An Biblia—Tataramon nin Dios o nin Tawo?
Kapitulo 2: An Pagpakasakit kan Biblia na Makapagdanay
Kadakol kan garo awat na ebidensia na nagpapatunay na an Biblia talagang Tataramon nin Dios. An kada awat makosog, alagad kun an gabos pagsasararoon, iyan dai mapapatod. Sa kapitulong ini asin sa masunod, pag-oolayan niato an saro sanang garo awat na ebidensia: an kasaysayan kan Biblia bilang sarong libro. An totoo, milagro nanggad na an pambihirang librong ini nagdanay sagkod ngonyan. Helinga nindo mismo an mga katunayan.
1. Ano an pirang detalye manongod sa Biblia?
1 An Biblia bako sanang basta sarong libro. Iyan mayaman na libreriya nin 66 na libro, an iba halipot asin an iba medyo halaba, na may laog na ley, hula, kasaysayan, mga berso, hatol, asin dakol pang iba. Mga siglo bago namundag si Cristo, an enot na 39 sa mga librong ini isinurat—an kadaklan sa lenguaheng Hebreo—nin fiel na mga Judio, o Israelita. An kabtang na ini parateng inaapod na Daan na Tipan. An huring 27 libro isinurat nin mga Kristiano sa Griego asin midbid nin kadaklan na Bagong Tipan. Sono sa panlaog na ebidensia asin sa pinakasuanoy na mga tradisyon, an 66 na librong ini isinurat sa laog nin mga 1,600 na taon, na nagpoon kan an Egipto nagdodominar na kapangyarihan asin natapos kan an Roma an nasyon na nangingibabaw sa kinaban.
An Biblia Sana an Nagdanay
2. (a) Ano an kamugtakan kan Israel kan ponan na isurat an Biblia? (b) Ano an pira sa iba pang nasusurat na mga libro na ginibo kan panahon man na idto?
2 Kaidtong labi nang 3,000 na taon an nakaagi, kan ponan an pagsurat kan Biblia, an Israel sadit pa sanang nasyon sa tahaw nin dakol sa Tahaw na Sirangan. Si Jehova an saindang Dios, mantang an nakapalibot na mga nasyon nakariribaraw an pagkalaenlaen nin mga dios asin diosa. Kan panahon na idto, bako sanang mga Israelita an naggibo nin relihiosong mga babasahon. An ibang nasyon naggibo man nin nasusurat na mga libro na nagpabanaag kan saindang relihion asin kan saindang nasyonal na mga pamantayan. Halimbawa, an Akadianong osipon manongod ki Gilgames hale sa Mesopotamia asin an mga plosang Ras Shamra, na isinurat sa Ugaritico (lenguaheng itinataram kaidto sa ngonyan amihanan na Siria), daing duwa-duwa na popular na marhay. Kabale man sa kadakol na babasahon kan panahon na idto an mga libro na arog kan The Admonitions of Ipu-wer asin The Prophecy of Nefer-rohu sa lenguaheng Egipcio, mga himno sa laen-laen na dios sa Sumeriano, asin makahulang mga libro sa Akadiano.
3. Ano an tanda na an Biblia laen sa ibang relihiosong babasahon na ginibo sa Tahaw na Sirangan kan panahon man sanang idto?
3 Minsan siring, an gabos na librong ini sa Tahaw na Sirangan parareho an naabtan. An mga iyan nalingawan, asin pati an mga lenguahe na ginamit sa pagsurat kaiyan mayo na. Kaini pa sanang nakaaging mga taon na naaraman kan mga arkeologo asin pilologo an pag-eksister kaiyan asin nadiskobre kun paano iyan babasahon. Sa ibong na lado, an enot na nasusurat na mga libro kan Hebreong Biblia nagdanay sagkod sa satong panahon asin sagkod ngonyan dakol an nagbabasa. Kun beses sinasabi nin mga intelektuwal na an mga librong Hebreo sa Biblia kinua sa suanoy na mga isinurat na idto. Alagad an bagay na an kadakol sa mga babasahon na idto nalingawan na mantang an Hebreong Biblia nagdadanay tanda na an Biblia laen nanggad.
An mga Paraingat kan Tataramon
4. Anong grabeng mga problema kan mga Israelita an garo baga ibinugtak sa pagduda an pagdadanay kan Biblia?
4 Dai kita masala, sa punto de vista nin tawo an pagdadanay kan Biblia bakong segurado na kaidto pa. An mga komunidad na naggibo kaiyan nag-agi sa masakiton na mga pagbalo asin mapait na pan-aapi kaya talagang pambihira an pakapagdanay kaiyan sagkod sa satong aldaw. Kan mga taon bago si Cristo, an mga Judio na naggibo kan Hebreong Kasuratan (an “Daan na Tipan”) sadit sanang nasyon. Peligroso an kamugtakan ninda sa tahaw nin makokosog na estado politikal na nagdidinaogan para sa pagdominar. An Israel kinaipuhan na makilaban tanganing mabuhay tumang sa sunod-sunod na mga nasyon, arog kan mga Filisteo, Moabita, Amonita, asin Edomita. Kaidtong an mga Hebreo nababanga sa duwang kahadean, an maringis na Imperyo nin Asiria haros pinara an kahadean sa amihanan, mantang linaglag man kan mga Babilonyo an kahadean sa timog, na idinistiero an banwaan na dian natatada na sana an nagpuli pakalihis nin 70 taon.
5, 6. Anong mga pagprobar an ginibo na nagsapeligro kan mismong pag-eksister kan mga Hebreo bilang sarong napapalaen na banwaan?
5 May mga bareta pa ngani nin pagprobar na paraon an bilog na rasa kan mga Israelita. Kaidtong kaaldawan ni Moises, ipinagboot ni Faraon an paggadan sa gabos nindang omboy na lalaki na bagong mamundag. Kun kinuyog an pagboot nia, napara kutana an banwaan na Hebreo. (Exodo 1:15-22) Pakalihis nin dakol na taon, kan an mga Judio masakop kan Persia, nagkasapakat an saindang mga kaiwal na maaprobaran an sarong ley na an intension paraon sinda. (Ester 3:1-15) An pagkasudya kan pakanang ini sagkod ngonyan sineselebrar sa Judiong Kapiestahan nin Purim.
6 Mas huri pa, kan an mga Judio sakop nin Siria, pinagmaigotan na marhay ni Hadeng Antioco IV na gibohon na Heleniko an nasyon, na pinipirit iyan na umarog sa Griegong mga kostumbre asin sumamba sa Griegong mga dios. Nasudya man sia. Imbes na mapara o magin kasalak, nagdanay an mga Judio mantang, sunod-sunod, an kadaklan na nasyon sa palibot ninda nawara sa kinaban. Asin an Hebreong Kasuratan kan Biblia nagdanay kaiba ninda.
7, 8. Paano nameligro an pagdadanay kan Biblia huli sa mga kasakitan kan mga Kristiano?
7 An mga Kristiano, na naggibo kan ikaduwang kabtang kan Biblia (an “Bagong Tipan”), inaapi man na grupo. An namomoon sainda, si Jesus, ginadan na garo ordinaryong kriminal. Kan enot na mga aldaw pagkagadan nia, pinagmaigotan sindang papondohon nin Judiong mga autoridad sa Palestina. Kan an Kristianismo makalakop sa ibang nasyon, pinaghanap sinda nin mga Judio, na pinagmamaigotan na olangon an saindang pagmimisyonero.—Gibo 5:27, 28; 7:58-60; 11:19-21; 13:45; 14:19; 18:5, 6.
8 Kan panahon ni Nero, naliwat an dati nagpapabaya sanang kaisipan kan mga autoridad na Romano. Ipinaghambog ni Tacito an “grabeng mga pasakit” sa mga Kristiano kan maringis na emperador na idto, asin poon kan saiyang panahon, an pagigin Kristiano sarong kasalan na an padusa kagadanan. Kan 303 C.E., si Emperador Dioclesiano huminiro tumang mismo sa Biblia.a Sa paghihingoa na paraon an Kristianismo, ipinagboot nia na soloon an gabos na Bibliang Kristiano.
9. Ano kutana an nangyari kun naotob an mga kampanya nin pagpara tumang sa mga Judio asin Kristiano?
9 An mga kampanyang ini nin pan-aapi asin pagpara sa bilog na rasa totoong peligro sa pagdadanay kan Biblia. Kun an mga Judio nawara arog kan mga Filisteo asin Moabita o kun naotob an mga paghihingoa primero kan Judio dangan kan Romanong mga autoridad na paraon an Kristianismo, siisay kutana an nagsurat asin nag-ingat kan Biblia? Marahay sana, an mga paraingat kan Biblia—enot an mga Judio dangan an mga Kristiano—dai napara, asin an Biblia nagdanay. Minsan siring, may saro pang grabeng peligro kun bakong sa pagdadanay kisuerra sa pagigin daing diperensia kan Biblia.
Mga Kopya na Puedeng Masala
10. Paano orihinal na napreserbar an Biblia?
10 An dakol sa nasambitan na suanoy na mga isinurat na nalingawan sa huri inukit sa gapo o itinatak sa durableng mga tablang dalipay. An Biblia dai. Ini sa orihinal isinurat sa papiro o pergamino—materyales na mas madaling maraot. Sa siring, an mga manuskrito na ginibo kan orihinal na mga kagsurat haloyon nang nawara. Kun siring, paano napreserbar an Biblia? An dai mabilang na rinibong kopya pinagpagalan na isurat sa kamot. Ini an pinagkatodan na paagi nin pagkopya nin libro kan mayo pa an pag-imprenta.
11. Ano an dai malilikayan na nangyayari kun an mga manuskrito kinokopya sa kamot?
11 Minsan siring, may peligro sa pagkopya sa kamot. Si Sir Frederic Kenyon, an bantog na arkeologo asin namamahala sa libreriya kan Museo Britano, nagpaliwanag: “Mayo pang nalalang na kamot asin hotok nin tawo na makakokopya kan kabilogan nin halabang libro na daing kasalasala. . . . Seguradong magkakaigwa nin sala.” Kun nagkakaigwa nin sala an sarong manuskrito, naootro iyan kun an manuskritong iyan an nagigin basehan nin mga kopya sa ngapit. Kun ginigibo an dakol na kopya sa halawig na panahon, nagkakaigwa nin balakid na sala nin tawo.
12, 13. Siisay an nagsaabaga kan paninimbagan na preserbaron an teksto kan Hebreong Kasuratan?
12 Huli sa ginibong rinibong kopya kan Biblia, paano niato naaaraman na an paaging ini nin pagkopya dai iyan naliwat sagkod na harayoon na iyan sa orihinal? Bueno, kuanon niatong halimbawa an Hebreong Biblia, an “Daan na Tipan.” Kan ikaduwang kabangaan kan ikaanom na siglo B.C.E., kan an mga Judio magbuelta hale sa pagkadistiero ninda sa Babilonya, an sarong grupo nin mga intelektuwal na Hebreo na inapod Soferim, “mga eskriba,” nagin an mga paraingat kan teksto kan Hebreong Biblia, asin paninimbagan ninda na kopyahon an Kasuratan tanganing magamit sa pampubliko asin pribadong pagsamba. Sinda determinadong marhay, propesyonal na mga lalaki, asin pinakahalangkaw an kualidad kan saindang trabaho.
13 Poon sa ikapitong siglo sagkod sa ikasampulong siglo kan satong Komun na Kapanahonan, an mga kasalihid kan mga Soferim iyo an mga Masorete. An ngaran ninda gikan sa terminong Hebreo na an kahulogan “tradisyon,” asin sa pundamental sinda man mga eskriba na an trabaho preserbaron an tradisyonal na tekstong Hebreo. Suripot an mga Masorete. Halimbawa, an eskriba kaipuhan na gumamit nin sarong kopya na napatunayan na tama bilang saiyang tekstong kokopyahan, asin dai sia puedeng sumurat nin ano man hale sa memorya. Kaipuhan na helingon nia an kada letra bago iyan isurat. Si Propesor Norman K. Gottwald nagbabareta: “An pag-iingat na ginigibo ninda sa pag-otob kan saindang mga obligasyon ipinaririsa kan rabinikong kahagadan na an gabos na bagong manuskrito kaipuhan na basahon asin ikorehir patin iapon tolos an mga kopyang may sala.”
14. Anong diskobremiento an nagpangyari na mapatunayan na tama an pagkopya sa teksto kan Biblia kan mga Soferim asin Masorete?
14 Gurano katama kan pagkopya sa teksto kan mga Soferim asin Masorete? Sagkod kan 1947 depisil na simbagon an hapot na iyan, mantang an yaon na pinakaenot na kompletong mga manuskrito sa Hebreo gikan sa ikasampulong siglo kan satong Komun na Kapanahonan. Minsan siring, kan 1947, an pirang suanoy nang marhay na mga kapidaso nin manuskrito nadiskobre sa mga kueba sa palibot kan Gadan na Dagat, kaiba an mga kabtang kan mga libro kan Hebreong Biblia. An nagkapirang kapidaso kaidto pang bago an panahon ni Cristo. Ikinomparar ini nin mga intelektuwal sa yaon nang mga manuskritong Hebreo tanganing patunayan an katamaan kan pagkopya sa teksto. Ano an resulta kan pagkokomparar na ini?
15. (a) Ano an resulta kan pagkokomparar kan manuskrito kan balumbon ni Isaias sa Gadan na Dagat sa teksto Masoretiko? (b) Ano an maninigong magin konklusyon niato sa bagay na an pirang manuskrito na nakua sa Gadan na Dagat nagpapaheling nin pirang tekstuwal na pagkakalaen? (Helingon an nota sa ibaba.)
15 An saro sa kagurangguranging librong nadiskobre iyo an kompletong libro ni Isaias, asin makangangalas nanggad an pagkapareho kan teksto kaiyan sa Bibliang Masoretiko na nasa satuya ngonyan. Si Propesor Millar Burrows nagsurat: “An dakol na kalaenan kan [bagong madiskobreng] balumbon ni Isaias na ki San Marcos asin kan teksto Masoretiko ikapaliliwanag bilang mga sala sa pagkopya. Apuera kaini, igwa nin pambihirang pagkapareho, sa kabilogan, sa teksto na yaon sa mga manuskrito kaidtong Edad Media. An siring na pagkapareho sa manuskrito na mas gurang na marhay nagtatao nin nakapakokosog nin boot na patotoo sa pankagabsan na katamaan kan tradisyonal na teksto.” Idinugang pa ni Burrows: “Makangangalas nanggad na sa laog nin mga sangribong taon kadikiton an pagkaliwat kan teksto.”b
16, 17. (a) Taano ta makasisierto kita na tama an teksto kan Kristianong Griegong Kasuratan? (b) Ano an patotoo ni Sir Frederic Kenyon manongod sa teksto kan Griegong Kasuratan?
16 Sa kaso kan kabtang kan Biblia na isinurat sa Griego kan mga Kristiano, an inaapod na Bagong Tipan, an mga parakopya mas masasabing arog nin maabilidad na mga bagohan kisa arog kan natokdoan na marhay na propesyonal na mga Soferim. Alagad minsan sinda nagtatrabaho sa irarom nin peligrong padusahan kan mga autoridad, isinaboot ninda an saindang gibohon. Asin duwang bagay an naggagarantiya sa sato na kita ngonyan igwa nin teksto na sa pundamental kapareho kan isinurat kan orihinal na mga kagsurat. Enot, igwa kita nin mga manuskrito na mas harani an petsa sa panahon nin pagsurat kisa sa kaso kan Hebreong kabtang kan Biblia. Sa katunayan, an sarong kapidaso kan Ebanghelyo ni Juan hale sa enot na kabangaan kan ikaduwang siglo, mayo pang 50 taon poon kan petsa na posibleng isinurat ni Juan an saiyang Ebanghelyo. Ikaduwa, an kadakolan kan mga manuskrito na nakaabot sa sato nagtatao nin pambihirang pagpapaheling kan katamaan kan teksto.
17 Sa puntong ini, si Sir Frederic Kenyon nagpatotoo: “Dai puedeng mapasobrahan an positibong pagsabi na sa pundamental an teksto kan Biblia segurado. Ini nangorogna sa kaso kan Bagong Tipan. An kabilangan nin mga manuskrito kan Bagong Tipan, nin enot na mga traduksion kaiyan, asin nin mga kotasyon dian sa kagurangguranging mga parasurat kan Iglesia, dakulaon kaya haros segurado na an tunay na sinasabi nin kada pinagdududahan na teksto napreserbar sa saro sa suanoy na mga autoridad na ini. Ini dai masasabi manongod sa arin man na ibang suanoy na libro sa kinaban.”
An Banwaan Asin an Saindang mga Lenguahe
18, 19. Paano na an Biblia dai linimitaran sa mga lenguahe na dian iyan orihinal na isinurat?
18 An orihinal na mga lenguahe na dian isinurat an Biblia sa kahaloyan nagin man kaolangan sa pakapagdanay kaiyan. An enot na 39 libro sa kadaklan isinurat sa Hebreo, an tataramon kan mga Israelita. Pero an Hebreo nungka na lakop na nanodan. Kun an Biblia nagdanay sa lenguaheng iyan, iyan kutana nungka na nagkaigwa nin impluwensia apuera sa nasyon na Judio asin sa pirang dayo na nakababasa kaiyan. Minsan siring, kan ikatolong siglo B.C.E., para sa kapakinabangan nin mga Hebreo na nag-iistar sa Alejandria, Egipto, pinonan an pagtradusir kan Hebreong kabtang kan Biblia sa Griego. Kaidto Griego an internasyonal na lenguahe. Sa siring, an Hebreong Biblia nagin madaling basahon nin mga bakong Judio.
19 Pag-abot kan panahon na isusurat na an ikaduwang kabtang kan Biblia, Griego pa an tataramon nin kadaklan, kaya an huring 27 libro kan Biblia isinurat sa tataramon na iyan. Alagad bakong gabos nakasasabot nin Griego. Huli kaini, an mga traduksion kapwa kan mga kabtang na Hebreo asin Griego kan Biblia dai naghaloy nagpoon na lumataw sa pan-aroaldaw na mga lenguahe kan enot na mga siglong idto, arog baga kan Siriaco, Coptico, Armeniano, Georgiano, Gotico, asin Etiopiko. An opisyal na lenguahe kan Imperyo nin Roma Latin, asin kadakol kan traduksion na Latin kaya kinaipuhan na ipagibo an sarong “autorisadong bersion.” Ini natapos kaidtong mga 405 C.E. asin inapod na Vulgata (na an boot sabihon “popular” o “komun”).
20, 21. Ano an mga kaolangan sa pagdadanay kan Biblia, asin taano ta napangganahan an mga ini?
20 Sa siring, sa ibong nin dakol na kaolangan na an Biblia nakaabot sa enot na mga siglo kan satong Komun na Kapanahonan. An mga naggibo kaiyan dinuduhagi asin pinaglalamag na mga minoriya na masakit an buhay sa sarong maringis na kinaban. Pasil sana kutana iyan na nabiribid na marhay an kahulogan sa pagkopya, alagad ta dai man. Dugang pa, nakaligtas iyan sa peligro na mabasa sana nin mga tawo na tatao nin nagkapirang lenguahe.
21 Taano ta depisilon para sa Biblia na magdanay? Sinasabi mismo kan Biblia: “An bilog na kinaban namumugtak sa kapangyarihan kan maraot.” (1 Juan 5:19) Huli kaini, malalaoman niato an kinaban na magin kaiwal nin ipinublikar na katotoohan, asin ini man nanggad an nangyari. Kun siring, taano ta nagdanay nanggad an Biblia mantang kadakol na ibang babasahon na dai napaatubang sa kaparehong mga kasakitan an nalingawan na? Ini sinisimbag man kan Biblia. Iyan nagsasabi: “An tataramon ni Jehova nagdadanay sagkod lamang.” (1 Pedro 1:25) Kun an Biblia talagang Tataramon nin Dios, mayo nin kapangyarihan nin tawo na makalalaglag kaiyan. Asin sagkod sa ika-20 siglong ini, ini totoo.
22. Anong pagkaliwat an nangyari sa pagpopoon kan ikaapat na siglo kan satong Komun na Kapanahonan?
22 Minsan siring, kan ikaapat na siglo kan satong Komun na Kapanahonan, may nangyari na sa huri nagbunga nin bagong mga pag-atake sa Biblia asin nakaapektar na gayo sa dalagan kan kasaysayan nin Europa. Sampulong taon sana pakalihis na probaran ni Dioclesiano na laglagon an gabos na kopya kan Biblia, naliwat an palakaw kan imperyo asin nagin legal an “Kristianismo.” Pakalihis nin 12 taon, kan 325 C.E., an sarong Romanong emperador nangenot sa “Kristianong” Konsilyo sa Nicea. Taano ta nagin peligroso sa Biblia an garo baga paborableng pangyayaring ini? Maheheling niato an simbag sa minasunod na kapitulo.
(Ipagpapadagos sa masunod na luwas.)
[Mga Nota sa Ibaba]
a Sa publikasyon na ini, imbes kan tradisyonal na “A.D.” asin “B.C.,” ginagamit an mas tamang “C.E.” (Common Era [sa Bicol, Komun na Kapanahonan]) asin “B.C.E.” (before the Common Era [sa Bicol, bago an Komun na Kapanahonan]).
b Bakong gabos na manuskrito na nakua sa Gadan na Dagat eksaktong marhay na nakakapareho kan yaon na mga teksto kan Biblia. An iba igwa nin medyo dakol na tekstuwal na kalaenan. Minsan siring, an mga kalaenan na ini dai nangangahulogan na naliwat na an pundamental na kahulogan kan teksto. Sono ki Patrick W. Skehan kan Unibersidad Katoliko sa Amerika, an kadaklan nagrerepresentar sa “pagrebisar [kan teksto kan Biblia] basado sa sadiring kabilogan na lohika kaiyan, kaya an porma minahiwas pero an pinakasustansia nagdadanay na iyo man sana . . . An pundamental na kaisipan hayag na paggalang sa teksto na ibinibilang na sagrado, kaisipan na pagpaliwanag (sono sa pananaram niato) kan Biblia paagi sa Biblia sa mismong pagkopya kan teksto.”
Idinugang nin saro pang komentarista: “Sa ibong kan gabos na kadaihan nin kasegurohan, nagdadanay an dakulang katotoohan na an teksto na yaon sato ngonyan, sa kadaklan, talagang nagrerepresentar sa aktuwal na mga tataramon kan mga autor na nabuhay, an iba sa sainda, haros tolong ribong taon na an nakaagi, asin dai kita kaipuhan na magkaigwa nin seryosong pagduda sa pagkaraot kan teksto kun dapit sa pagigin balido kan mensahe na itatao sato kan Daan na Tipan.”