sa Babilonya na ginadan kan pagbagsak kan Babilonya kaidtong 539 B.C.E. An mayor na bakong Biblikal na mga ginikanan kan satong kaaraman sa pagbagsak kan Babilonya iyo si Herodotus (ikalimang siglo), si Xenophon (ikalima asin ikaapat na siglo), asin si Berossus (ikatolong siglo). Dai sa saindang nakamimidbid ki Belsasar. Imposible nanggad na an parasurat kan ikaduwang siglo magkaigwa nin impormasyon na mayo sa mas naenot na mga autor na ini! An rekord manongod ki Belsasar sa Daniel kapitulo 5 makosog na argumento na isinurat ni Daniel an saiyang libro bago isurat kan ibang parasurat na ini an saindang libro.a

29. Taano ta imposible na an librong Daniel isinurat pagkaotob kan mga hula na yaon dian?

²⁹ Ultimo, kadakol kan hula sa Daniel na naotob haloy na pakalihis kan 165 B.C.E. An saro kaini iyo an hula manongod sa Imperyo nin Roma, na sinasabi sa enotan. An saro pa iyo an pambihirang hula sa pagdatong ni Jesus, an Mesiyas.

An Pagdatong kan Linahidan na Saro

30, 31. (a) Anong hula ni Daniel an nagsabi kan panahon kan paglataw kan Mesiyas? (b) Paano niato makakarkulo, basado sa hula ni Daniel, an taon na malataw an Mesiyas?

³⁰ An hulang ini nasusurat sa Daniel, kapitulo 9, asin arog kaini an sinasabi: “Pitong polong semana [nin mga taon, o apat na gatos may nobentang taon] an ipinagboot sa saimong banwaan asin sa saimong banal na siudad.”b (Daniel 9:​24, The Amplified Bible) Ano an mangyayari sa 490 taon na ini? Mababasa niato: “Poon sa pagluwas kan pagboot na ibalik asin itogdok an Jerusalem sagkod sa [pagdatong kan] linahidan na saro, sarong prinsipe, magkakaigwa nin pitong semana [nin mga taon], asin anom na polo may duwang semana [nin mga taon].” (Daniel 9:​25, AB) Kaya ini hula manongod sa panahon kan pagdatong kan “linahidan na saro,” an Mesiyas. Paano iyan naotob?

³¹ An pagboot na ibalik asin itogdok an Jerusalem ‘nagluwas’ kan “ikaduwang polong taon ni Artajerjes na hade” sa Persia, an boot sabihon, kan 455 B.C.E. (Nehemias 2:​1-9) Kan katapusan nin 49 taon (7 semana nin mga taon), ikinabalik na an kadaklan na kamurawayan nin Jerusalem. Dangan, sa pagbilang kan bilog na 483 na taon (7 saka 62 na semana nin mga taon) poon 455 B.C.E., maabot kita sa 29 C.E. Ini, sa katotoohan, an “ikakaglimang taon kan paghade ni Tiberio Cesar,” an taon na si Jesus binautismohan ni Juan na Bautisador. (Lucas 3:1) Kan panahon na idto, si Jesus ipinamidbid sa publiko bilang Aki nin Dios asin pinonan an saiyang ministeryo na paghuhulit kan maogmang bareta sa Judiong nasyon. (Mateo 3:​13-17; 4:23) Sia nagin an “linahidan na saro,” o Mesiyas.

32. Sono sa hula ni Daniel, gurano kalawig an daganon na ministeryo ni Jesus, asin ano an mangyayari sa katapusan kaiyan?

³² Idinugang kan hula: “Asin pakalihis kan anom na polo may duwang semana [nin mga taon] na gagadanon an linahidan na saro.” Sinasabi man kaiyan: “Asin sia malaog sa makosog asin marigon na pakipagtipan sa dakol sa laog nin sarong semana [pitong taon]; asin sa tahaw kan semana paoontokon nia an atang asin dolot.” (Daniel 9:​26, 27, AB) Kaoyon digdi, si Jesus esklusibong nagduman “sa dakol,” an mga Judio sa laman. May beses na sia naghulit man sa mga Samaritano, na nagtutubod sa pirang kabtang kan Kasuratan pero naggibo nin sarong sekta na siblag sa mayor na Judaismo. Dangan, “sa tahaw kan semana,” pakalihis nin tolo may kabangang taon na paghuhulit, idinolot nia an saiyang buhay bilang atang asin sa siring ‘ginadan.’ Ini tuminapos sa Pagboot ni Moises kaiba an mga atang asin dolot kaiyan. (Galacia 3:​13, 24, 25) Kaya, paagi sa saiyang kagadanan, pinaontok ni Jesus “an atang asin dolot.”

33. Gurano kahaloy na si Jehova esklusibong magtatao nin atension sa mga Judio, asin anong pangyayari an tuminanda sa katapusan kan panahon na ini?

³³ Minsan siring, sa laog pa nin tolo may kabangang taon an bagong Kristianong kongregasyon nagpatotoo sana sa mga Judio asin, dangan, sa paryentes na mga Samaritano. Pero, kan 36 C.E., sa katapusan kan 70 semana nin mga taon, si apostol Pedro giniyahan na maghulit sa sarong Hentil, si Cornelio. (Gibo 10:​1-48) Ngonyan, an “pakipagtipan sa dakol” bako na sanang sa mga Judio. An kaligtasan ihinulit man sa dai turing mga Hentil.

34. Kaoyon sa hula ni Daniel, ano an nangyari sa Israel sa laman huling isinikwal ninda an Mesiyas?

³⁴ Huli ta an Judiong nasyon isinikwal si Jesus asin nagkasapakat na ipagadan sia, dai sinda iningatan ni Jehova kan an mga Romano dumatong asin linaglag an Jerusalem kan 70 C.E. Kaya, naotob an dugang pang mga tataramon ni Daniel: “Asin an banwaan kan saro pang prinsipe na madatong lalaglagon an siudad asin an santuaryo. An katapusan kaiyan madatong paagi sa baha, asin sagkod sa katapusan magkakaigwa nin ralaban.” (Daniel 9:26b, AB) An ikaduwang “prinsipeng” ini iyo si Tito, an Romanong heneral na luminaglag sa Jerusalem kan 70 C.E.

Hulang Ipinasabong

35. Ano pang hula manongod ki Jesus an naotob?

³⁵ Sa paaging ini, an hula ni Daniel manongod sa 70 semana naotob sa eksaktong marhay na paagi. An totoo, an dakol na hula na nasusurat sa Hebreong Kasuratan naotob kan enot na siglo, asin an dakol digdi may koneksion ki Jesus. An lugar na mamumundagan ni Jesus, an saiyang kaigotan para sa harong nin Dios, an saiyang paghuhulit, an pagpasaloib sa saiya sa halagang 30 pidasong pirak, an paagi kan saiyang kagadanan, an bagay na pagsusugalan an saiyang mga gubing​—an gabos na detalyeng ini ihinula sa Hebreong Kasuratan. An kaotoban kaiyan nagpatunay na daing pagduda na si Jesus an Mesiyas, asin ipinaheling giraray kaiyan na an mga hula ipinasabong.​—Miqueas 5:2; Lucas 2:​1-7; Zacarias 11:12; 12:10; Mateo 26:15; 27:35; Salmo 22:18; 34:20; Juan 19:​33-37.

36, 37. Ano an manonodan niato sa bagay na an mga hula sa Biblia naotob, asin anong kasarigan an itinatao sato kan kaaraman na ini?

³⁶ An totoo, an gabos na hula sa Biblia na nakatalaan na maotob naotob. Nangyari nin eksakto an mga bagay sa paaging sinabi kan Biblia. Ini makosog na ebidensia na an Biblia Tataramon nin Dios. Segurado na bako sanang kadonongan nin tawo an nasa likod kan mga hulang iyan tangani na iyan magin eksakto.

³⁷ Pero may iba pang hula sa Biblia na dai naotob kan mga panahon na idto. Taano? Huli ta iyan nakatalaan na maotob sa satong kaaldawan, asin sa ngapit pa. An pagkamasasarigan kan suanoy na mga hulang idto nagtatao sato nin kasarigan na an ibang hulang ini siertong maootob man. Arog kan maheheling niato sa masunod na kapitulo, ini totoo nanggad.

[Mga Nota sa Ibaba]