Edukasyon Kaidtong mga Panahon kan Biblia
“Itokdo man nindo iyan sa saindong mga aki.”—DEUTERONOMIO 11:19.
1. Ano an nagpapaheling na si Jehova interesado sa edukasyon kan saiyang mga lingkod?
SI Jehova iyo an Dakulang Edukador. Nungka niang pinabayaan na ignorante an saiyang mga lingkod. Poon pa kaidto sia perming andam na ihiras sainda an kaaraman. Tinotokdoan nia sinda kan saiyang kabotan asin kan saiyang mga dalan. Sa dai mabilang na mga milenyo an saiyang bugtong na Aki nasa kataed nia, na daing ontok sa pakanood bilang “pangenot na trabahador” nin Dios. (Talinhaga 8:30) Kan yaon digdi sa daga si Jesus nagsabi: “Siring sa pagkatokdo sa sako kan Ama itinataram ko an mga bagay na ini.” (Juan 8:28) Sa pagtaram manongod sa Dios bilang an Daing Kaagid na Edukador, si Eliu naghapot: “Siisay an paratokdong kabaing nia?” (Job 36:22) Si propeta Isaias inapod si Jehova na “Kaharohalangkaweng Paratokdo” kan Saiyang banwaan asin naghula: “An gabos mong aki magigin mga tawong tinokdoan ni Jehova, asin an katoninongan kan saimong mga aki magigin abunda.” (Isaias 30:20; 54:13) Daing duda, boot ni Jehova na an saiyang intelihenteng mga linalang maliwanagan asin maedukar.
Edukasyon kan mga Patriarka
2, 3. (a) Ano an pagheling kan maimbod na mga patriarka sa edukasyon kan saindang mga aki, asin ano an instruksion na itinao ni Jehova ki Abraham? (b) Anong dakulang katuyohan an nasa likod kan instruksion na edukaron an gikan ni Abraham?
2 An saro sa pundamental na mga pribilehiyo kan payo nin pamilya kaidtong mga panahon kan mga patriarka iyo an pagtotokdo sa saiyang mga aki asin sa saiyang pamilya. Para sa mga lingkod nin Dios an pag-edukar sa saindang mga aki sarong relihiyosong obligasyon. Si Jehova nagsabi manongod sa saiyang lingkod na si Abraham: “Sia namidbid ko tanganing pagbotan nia an saiyang mga aki asin an saiyang harong na masunod sa saiya tangani na sinda magdanay sa dalan ni Jehova na gumibo nin katanosan asin hustisya; tangani na itao ni Jehova ki Abraham an itinaram nia manongod sa saiya.”—Genesis 18:19.
3 Ipinaheheling kan banal na tataramon na ini na ibinilang ni Jehova na may dakulang halaga an edukasyon. Hinagad nin Dios ki Abraham, Isaac, asin Jacob na tokdoan an saindang pamilya sa Saiyang mga dalan nin katanosan asin hustisya tangani na an maarabot na kapag-arakian makaotob sa dalan ni Jehova. Sa siring, ootobon ni Jehova an saiyang mga panuga manongod sa banhi ni Abraham asin sa pagbendisyon sa “gabos na nasyon sa daga.”—Genesis 18:18; 22:17, 18.
An Sistema nin Edukasyon sa Israel
4, 5. (a) Ano an nagpalaen kan sistema nin edukasyon nin Israel sa ibang nasyon? (b) Ano pang ibang mahalagang kalaenan an sinasabi sa Encyclopaedia Judaica, asin ano an seguradong nakakontribuwir sa pagkakalaen na ini?
4 An Encyclopaedia Judaica nagsasabi: “An Biblia iyo an pangenot na libro para sa pagsabot sa proseso nin edukasyon sa suanoy na Israel.” Ginamit ni Jehova si Moises bilang an enot na tawong paratokdo sa Israel. (Deuteronomio 1:3, 5; 4:5) Ipinaabot ni Moises an mga tataramon na itinao sa saiya ni Jehova. (Exodo 24:3) Kaya, an totoo, an Dios iyo an pangenot na Edukador nin Israel. Ini mismo ipinalaen na an sistema nin edukasyon nin Israel sa ibang nasyon.
5 Sinasabi man kan reperensiang ini: “An mas halangkaw na edukasyon o pag-adal sa libro sa Mesopotamia asin Egipto pormal asin limitado sana sa grupo nin mga eskriba, na garo bakong iyo an nangyari sa Israel. Daing duwa-duwa na an kalaenan huli sa mas simpleng alpabetikong sistema nin pagsurat na ginamit kan mga Hebreo. . . . Dai dapat na lingawan an halaga nin alpabetikong pagsurat para sa kasaysayan nin edukasyon. Pinonan kaiyan an pagsuhay sa tradisyonal na mga kultura nin eskriba sa Egipto, Mesopotamia, asin Canaan kan ikaduwang milenyo. An pakabasa asin pakasurat bako nang nagpapamidbid asin esklusibong karakteristiko nin sarong grupo nin propesyonal na mga eskriba asin saserdote, na tatao kan masakit saboton na mga pagsurat na cuneiform asin hiroglipiko.”
6. Ano an patotoo sa Biblia na poon sa kapinonan kan saindang kasaysayan, an mga Israelita sarong banwaan na tataong bumasa asin sumurat?
6 An Biblia nagtatao nin ebidensia na an mga Israelita tataong bumasa asin sumurat. Bago pa man sinda lumaog sa Dagang Panuga, sinabihan sindang isurat an mga pagboot ni Jehova sa saindang mga pinto asin sa saindang mga tata. (Deuteronomio 6:1, 9; 11:20; 27:1-3) Minsan ngani siertong piguratibo an pagboot na ini, tunay na iyan dai kutana nin kahulogan sa ordinaryong Israelita kun sia dai tataong bumasa asin sumurat. An mga kasuratan na arog kan Josue 18:9 asin Hokom 8:14 nagpapaheling na an iba apuwera kan mga namomoon na arog ni Moises asin Josue tataong sumurat haloy pa bago inestablisar an monarkiya sa Israel.—Exodo 34:27; Josue 24:26.
Mga Paagi nin Pagtotokdo
7. (a) Sono sa Kasuratan, siisay an nagtao sa mga aking Israelita kan saindang pundamental na edukasyon? (b) Anong impormasyon an itinao nin sarong Pranses na iskolar sa Biblia?
7 Sa Israel, an mga aki tinokdoan na akion pa kapwa kan ama asin ina. (Deuteronomio 11:18, 19; Talinhaga 1:8; 31:26) Sa Pranses na Dictionnaire de la Bible, an iskolar sa Biblia na si E. Mangenot nagsurat: “Basta makataram na, an aki nakanonood nin pirang halipot na kabtang hale sa Pagboot. Ootrohon kan ina nia an sarong bersikulo; kun iyan toom na nia, tatawan na naman sia nin saro kan ina. Dangan, an nasusurat na teksto kan mga bersikulong toom na ninda ibubugtak sa kamot kan mga aki. Sa siring, iiniintrodusir sinda sa pagbasa, asin kun dakula na sinda, ikapagpapadagos ninda an relihiyosong pag-adal paagi sa pagbasa asin paghorophorop sa pagboot kan Kagurangnan.”
8. (a) Anong pundamental na paagi nin pagtotokdo an ginamit sa Israel, alagad may anong mahalagang karakteristiko? (b) Anong mga pantabang sa memorya an ginamit?
8 Ini nagsusuherir na an sarong pundamental na paagi nin pagtotokdo na ginamit iyo an pagtoom. An mga nanonodan manongod sa mga pagboot ni Jehova asin sa saiyang mga ginibo sa saiyang banwaan kaipuhan na makataros sa puso. (Deuteronomio 6:6, 7) Iyan kaipuhan na horophoropon. (Salmo 77:11, 12) Tanganing matabangan sa pagtoom kapwa an mga hoben asin gurang, ginamit an laen-laen na pantabang sa memorya. Kaiba digdi an alphabetic acrostics, na sunod-sunod na bersikulo sa sarong salmo na minapoon sa laen man na letra, na alpabetiko an pagkasunodsunod (arog kan Talinhaga 31:10-31); alliteration (mga termino na minapoon sa parehong letra o tanog); asin paggamit nin mga numero, arog kan ginamit sa nahuhuring kabangaan kan Talinhaga kapitulo 30. Interesante nanggad, an Kalendaryo sa Gezer, saro sa kagurangguranging halimbawa nin pagsurat sa suanoy na Hebreo, pinaghohona nin nagkapirang iskolar na pan-ehersisyo sa memorya nin sarong eskuwela.
An Kurikulum
9. (a) Ano an mahalagang kabtang kan programa nin pag-adal para sa mga aking Israelita? (b) Ano an sinasabi nin sarong ensiklopedya sa Biblia mapadapit sa pagtotokdong ginigibo may koneksion sa taonan na mga kapiyestahan?
9 An edukasyon sa Israel bako sanang pag-adal na bumasa asin sumurat. An sarong importanteng itinotokdo iyo an kasaysayan. An pag-adal sa makangangalas na mga ginibo ni Jehova para sa saiyang banwaan pundamental na kabtang kan kurikulum. An mga katotoohan na ini sa kasaysayan kaipuhan na itokdo sa sunod-sunod na kapag-arakian. (Deuteronomio 4:9, 10; Salmo 78:1-7) An pagselebrar kan taonan na mga kapiyestahan nagtao nin marahay na oportunidad sa payo kan pamilya na magtokdo sa saiyang mga aki. (Exodo 13:14; Levitico 23:37-43) Mapadapit digdi an The International Standard Bible Encyclopedia nagsasabi: “Paagi sa pagtotokdo kan ama sa harong asin sa saiyang mga paliwanag kan kahulogan kan mga kapiyestahan, tinokdoan an mga aking Hebreo kun paano ihinayag nin Dios an Saiyang Sadiri sa sainda kan mga nakaagi, kun paano sinda dapat na mamuhay sa presente, asin kun ano an mga panuga nin Dios mapadapit sa ngapit kan Saiyang banwaan.”
10. Anong praktikal na pagtotokdo an itinatao sa mga aking babae? sa mga aking lalaki?
10 Kaiba sa pagtotokdo nin mga magurang an praktikal na pagtotokdo. An mga aking babae tinokdoan nin mga abilidad sa harong. Ipinaheheling kan huring mga kapitulo nin Talinhaga na ini dakol asin laen-laen; kabale dian an pagpuron, paghabol, pagluto, pagnegosyo, asin pankagabsan na pagpadalagan sa harong. An mga aking lalaki parateng tinotokdoan kan trabaho kan saindang ama, baga man sa pag-oma o sarong klase nin trabaho o opisyo. Kan huring mga panahon an Judiong mga rabi tuod na magsabi: “An dai tinotokdoan an saiyang aki nin kapakipakinabang na trabaho pinadadakula siang magin parahabon.”
11. Ano an nagpapaheling kan pundamental na katuyohan nin edukasyon sa Israel, asin ano an leksion na itinatao kaini para sa mga hobenes ngonyan?
11 An espirituwal na rarom kan mga paagi nin pagtotokdo na ginamit sa Israel maririsa sa bilog na libro nin Talinhaga. Ipinaheheling kaiyan na an katuyohan tokdoan an “mga daing kabatidan” nin mamuraway na mga bagay na arog nin kadonongan, disiplina, pakasabot, pagmansay, paghusgar, pagkaalisto kan isip, kaaraman, asin kakayahan sa pag-isip—an gabos sa “pagkatakot ki Jehova.” (Talinhaga 1:1-7; 2:1-14) Idinodoon kaiyan an mga motibo na maninigong magpahiro sa saro sa mga lingkod nin Dios ngonyan na paoswagon an saiyang edukasyon.
Mga Saserdote, Levita, Asin Propeta
12. Siisay apuwera sa mga magurang an nakikabtang sa pag-edukar sa banwaan nin Israel, asin ano an pundamental na kahulogan kan termino sa Hebreo na trinadusir na “pagboot”?
12 Minsan ngani itinatao nin mga magurang an pundamental na edukasyon, orog pang tinokdoan ni Jehova an saiyang banwaan paagi sa mga saserdote, mga Levitang bakong saserdote, asin mga propeta. Sa ultimo niang bendisyon sa tribo ni Levi, si Moises nagsabi: “Itotokdo ninda ki Jacob an saimong mga hatol asin an saimong pagboot ki Israel.” (Deuteronomio 33:8, 10) Makahulogan nanggad, an terminong “pagboot” sa Hebreo (toh·rahʹ) kinua sa pinakaugat na sa pormang berbal nangangahulogan “ipaheling,” “itokdo,” “iinstruksion.” An Encyclopaedia Judaica nagsasabi: “Kun siring an kahulogan kan termino [torah] ‘pagtotokdo,’ ‘doktrina,’ o ‘instruksion.’”
13. Taano an Pagboot nin Israel ta laen man sa legal na mga sistema nin ibang nasyon?
13 Isiniblag man kaini an Israel sa ibang nasyon asin pati sa mga nasyon sa modernong aldaw. An politikal na mga nasyon ngonyan igwa nin mga pagboot na kakadikit sana an aram kan kadaklan na populasyon. Kun an mga tawo nagigin kakontra kan pagboot, kaipuhan sindang magbayad nin mahal sa mga abogado tanganing idepensa sinda. An mga eskuwelahan sa ley para sa mga espesyalista. Pero sa Israel an Pagboot iyo an paagi nin Dios na sabihan an saiyang banwaan kun paano nia gusto na sinda sumamba sa saiya asin mamuhay sono sa saiyang kabotan. Bakong arog nin ibang legal na mga susundon, kaiba dian an pagkamoot sa Dios asin sa kataed. (Levitico 19:18; Deuteronomio 6:5) An Pagboot bako sanang impersonal na libro nin mga togon. Iyan nagtao nin doktrina, pagtotokdo, asin instruksion sa sarong dalan nin buhay na kaipuhan na manodan.
14. Ano an sarong dahelan na isinikwal ni Jehova an pagkasaserdoteng Levita? (Malaquias 2:7, 8)
14 Mantang maimbod, inotob kan mga saserdote asin Levita an saindang paninimbagan na tokdoan an banwaan. Alagad mas parate, napabayaan kan mga saserdote an obligasyon ninda na tokdoan an nasyon. An kakulangan na ini nin edukasyon sa Pagboot nin Dios magkakaigwa nin mamondong mga resulta para sa mga saserdote asin banwaan. Kan ikawalong siglo B.C.E., ihinula ni Jehova: “An sakuyang banwaan patotoninongon, huli ta mayo nin kaaraman. Huli ta an kaaraman an saimo mismong isinikwal, ika isisikwal ko man sa paglilingkod bilang saserdote sa sako; asin huli ta danay mong linilingawan an pagboot kan saimong Dios, lilingawan ko man an saimong mga aki.”—Oseas 4:6.
15. (a) Apuwera sa mga saserdote, sairisay an pinatindog ni Jehova bilang mga paratokdo sa Israel, asin ano an isinurat nin sarong iskolar sa Biblia manongod sa saindang katongdan bilang mga edukador? (b) Ano an sa katapustapusi nangyari sa Israel asin Juda huli ta isinikwal ninda an kaaraman manongod ki Jehova asin sa saiyang mga dalan?
15 Apuwera sa mga saserdote, pinatindog man ni Jehova an mga propeta bilang mga edukador. Mababasa niato: “Si Jehova padagos na nagpatanid ki Israel asin Juda paagi sa gabos niang mga propeta asin lambang bisyonaryo, na an sabi: ‘Talikdan nindo an saindong maraot na mga dalan asin otobon nindo an sakong mga pagboot, an sakong mga togon, sono sa gabos na ley na ipinagboot ko sa saindong mga apoon asin ipinadara ko sa saindo paagi sa sakong mga lingkod na propeta.’” (2 Hade 17:13) Kun dapit sa katongdan kan mga propeta bilang edukador, an Pranses na iskolar sa Biblia na si Roland de Vaux nagsurat: “An mga propeta igwa man nin misyon na tokdoan an banwaan; minsan paano ini kaiba man sa saindang trabaho arog kan paghula. Asin an makahulang pagpasabong nagtao nin autoridad nin tataramon nin Dios sa saindang paghuhulit. Segurado na sa irarom kan monarkiya an mga propeta iyo an relihiyoso asin moral na mga paratokdo kan banwaan; asin, puwede niatong idugang, an pinakamarahay sa saindang mga paratokdo, kun bako man na iyo an perming pinakakinukuyog.” Huli sa kakulangan nin tamang edukasyon kan mga saserdote asin Levita saka dai pakakuyog sa mga propeta ni Jehova, tinalikdan kan mga Israelita an mga dalan ni Jehova. An Samaria nadaog kan mga Asirio kan 740 B.C.E., asin an Jerusalem saka an templo kaiyan linaglag kan mga Babilonyo kan 607 B.C.E.
Edukasyon Durante Asin Pakalihis kan Pagkabihag
16, 17. (a) Anong programa nin edukasyon an ipinirit ki Daniel asin sa tolo niang kairiba? (b) Ano an nagpangyari sainda na umagi sa edukasyon na ini nin Babilonya pero magdanay na maimbod ki Jehova?
16 Mga sampulong taon bago malaglag an Jerusalem, si Hadeng Joachin asin an sarong grupo nin mga prinsipe asin mahal na tawo dinara ni Hadeng Nabucodonosor sa Babilonya. (2 Hade 24:15) Kaiba sa sainda si Daniel asin an tolo pang hoben na mahal na tawo. (Daniel 1:3, 6) Sindang apat pinagbotan ni Nabucodonosor na umagi sa espesyal na pagtotokdo sa laog nin tolong taon sa “pagsurat asin tataramon kan mga Caldeo.” Dugang pa, tinawan sinda nin “pan-aroaldaw na rasyon hale sa mga kakanon kan hade asin hale sa saiyang iniinom na arak.” (Daniel 1:4, 5) Ini peligroso huli sa nagkapirang dahelan. Posible na an kurikulum bako sanang tolong taon na kurso sa tataramon. An terminong “mga Caldeo” sa bersikulong ini hinohona nin nagkapira na nanonongod, “bakong sa mga Babilonyo bilang banwaan, kundi sa grupong edukado.” (The Soncino Books of the Bible) Sa saiyang komentaryo ki Daniel, si C. F. Keil nagsasabi: “Si Daniel asin an saiyang kairiba totokdoan sa kadonongan kan mga saserdote asin edukadong Caldeo, na itinotokdo sa mga eskuwelahan sa Babilonya.” An makahadeng rasyon na pagkakan ibinugtak man sinda sa peligrong lapason an mga pangangalad sa pagkakan na ibinugtak kan Pagboot ni Moises. Kumusta an nangyari sainda?
17 Bilang representante kan apat na hoben na Judiong mga mahal na tawo, liniwanag ni Daniel poon pa sa kapinonan na sinda dai makakan o mainom na linalapas an saindang konsensia. (Daniel 1:8, 11-13) Binendisyonan ni Jehova an marigon na paninindogan na ini asin pinalomoy an puso kan Babilonyong namamahala. (Daniel 1:9, 14-16) Kun dapit sa saindang pag-eskuwela, an suminunod na mga pangyayari sa buhay kan apat na hoben na Hebreo nagpatunay nin daing pagduda na an puwersahan na tolong taon na pag-adal ninda sa kultura nin Babilonya dai nagpangyari sainda na sumuway sa hararom nindang pagkamoot ki Jehova asin sa saiyang dalisay na pagsamba. (Daniel, kapitulo 3 asin 6) Pinapangyari ni Jehova na sinda dai madanyaran kan puwersahan na tolong taon na kursong ini sa halangkaw na edukasyon nin Babilonya. “Kun manongod sa mga aking ini, sa saindang apat, tinawan sinda kan tunay na Dios nin kaaraman asin pagmansay sa gabos na kasuratan asin kadonongan; asin si Daniel may pakasabot sa gabos na klase nin bisyon asin pangatorogan. Asin kun manongod sa gabos na bagay nin kadonongan asin pakasabot na ihinapot sa sainda kan hade, nanompongan pa ngani nia na sinda makasampulo karahay kisa gabos na pading salamangkero asin mago na yaon sa bilog niang kahadean.”—Daniel 1:17, 20.
18. Anong programa nin edukasyon an ginibo sa Juda pakalihis kan pagkabihag sa Babilonya?
18 Pakalihis kan pagkabihag sa Babilonya, an dakulang trabaho nin pag-edukar ginibo ni Esdras, sarong saserdote na “inandam . . . an saiyang puso na siyasaton an pagboot ni Jehova asin gibohon iyan patin magtokdo sa Israel nin susundon asin hustisya.” (Esdras 7:10) Digdi tinabangan sia nin maimbod na mga Levita, na “nagpapaliwanag kan pagboot sa banwaan.” (Nehemias 8:7) Si Esdras iskolar sa Biblia asin “matibay na parakopya,” o eskriba. (Esdras 7:6) Kaidtong kaaldawan nia na nagin lataw an mga eskriba bilang grupo.
Mga Eskuwelahan na Rabiniko
19. Anong grupo nin mga edukador an naglataw sa Israel kaidtong panahon na si Jesus dumigdi sa daga, asin huli sa anong mahahalagang dahelan na sia asin an saiyang mga disipulo dai nag-adal sa mas halangkaw na edukasyon na Judio?
19 Kan panahon na si Jesus lumataw sa daga, an mga eskriba nagin nang makapangyarihan na grupo nin mga paratokdo, na mas debotado sa mga tradisyon kisa sa tunay na mga katokdoan kan Tataramon nin Dios. Gustong-gusto nindang apodon na “Rabi,” na nagin nang titulong nagtatao nin onra na nangangahulogan “Sakuyang Dakulang (Ekselente) Saro.” (Mateo 23:6, 7, nota sa ibaba) Sa Kristianong Griegong Kasuratan, an mga eskriba parateng iinaasosyar sa mga Fariseo, na an iba mga paratokdo kan Pagboot. (Gibo 5:34) Inakusar ni Jesus an duwang grupo na ginigibong imbalido an tataramon nin Dios huli sa saindang tradisyon asin pagtotokdo nin ‘mga pagboot nin mga tawo bilang doktrina.’ (Mateo 15:1, 6, 9) Bakong makangangalas na si Jesus man o an kadaklan sa saiyang mga disipulo dai nag-adal sa mga eskuwelahan na rabiniko.—Juan 7:14, 15; Gibo 4:13; 22:3.
20. Ano an ipinaheling sato kan pagrepasong ini sa edukasyon kan mga panahon kan Biblia, asin ano an nagpaparisa na an mga lingkod ni Jehova nagkakaipo nin edukasyon?
20 An sumaryong ini sa edukasyon kan mga panahon kan Biblia nagpaheling na si Jehova an Kaharohalangkaweng Paratokdo sa saiyang banwaan. Paagi ki Moises, inorganisar nin Dios an epektibong sistema nin edukasyon sa Israel. Alagad pakalihis nin halawig na panahon, nagkaigwa nin sistema nin mas halangkaw na edukasyon na Judio na nagtokdo nin mga bagay na tumang sa Tataramon nin Dios. Minsan si Jesus dai nag-eskuwela sa siring na Judiong mga eskuwelahan, sia saro pa man giraray na daing kaagid na Paratokdo. (Mateo 7:28, 29; 23:8; Juan 13:13) Isinugo man nia an saiyang mga disipulo na magtokdo, pati sagkod sa pagtatapos kan palakaw nin mga bagay. (Mateo 28:19, 20) Tanganing magibo ini, kaipuhan na sinda magin marahay na mga paratokdo asin kun siring magkakaipo nin edukasyon. Kaya ano an maninigong magin pagheling nin tunay na mga Kristiano sa edukasyon ngonyan? An hapot na ini sisiyasaton sa minasunod na artikulo.
Pagbalo sa Memorya
◻ Taano ta makasisierto kita na si Jehova interesado sa edukasyon kan saiyang mga lingkod?
◻ Sa anong mga bagay na an sistema nin edukasyon nin Israel napalalaen sa ibang nasyon?
◻ Anong edukasyon an inako nin mga aking Israelita?
◻ Anong mga paagi nin pagtotokdo an ginamit sa Israel?
◻ Taano si Jesus asin an saiyang mga disipulo ta dai naglaog sa Judiong mga eskuwelahan nin mas halangkaw na edukasyon?
[Ritrato sa pahina 12]
An puwersahan na edukasyon sa Babilonya dai nagpangyari ki Daniel asin sa saiyang kairiba na tumalikod ki Jehova