Si Rashi—Sarong Maimpluwensiang Komentarista sa Biblia

ANO an saro sa kaenot-enoteng mga libro na inimprenta sa Hebreo? Sarong komentaryo dapit sa Pentateuco (an limang libro ni Moises). Iyan ipinublikar sa Reggio Calabria, Italia, kan 1475. An autor kaiyan? Sarong lalaki na midbid sa ngaran na Rashi.

Taano an sarong komentaryo ta tatawan kan espesyal na pagrekonoser na ini? Sa saiyang librong Rashi—The Man and His World, si Esra Shereshevsky nagsasabi na an komentaryo ni Rashi “nagin pundamental na libro sa harong nin mga Judio asin sa harong para sa pag-adal. Daing ibang libro sa literaturang Judio an minidbid nin siring . . . Labi sa 200 na suplementong komentaryo an aram na direktang nagpapaliwanag kan komentaryo ni Rashi dapit sa Pentateuco.”

Mga Judio sana daw an naapektaran kan komentaryo ni Rashi? Minsan ngani dai naririsa nin dakol, an komentaryo ni Rashi dapit sa Hebreong Kasuratan nakaimpluwensia sa mga paratradusir kan Biblia sa laog nin dakol na siglo. Alagad siisay si Rashi, asin paano sia nagkaigwa nin dakulaon na impluwensia?

Siisay si Rashi?

Si Rashi namundag sa Troyes, Pransia, kan taon 1040.a Bilang sarong hoben na lalaki, naglaog sia sa mga akademya nin Judiong relihion sa Worms asin Mainz sa Rhineland. Duman nagin estudyante sia kan nagkapira sa pinakaprominenteng mga intelektuwal na Judio sa Europa. Kan mga 25 anyos na sia, huli sa saiyang personal na mga kamugtakan kinaipuhan siang bumalik sa Troyes. Huling rekonosido na bilang marahayon na intelektuwal, si Rashi madaling nagin namomoon sa relihion kan lokal na Judiong komunidad asin inestablisar nia an saiyang sadiring akademya sa relihion. Pag-abot nin panahon, an bagong sentrong ini nin Judiong inadalan nagin orog pa nganing maimpluwensia kisa kan sa mga maestro ni Rashi sa Alemania.

Kan panahon na idto an mga Judio sa Pransia medyo may katoninongan asin pagkaoroyon sa kaibanan kan saindang kataraed na naghihingakong Kristiano, na nagtao nin orog na katalingkasan para sa intelektuwal na mga okupasyon ni Rashi. Pero, bako siang indiperenteng intelektuwal. Apisar kan saiyang prestihio bilang maestro asin namamayo sa akademya, si Rashi naghanap-buhay bilang paragibo nin arak. An personal na kaaraman na ini sa komun na hanap-buhay nagpangyari sa saiya na magkaigwa nin mas haraning pakiibaiba sa ordinaryong mga Judio, na nakatabang sa saiya na masabotan an asin magsimpatiya sa saindang mga kamugtakan. An namumugtakan kan Troyes nakakontribwir man sa mga pakarorop ni Rashi. Yaon sa mayor na mga ruta nin negosyo, an siudad nagserbi bilang sentrong kosmopolitano, asin nagpangyari ini ki Rashi na magin pamilyar na marhay sa mga ugale asin kostumbre kan manlaenlaen na nasyon.

Taano ta Kaipuhan Kaidto an Sarong Komentaryo?

An mga Judio midbid kaidto bilang an banwaan kan libro. Alagad “an libro”—an Biblia—nasa Hebreo, asin “an banwaan” ngonyan nagtataram nin Aleman, Arabe, Kastila, Pranses, asin kadakol na iba pang lenguahe. Minsan ngani an kadaklan na Judio kaidto tinotokdoan pa nin Hebreo poon sa pagkaaki, dakol na termino sa Biblia an dai ninda nasabotan nin malinaw. Dugang pa, sa laog nin dakol na siglo an sarong makosog na tendensia sa laog kan rabinikong Judaismo nagpadesganar sa mga tawo na siyasaton an literal na kahulogan kan teksto sa Biblia. Nagdakol na marhay an talinhaga asin leyenda na nanonongod sa mga tataramon asin bersikulo sa Biblia. An dakol sa siring na komento asin estorya isinurat sa kadakol na tomo, na sa kabilogan inapod na Midras.b

An makoapo ni Rashi, si Rabbi Samuel ben Meir (Rashbam), saro man na intelektuwal sa Biblia. Sa saiyang komentaryo dapit sa Genesis 37:2, sinabi nia na “an mas naenot na mga komentarista [bago ki Rashi] . . . may tendensia na maghulit nin mga sermon (derashot), na ibinilang ninda na iyo an pinakaimportanteng obheto, [alagad] bakong tuod na magsiyasat sa rarom kan literal na kahulogan kan teksto sa Biblia.” Sa pagkomento dapit sa tendensiang ini, si Dr. A. Cohen (an pangenot na editor kan Soncino Books of the Bible) nagsurat: “Totoo na an mga Rabbi nagpaotob nin sarong susundon na mayo nin interpretasyon na dapat akoon na bakong kaoyon sa peshat o risang marhay na kahulogan kan teksto; alagad sa aktuwal daing gayo ninda inintindi an susundon na ini.” Sa siring na kamugtakan sa relihion, an ordinaryong Judio nakamateng daing kasegurohan kun pinoponan na adalan an teksto sa Biblia asin nakamate na kaipuhan an sarong kasangkapan na magpapaliwanag.

An Pasohan Asin mga Paagi ni Rashi

An parasiempreng pasohan kaidto ni Rashi iyo na gibohon an teksto kan Hebreong Kasuratan na madaling masabotan kan gabos na Judio. Tanganing magibo ini, nagpoon siang magkolekta nin mga kuaderno na may mga komento manongod sa espesipikong mga termino asin bersikulo na iniisip nia na magtataong problema sa nagbabasa. Sinambit kan mga nota ni Rashi an mga paliwanag kan saiyang mga maestro asin ginamit kaiyan an saiyang kompletong kaaraman dapit sa kabilogan kan literatura nin mga rabi. Sa pag-estudyar sa lenguahe, ginamit ni Rashi an gabos na makukuang reperensia. Tinawan nia nin atension kun paano nakakaapektar sa pagsabot sa mga teksto an pagbugtak nin mga punto asin mga marka sa punto nin pagtaram kan mga Masorete. Tanganing klarohon an kahulogan nin sarong termino, an saiyang komentaryo dapit sa Pentateuco parateng nagkokonsulta sa Aramaikong traduksion (Targum ni Onkelos). Si Rashi nagpaheling nin pagkamadaling makibagay asin pagkamapag-imbento mantang sinisiyasat nia an dai pa kaidto napag-aadalan na mga posibilidad sa pagpaliwanag nin mga preposisyon, konhunsion, mga kahulogan nin berbo, asin iba pang mga aspekto nin gramatika asin sintaxis. An siring na mga komento an nakatabang na marhay sa pagsabot sa sintaxis asin gramatika kan Hebreong lenguahe.

Kabaliktaran sa nangingibabaw na tendensia sa rabinikong Judaismo, pirmeng hiningoa ni Rashi na itampok an simple, literal na kahulogan nin sarong teksto. Alagad an kadakol na literaturang Midras, na midbid na marhay kan mga Judio, dai puedeng ignorohon. An sarong risang marhay na kabtang kan komentaryo ni Rashi iyo an paagi nin pagkonektar nia sa mismong mga isinurat sa Midras na parateng nagpalibog sa literal na kahulogan kan teksto sa Biblia.

Sa saiyang komento dapit sa Genesis 3:8, si Rashi nagpapaliwanag: “Kadakol kan estoryangc midrashim na iinareglo na nin tama kan mga Madonong niato sa Bereshit Rabbah asin iba pang antolohiya nin midras. Minsan siring, ako solamenteng interesado sa malinaw na kahulogan (peshat) kan bersikulo, asin sa siring na aggadot na nagpapaliwanag kan pagkasaysay sa Kasuratan sa konteksto kaiyan.” Paagi sa pagpili asin pagrebisar sana kan mga midrashim na sa opinyon nia nakatabang na klarohon an kahulogan o konteksto nin sarong bersikulo, hinale, o dai iiniba, ni Rashi an midrashim na nagbunga nin kontradiksion asin karibarawan. Bilang resulta kan pagrebisar na ini, an nagsurunod na henerasyon nin mga Judio nagin pamilyar sa kadaklan sa primera klaseng mga pinili ni Rashi sa Midras.

Minsan ngani mainomaw sa saiyang mga maestro, si Rashi dai nag-aalangan na kumontra kun hinohona nia na an saindang mga paliwanag kontra sa malinaw na pangangatanosan sa sarong teksto. Kun dai nia nasabotan an sarong teksto o sa pagmate nia sala an pagkapaliwanag nia kaiyan kaidto, andam sia na admitiron ini, na sinasambit pa ngani an mga kamugtakan kun saen tinabangan sia kan saiyang mga estudyante na itanos an saiyang pagsabot.

Naimpluwensiahan kan Saiyang mga Panahon

Si Rashi may kabatidan na gayo sa mga nangyayari sa saiyang mga panahon. Siring kaini an pagkasumaryo kaiyan nin sarong autor: “An dakulang ikinontribwir [ni Rashi] sa buhay nin Judio iyo an pag-interpretar nia giraray kan gabos na angay na teksto sa lokal na tataramon kan saiyang panahon, sa klaro, masasabotan nanggad na lenguahe, na may pambihirang init asin kabootan, na may pambihirang abilidad asin odok na pag-adal, kaya an saiyang mga komentaryo rineberensiar bilang kasuratan asin namotan bilang literatura. Si Rashi nagsurat nin Hebreo na garo man sana iyan Pranses, na may pagkaintelihente asin pagkaelegante. Kun mayo sia kan eksaktong termino sa Hebreo, an ginamit na sana nia termino sa Pranses, na dinedeletriya iyan sa mga letrang Hebreo.” An trinansliterar na mga terminong ini sa Pranses—na labi sa 3,500 kaiyan an ginamit ni Rashi—nagin mahalagang marhay na reperensia kan mga estudyante sa pilolohiya asin pronunsasyon kan Daan na Pranses.

Minsan ngani an buhay ni Rashi nagpoon sa sarong kamugtakan na medyo trangkilo, sa huring mga taon nia nagkaigwa nin nag-oorog na tension sa pag-oltanan kan mga Judio asin naghihingakong Kristiano. Kan 1096 an Enot na Krusada nagdara nin grabeng destroso sa Judiong mga komunidad sa Rhineland, kun saen nag-eskuela si Rashi. Rinibong Judio an lagdoan na ginaradan. Minalataw na an mga bareta dapit sa lagdoan na mga pangadan na ini nakaapektar sa salud ni Rashi (na dagos-dagos nang nagluya sagkod na sia magadan kan 1105). Poon kan panahon na idto, nagkaigwa nin mahalagang pagbabago sa saiyang mga komentaryo dapit sa Kasuratan. An sarong lataw na halimbawa iyo an Isaias kapitulo 53, na nagsasabi manongod sa nagdudusang lingkod ni Jehova. Bago kaini, an mga tekstong ini iinaplikar ni Rashi sa Mesiyas, siring kan ginibo kan Talmud. Alagad minalataw na pakatapos kan mga Krusada, hinona nia na an mga bersikulong ini minaaplikar sa Judiong banwaan, na napaatubang sa bakong makatanosan na pagdusa. Nagin panahon ini nin dakulang pagbago sa Judiong interpretasyon kan mga tekstong ini.d Sa siring, an bakong sa Kristianong gawe-gawe kan Kakristianohan irinarayo kaidto an dakol, kabale an mga Judio, sa katotoohan manongod ki Jesus.—Mateo 7:16-20; 2 Pedro 2:1, 2.

Paano Sia Nakaimpluwensia sa Pagtradusir kan Biblia?

An impluwensia ni Rashi madaling namatean sa luwas kan Judaismo. An Pranses na Franciscanong komentarista sa Biblia na si Nicolas nin Lira (1270-1349) parateng gayo na nasasambitan an mga punto de vista ni “Rabbi Solomon [Rashi]” kaya inapod sia na “an Arog-arogan ki Salomon.” Dakol na komentarista asin paratradusir an naimpluwensiahan man ni Lira, kabale an naenot na mga paratradusir kan Ingles na King James Version asin an repormador na si Martin Luther, na biyong luminiwat sa pagtradusir kan Biblia sa Alemania. Si Luther nagsarig na marhay ki Lira kaya an sarong popular na tigsik nagsabi: “Kun dai pinatogtog ni Lira an lira, dai kutana nagbayle si Luther.”

Naimpluwensiahan na marhay si Rashi kan ideya nin mga rabi na bakong kaoyon kan Kristianong katotoohan. Pero, paagi sa saiyang hararom na pakarorop sa nasa Biblia na Hebreong mga termino, sintaxis, asin gramatika asin sa saiyang danay na paghihingoa na mamansayan an risang marhay asin literal na kahulogan kan teksto, si Rashi nagtatao nin makahulogan na pagkukuanan nin komparasyon para sa mga parasiyasat asin paratradusir kan Biblia.

[Mga Nota sa Ibaba]

[Pasasalamat para sa pinagkuanan kan retrato sa pahina 26]

Teksto: Sono sa gentile concessione del Ministero dei Beni Culturali e Ambientali