An Pagdulag kan mga Hugonote Pasiring sa Katalingkasan

“Sa autoridad kan Hade asin Reyna, . . . Idinedeklarar niamo paagi kaini, Na an gabos na Protestanteng Pranses na Mapaili, asin Dadarahon an saindang sadiri pasiring sa Samong Kahadean na ini, magkakaigwa bako sanang kan Samong Makahadeng Proteksion . . . Kundi gigibohon man Niamo an Samong Paghihingoa sa gabos na rasonableng Paagi asin Medyos tanganing Suportaran, Ayudahan asin Tabangan sinda . . . tanganing an saindang pamumuhay asin pag-erok sa Ronang ini magin komportable asin pasil para sa sainda.”

IYAN an sinasabi kan deklarasyon kan 1689 ni Guillermo asin Maria, an hade asin reyna sa Inglaterra. Alagad taano an mga Protestanteng Pranses, o mga Hugonote, na nagin apod sa sainda, ta nangangaipong magpaili asin humagad nin proteksion sa luwas kan Pransia? Taano ta maninigo kitang magkainteres ngonyan sa pagdulag ninda hale sa Pransia mga 300 na taon na an nakaagi?

An Europa kan ika-16 na siglo pinasasakitan nin guerra asin mga iriwal may labot sa relihion. An Pransia, na nagkaigwa kan Mga Guerra nin Relihion (1562-​1598) sa pag-oltanan nin mga Katoliko asin Protestante, dai nakadulag sa grabeng kariribokan na ini. Minsan siring, kan 1598, an Pranses na si Hadeng Enrique IV may pinirmahan na edikto nin pagpabaya sa ibang paniniwala, an Edikto nin Nantes, na minsan paano nagtao nin katalingkasan sa relihion sa Protestanteng mga Hugonote. An legal na pagrekonoser na ini sa duwang relihion daing kapareho sa Europa. Sa laog nin kadikit na panahon tinapos kaiyan an grabeng kariribokan sa relihion na biyong nakadanyar sa Pransia kan ika-16 na siglo sa laog nin labing 30 taon.

Minsan ngani an plano iyan magin “daing sagkod asin dai marerebokar,” kan 1685 an Edikto nin Nantes rinebokar kan Edikto nin Fontainebleau. Sa huri inapod kan pilosopong Pranses na si Voltaire an pagrebokar na ini na “saro sa grabeng trahedya nin Pransia.” Sa halipot sanang panahon, naprobokar kaiyan an pagdulag nin mga 200,000 na Hugonote pasiring sa ibang nasyon. Minsan siring, labi pa dian an resulta kaiyan. Alagad taano ta rinebokar an naenot na ediktong idto na apabor sa relihiosong pagpabaya sa ibang paniniwala?

Kinontra Poon sa Kapinonan

Dawa an Edikto nin Nantes opisyal na nagkaepekto nin haros 90 taon, sinasabi nin sarong historyador na idto dati nang “naghihigagdan kan iyan garo asesinaron kan 1685.” Sa katunayan, an edikto mayo nin marigon na pundasyon. Poon sa kapinonan, iyan nakakontribwir sa inapod na “malipot na guerra” sa pag-oltanan kan klerong Katoliko asin kan inapod nindang “R.P.R.” (Repormado Daang Relihion). Poon kan iyan iluwas kan 1598 sagkod kaidtong mga 1630, an oposisyon sa Edikto nin Nantes nakasentro sa pampublikong mga debate sa pag-oltanan kan mga Protestante asin Katoliko saka sa publikasyon nin literaryong mga babasahon na pandenominasyon. Minsan siring, dakol an aspekto nin pagkapanatiko.

Pakapakipaglaban tumang sa mga Protestante poon 1621 sagkod 1629, hiningoa kan gobyerno nin Pransia na piriton sindang magin Katoliko paagi sa sunod-sunod na mapan-aping mga aksion. Dinagdagan an panriribok na ini sa irarom kan pamamahala ni Luis XIV, an “Hadeng Saldang.” An saiyang palakaw na paglamag nagbunga kan pagrebokar kan Edikto nin Nantes.

An Pangangalad

Bilang kabtang kan pangangalad, gradwal na hinale an mga diretso sibil kan mga Protestante. Sa pag-oltanan nin 1657 asin 1685, mga 300 na desisyon, na sa parate isinuherir kan klero, an ginibo tumang sa mga Hugonote. An mga desisyon na idto sinalakay an lambang aspekto kan saindang buhay. Halimbawa, ipinangalad sa mga Hugonote an kadakoldakol na propesyon, arog baga kan medisina, abogasiya, asin pati an pagkomadrona. Kun dapit sa pagkomadrona, an sarong historyador nangatanosan: “Paano mo ipaniniwala an saimong buhay sa sarong erehe na an kamawotan laglagon an nag-eeksister na areglo?”

An pamomogol nin pan-aapi orog pang hinigotan kan 1677. An siisay man na Hugonote na madakop na naghihingoang kombertiron an sarong Katoliko may multang sangribong librang Pranses. An pondo kan Estado hale sa sobra kalangkaw na mga buhis ginamit sa pag-impluwensia sa mga Hugonote na pakombertir. Kan 1675 an klerong Katoliko nagtao ki Hadeng Luis XIV nin 4.5 milyones na librang Pranses, na sinasabi: “Ngonyan dapat na ipadagos mo an saimong pagpaheling nin pasasalamat paagi sa paggamit kan saimong autoridad na biyong pohoon an erehiya.” An estratehiyang ini nin “pagbakal” nin mga nakombertir nagbunga nin mga 10,000 na pagkakombertir sa Katolisismo sa laog nin tolong taon.

Kan 1663 ginibong ilegal an pagkakombertir sa Protestantismo. May mga restriksion man sa kun saen makaiistar an mga Hugonote. An sarong halimbawa kan labi-labing mga aksion iyo na an mga aki sa edad na siete puedeng magin Katoliko tumang sa kagustohan kan saindang mga magurang. An mga magurang na Protestante obligadong gastosan an edukasyon na inaako kan saindang mga aki sa mga Jesuita o iba pang paratokdong Katoliko.

An saro pang armas sa pag-olang sa mga Hugonote iyo an mahinilom na Compagnie du Saint-Sacrement (Kompanya kan Banal na Sakramento). Ini Katolikong organisasyon na sinasabi kan historyador na si Janine Garrisson na garo “mahiwason na sistema” na lakop sa bilog na Pransia. Abot sagkod sa pinakahalangkaw na ranggo nin sosyedad, iyan dai nagkulang sa kuarta o sa impormasyon dapit sa kaiwal. Ipinaliliwanag ni Garrisson na dakol an taktika kaiyan: “Poon sa pan-iimpluwensia sagkod sa pakikiaram, pagkontrol sagkod sa pagdenunsiar, ginamit kan Compagnie an gabos na medyos na mapaluya an komunidad na Protestante.” Minsan siring, an kadaklan na Hugonote nagdanay sa Pransia durante kan panahon na ini nin paglamag. Sinasabi kan historyador na si Garrisson: “Masakit na masabotan kun taano ta bakong mas dakol an Protestante na naghale sa Pransia mantang luway-luway na nadudugangan an oposisyon sa sainda.” Minsan siring, sa kahurihurihi kinaipuhan an pagdulag pasiring sa katalingkasan.

Balik sa Uno

An Pakipagkatoninongan sa Nymegen (1678) asin an Temporaryong Katoninongan sa Ratisbon (1684) pinalibre si Hadeng Luis XIV sa guerra sa luwas. Sa ibong kan Kanal duman sa Inglaterra, nagin hade an sarong Katoliko kan Pebrero 1685. Puedeng aprobetsaran ni Luis XIV an bagong situwasyon na ini. Nagkapirang taon bago kaini, an klerong Katoliko sa Pransia nagpaluwas kan Apat na Kondisyon na Galo, na naglimitar sa kapangyarihan kan papa. Si Papa Inocentes XI kaidto “ibinilang an Iglesia nin Pransia na haros parapasiblag.” Bilang resulta, paagi sa pagrebokar kan Edikto nin Nantes, puedeng pakarhayon ni Luis XIV an saiyang namantsahan na reputasyon asin ibalik sa dati an normal na relasyon sa papa.

Nagin malinaw na marhay an palakaw kan hade manongod sa mga Protestante. Malinaw na daing epekto an maboot na paagi (pan-agyat asin paggibo nin mga ley). Sa ibong na lado, nag-aser an dai pa sana nahahaloy na paglamag na an ginagamit mga soldados.a Kaya kan 1685, pinirmahan ni Luis XIV an Edikto nin Fontainebleau, na rinerebokar an Edikto nin Nantes. Huli sa madahas na paglamag na konektado sa pagrebokar na ini, an mga Hugonote napasa mas grabeng kamugtakan kisa sa kaidtong bago an Edikto nin Nantes. Ano daw an gigibohon ninda ngonyan?

Magtago, Lumaban, o Dumulag?

Pinagmarhay nin nagkapirang Hugonote na sumamba nin sekreto. Mantang rinaot na an mga tiriponan ninda asin prohibido an saindang pagsambang hayag sa gabos, buminalyo sinda sa ‘Iglesia sa Desierto,’ o pagsambang patago. Ini sa ibong kan bagay na an mga naggigibo nin siring na pagtiripon namemeligrong masentensiahan nin kagadanan, oyon sa sarong ley na naaprobaran kan Hulyo 1686. An nagkapirang Hugonote tinalikdan an saindang pagtubod, na iniisip na puedeng bumalik sa huri. An mga kombertidong iyan naggibo nin paimbabaw na Katolisismo na inarog nin mga henerasyon sa huri.

Hiningoa kan gobyerno na parigonon an pangongombertir. Tanganing makakua nin trabaho, an bagong mga nakombertir kaipuhan na may iluwas na sertipiko kan saindang pagka-Katoliko na pirmado kan padi kan parokya, na naglilista kan mga nagsisimba. Kun an mga aki dai pabunyagan asin padakulaon bilang Katoliko, sinda puedeng irayo sa saindang mga magurang. Palalakopon nin mga eskuelahan an Katolikong edukasyon. Ginibo an mga paghihingoa na magpaluwas nin relihiosong mga librong maki-Katoliko para sa “mga tawo kan Libro [an Biblia],” na apod sa mga Protestante. An gobyerno nag-imprenta nin labing sarong milyon na libro asin ipinadara iyan sa mga lugar na kadakol kan nakombertir. Labi-labi an mga aksion na ginibo na kun an sarong may helang magsayuma sa biatikong sa Katoliko dangan sia maomayan, sia kinokondenar na mabilanggo o magsagwan sa barko sagkod na nabubuhay. Asin kun sa huri sia magadan, an saiyang bangkay basta na sana iinaapon na garo basura, asin kinokompiskar an saiyang mga rogaring.

An nagkapirang Hugonote guminibo nin armadong oposisyon. Sa rehion nin Cévennes, na bantog sa relihiosong init nin boot kaiyan, an maisog na mga Hugonote na inapod na mga Camisard nagrebelyon kan 1702. Bilang reaksion sa mga pan-abat asin pagsakyada sa banggi kan mga Camisard, sinolo kan mga soldados kan gobyerno an mga baryo. Minsan ngani nagpadagos sa laog nin kadikit na panahon an abot-abot na mga pagsakyada kan mga Hugonote, pag-abot nin 1710 biyo nang nadaog kan kosog kan hukbo ni Hadeng Luis an mga Camisard.

An saro pang reaksion kan mga Hugonote dulagan an Pransia. An pagdayong ini inapod na totoong emigrasyon. An kadaklan na Hugonote dukhang-dukha paghale ninda ta kinompiskar kan estado an saindang mga rogaring, na may parte sa kayamanan an Iglesia Katolika. Kaya bakong pasil an pagdulag. Alisto an reaksion kan gobyerno nin Pransia sa nangyayari, na binabantayan an mga luwasan asin rinerekisa an mga barko. Sinalakat nin mga pirata an mga barkong hale sa Pransia, ta may premyo an pakadakop sa mga dulag. An mga Hugonote na nadiskobreng nagdudulag napaatubang sa grabeng padusa. Orog pang nagpasakit sa mga bagay, an mga espiya na nagtatrabaho sa laog kan mga komunidad naghingoang aramon an ngaran kan mga nagpaplanong dumulag asin an saindang ruta. Nauso an mga naabatan na surat, pagpalsipikar, asin intriga.

Sarong Nakaoogmang Pailihan

An pagdulag kan mga Hugonote sa Pransia asin an maogmang pag-ako sa sainda sa mga nasyon na nag-aako inapod na Pailihan. Nagdulag an mga Hugonote pasiring sa Olandia, Suiza, Alemania, asin Inglaterra. Sa huri may nagkapira na nagduman sa Escandinavia, Amerika, Irlandia, Indias Occidentales, Aprika del Sur, asin Rusya.

An dakol na nasyon sa Europa may inaprobaran na mga edikto na nag-eenkaminar sa mga Hugonote na mag-imigrar. Kabilang sa mga pan-enganyar na itinangro iyo an libreng pag-ako bilang siudadano, iksemsion sa pagbuhis, asin libreng pagkamiembro sa sarong asosasyon sa negosyo. Oyon sa historyador na si Elisabeth Labrousse, an mga Hugonote sa kadaklan “hoben na lalaki . . . mahilig magdiskobre nin bagong mga bagay, mabagsik na mga sakop na pambihira an halaga sa moral.” Sa siring an Pransia, kan nasa alitoktok kan saiyang kapangyarihan, nawaran nin ekspertong mga trabahador sa dakol na hanap-buhay. Iyo, “an mga rogaring, kayamanan asin pamamaagi” dinara sa ibang nasyon. Nagkaigwa man nin kabtang an relihioso asin politikal na mga dahelan sa pagtangro nin pailihan sa mga Hugonote. Alagad ano an panhaloyan na mga resulta kan emigrasyon na ini?

An pagrebokar kan Edikto nin Nantes asin an kaibang paglamag nakapukaw nin negatibong reaksion internasyonal. Nahimo ni Guillermo na taga Orange na kapitalon an opinyon kontra sa Pransia tanganing magin namamahala sa Netherlands. Sa tabang nin mga opisyal na Hugonote, sia nagin man hade sa Gran Britania, na sinalidahan an Katolikong si Santiago II. Ipinaliliwanag kan historyador na si Philippe Joutard na “an palakaw ni Luis XIV dapit sa mga Protestante saro sa mayor na mga dahelan kan pagkadaog ni Santiago II [asin] kan pagkaorganisar kan liga sa Augsburg. . . . An mga pangyayaring [ini] nagsenyalar nin panahon nin dakulang pagbago sa kasaysayan kan Europa, na nagbunga kan pagsalida kan pagdominar sa iba kan Britania sa pagdominar sa iba kan Pransia.”

An mga Hugonote nagkaigwa nin importanteng kultural na kabtang sa Europa. Ginamit ninda an saindang katalingkasan na bago pa sanang makua tanganing gumibo nin mga babasahon na nakatabang na mabilog an pilosopiya kan Kaliwanagan asin an mga ideya nin pagpabaya sa ibang paniniwala. Halimbawa, an sarong Protestanteng Pranses trinadusir an mga isinurat kan pilosopong Ingles na si John Locke, na nagpapalakop kan ideya nin mga diretso na pormulado kan pangangatanosan nin tawo. An ibang kagsurat na Protestante nagdoon kan halaga nin katalingkasan kan konsensia. Nagkaigwa kan ideya na an pagkuyog sa mga namamahala limitado asin puedeng dai intindihon kun binalga ninda an kontrata sa pag-oltanan ninda asin kan banwaan. Sa siring, arog kan paliwanag kan historyador na si Charles Read, an pagrebokar kan Edikto nin Nantes “saro sa sayod na sayod na mga dahelan kan Rebolusyon na Pranses.”

May Nanodan daw na mga Leksion?

Sa pagkonsiderar kan mga resulta kan paglamag na nakaolang logod sa gustong mangyari asin kan pagkawara sa estado kan kadakol na mahahalagang tawo, an Markes de Vauban, konsehero sa militar ni Hadeng Luis XIV, nagsadol sa hade na ibalik an Edikto nin Nantes, na sinasabi: “An pangongombertir sa puso sa Dios sana.” Kaya taano ta dai nagkaleksion an Estado nin Pransia asin rinebokar an desisyon kaiyan? Tunay nanggad na an sarong nakakokontribwir na bagay iyo na takot an hade na manluya an estado. Apuera kaini, kombenyente na panigoan an Katolikong pagkabuhay giraray asin relihiosong pagkapanatiko kan Pransia kaidtong ika-17 siglo.

An mga pangyayari sa palibot kan pagrebokar nagpangyari sa nagkapira na maghapot, “Guranong pagkakalaenlaen an matotogotan asin mapababayaan nin sarong sosyedad?” Tunay nanggad, arog kan sinabi nin mga historyador, bakong posible na pensaron an estorya kan mga Hugonote na dai iniisip-isip an manongod sa “mga mekanismo nin kapangyarihan asin mga salang paggamit kaiyan.” Sa mga sosyedad ngonyan na nag-oorog na makompuesto nin dakol na laen-laen na rasa asin laen-laen an relihion, an pagdulag kan mga Hugonote pasiring sa katalingkasan nakatataros sa pusong pagirumdom sa nangyayari kun an politika na impluwensiado kan iglesia ineenot kisa sa pinakaikararahay kan banwaan.

[Nota sa Ibaba]

[Kahon sa pahina 28]

An mga Paglamag na an Ginagamit mga Soldados

Pangongombertir Paagi sa Kadahasan sa Pagpatakot

An nagkapira minansay an mga dragon na “ekselenteng mga misyonero.” Minsan siring, sa mga Hugonote sinda nakapupukaw nin takot, asin sa nagkapirang kaso nagpapakombertir sa Katolisismo an bilog na mga baryo basta mabaretaan na sinda nag-abot. Alagad ta siisay ining mga dragon?

An mga dragon kompleto sa armas na mga soldados na pinakukuartel sa harong nin mga Hugonote sa katuyohan na takoton an mga nag-iistar. An paggamit nin mga dragon sa paaging ini inapod na mga paglamag na an ginagamit mga soldados. Tanganing dugangan an pagabat sa mga pamilya, an kabilangan nin soldados na isinusugo sa sarong harong desproporsionado sa kaya kan pamilya. An mga dragon autorisadong kolgan an mga pamilya, dai sinda patorogon, asin manraot sa mga rogaring. Kun tatalikdan kan mga nag-iistar an pagtubod na Protestante, mahale an mga dragon. An mga paglamag na an ginagamit mga soldados ginamit tanganing makakombertir kan 1681 sa Poitou, Solnopan na Pransia, lugar na kadakol kan Hugonote. Sa laog nin pira sanang bulan, nasa 30,000 sagkod 35,000 an nakombertir. Iyan man an paaging ginamit kan 1685 sa ibang lugar nin mga Hugonote. Sa laog nin pira sanang bulan, nasa 300,000 sagkod 400,000 na pagtalikod an nakua. Oyon sa historyador na si Jean Quéniart, an pag-aser kan mga paglamag na an ginagamit mga soldados “pinagin dai malilikayan an Pagrebokar [kan mapagpabaya sa iba na Edikto nin Nantes], ta ngonyan iyan garo baga posible na.”

[Pasasalamat para sa pinagkuanan]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris

[Retrato sa pahina 25]

An deklarasyon na ini kan 1689 nagtangro nin pailihan sa mga Protestanteng Pranses na naghahanap nin pakaginhawa sa relihiosong pan-aapi

[Pasasalamat para sa pinagkuanan]

Sa pagtogot kan The Huguenot Library, Huguenot Society of Great Britain and Ireland, London

[Retrato sa pahina 26]

Pagrebokar kan Edikto nin Nantes, 1685 (Ipinaheheling an enot na pahina kan pagrebokar)

[Pasasalamat para sa pinagkuanan]

Documents conservés au Centre Historique des Archives nationales à Paris

[Retrato sa pahina 26]

Linaglag an dakol na templong Protestante

[Pasasalamat para sa pinagkuanan]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris