Ihinahayag ni Jehova an Saiyang Kamurawayan sa mga Mapakumbaba
“An bunga nin kapakumbabaan asin pagkatakot ki Jehova kayamanan asin kamurawayan patin buhay.”—TALINHAGA 22:4.
1, 2. (a) Paano ipinapaheling kan libro nin Gibo na si Esteban “sarong tawo na pano nin pagtubod asin banal na espiritu”? (b) Ano an ebidensia na si Esteban mapakumbaba?
SI Esteban “sarong tawo na pano nin pagtubod asin banal na espiritu.” Sia “pano [man] nin pagkamaugayon asin kapangyarihan.” Bilang saro sa enot na mga disipulo ni Jesus, sia naggigibo nin darakulang tanda asin ngangalasan sa tahaw kan banwaan. Sa sarong pangyayari, may mga tawong nagtindog tanganing diskutiron sia, “alagad ta dai ninda kayang labanan an kadonongan asin an espiritu kan saiyang pagtaram.” (Gibo 6:5, 8-10) Si Esteban malinaw na sarong mahigos na estudyante kan Tataramon nin Dios, asin idinepensa nia iyan sa ekspertong paagi sa atubangan kan Judiong mga namomoon sa relihion kan kaaldawan nia. An saiyang detalyadong patotoo, na nakasurat sa Gibo kapitulo 7, nagpapatotoo sa saiyang dakulaon na interes sa paghahayag kan katuyohan nin Dios.
2 Bakong arog kan mga namomoon sa relihion na idto, na huli sa saindang posisyon asin kaaraman an pagmate ninda mas halangkaw sinda sa ordinaryong mga tawo, si Esteban mapakumbaba. (Mateo 23:2-7; Juan 7:49) Minsan ngani kabisado an Kasuratan, sia kontentong marhay na matawan nin asignasyon na “magwaras nin kakanon sa mga lamesa” tanganing ikadusay kan mga apostol an saindang sadiri “sa pamibi asin sa ministeryo kan tataramon.” Si Esteban may marahay na reputasyon sa tahaw kan mga tugang asin kun siring pinili na magin saro sa pitong lalaki na may marahay na dangog na maasikaso sa aroaldaw na pagdistribwir na ini nin kakanon. Mapakumbaba niang inako an trabaho.—Gibo 6:1-6.
3. Anong pambihirang kapahayagan kan dai na kutana maninigong kabootan nin Dios an naeksperyensiahan ni Esteban?
3 Narisa ni Jehova an mapakumbabang ugale ni Esteban, kaiba an saiyang espirituwalidad asin integridad. Kan si Esteban nagpapatotoo sa antipatikong kadaklan nin Judiong mga namomoon sa Sanhedrin, “naheling [kan mga nagkokontra sa saiya] na an saiyang lalauogon nakakaagid sa lalauogon nin sarong anghel.” (Gibo 6:15) An saiyang panlauog nakakaagid kan sa lalauogon nin sarong mensahero nin Dios, na may katoninongan na gikan sa Dios nin kamurawayan, si Jehova. Pakatapos na pusoan na magpatotoo sa mga miembro kan Sanhedrin, naeksperyensiahan ni Esteban an sarong pambihirang kapahayagan kan dai na kutana maninigong kabootan nin Dios. “Sia, huling pano kan banal na espiritu, nagtangad sa langit asin naheling an kamurawayan nin Dios asin si Jesus na nagtitindog sa too nin Dios.” (Gibo 7:55) Para ki Esteban, pinatunayan liwat kan pambihirang bisyon na ini an katongdan ni Jesus bilang aki nin Dios asin Mesiyas. Pinasarig kaiyan an mapakumbabang si Esteban asin nagserbing asegurasyon na sia inooyonan ni Jehova.
4. Kiisay ihinahayag ni Jehova an saiyang kamurawayan?
4 Siring kan ipinapaheling kan bisyon na itinao ki Esteban, ihinahayag ni Jehova an saiyang kamurawayan asin an saiyang katuyohan sa matatakton sa Dios na mga indibiduwal na mapakumbaba asin nagpapahalaga sa saindang relasyon sa saiya. “An bunga nin kapakumbabaan asin pagkatakot ki Jehova kayamanan asin kamurawayan patin buhay,” an sabi kan Biblia. (Talinhaga 22:4) Kun siring, mahalagang marhay na masabotan niato kun ano talaga an tunay na kapakumbabaan, kun paano niato makukultibar an mahalagang kualidad na ini, asin kun paano kita makikinabang paagi sa pagpaheling kaiyan sa gabos na aspekto nin buhay.
An Kapakumbabaan—Sarong Diosnon na Kualidad
5, 6. (a) Ano an kapakumbabaan? (b) Paano si Jehova nagpaheling nin kapakumbabaan? (c) Ano an maninigong magin epekto sa sato kan kapakumbabaan ni Jehova?
5 Tibaad ipagngalas nin nagkapira na si Jehova Dios, an pinakahalangkaw asin pinakamamuraway sa uniberso, iyo an pinakanangongorog na halimbawa nin kapakumbabaan. Ki Jehova, si Hadeng David nagsabi: “Itatao mo sa sako an saimong kalasag nin kaligtasan, asin an saimong toong kamot masuportar sa sako, asin an saimong kapakumbabaan mapadakula sa sako.” (Salmo 18:35) Kan sinasabi na si Jehova mapakumbaba, naggamit si David nin sarong pinakagamot na termino sa Hebreo na nangangahulogan nin “dumuko.” Apuera sa terminong “kapakumbabaan,” kabilang sa iba pang tataramon na konektado sa iyo man sanang pinakagamot na terminong iyan an “kababaan,” “kahoyoan,” asin “pagpakanghababa.” Kaya si Jehova nagpaheling nin kapakumbabaan kan ibaba nia an saiyang sadiri tanganing makipagtratar sa bakong sangkap na tawong si David asin gamiton sia bilang Saiyang representanteng hade. Siring kan ipinapaheling kan nota sa itaas kan Salmo 18, prinotehiran asin sinuportaran ni Jehova si David, na ilinigtas sia “sa kamot kan gabos niang kaiwal asin sa kamot ni Saul.” Aram man ni David na an ano man na kadakulaan o kamurawayan na tibaad kamtan nia bilang hade nakadepende sa mapakumbabang paghiro ni Jehova para sa kapakanan nia. An pakarealisar sa bagay na ini an nakatabang ki David na magdanay na mapakumbaba.
6 Kumusta man kita? Pinagmarahay ni Jehova na tokdoan kita kan katotoohan, asin tibaad tinawan nia kita nin espesyal na mga pribilehio nin paglilingkod paagi sa saiyang organisasyon, o tibaad ginagamit nia kita sa sarong paagi tanganing gibohon an saiyang kabotan. Ano an maninigong magin saboot niato sa gabos na ini? Bako daw na kita maninigong magin mapakumbaba? Bako daw na kita maninigong magpasalamat sa kapakumbabaan ni Jehova asin likayan na ilangkaw an satong sadiri, na siertong magbubunga nin grabeng kapahamakan?—Talinhaga 16:18; 29:23.
7, 8. (a) Paano nahayag an kapakumbabaan ni Jehova sa saiyang pagtratar ki Manases? (b) Sa paanong paagi na si Jehova, siring man si Manases, nagtao nin halimbawa tanganing sunodon niato sa pagpaheling nin kapakumbabaan?
7 Bako sanang nagpaheling nin dakulang kapakumbabaan si Jehova paagi sa saiyang pakipagtratar sa bakong sangkap na mga tawo kundi nagpaheling man sia nin pagigin andam na kaherakan an mga may kababaan an pag-isip, na ibinabangon pa ngani, o ilinalangkaw, an mga nagpapakumbaba. (Salmo 113:4-7) Kuanon tang halimbawa an nangyari ki Hadeng Manases nin Juda. Ginamit nia sa salang paagi an saiyang pribilehiadong katongdan bilang hade tanganing palakopon an falsong pagsamba asin “ginibo nia sa dakulaon na sokol an maraot sa mga mata ni Jehova, sa pagpaanggot sa saiya.” (2 Cronica 33:6) Sa katapustapusi, pinadusahan ni Jehova si Manases paagi sa pagtogot na sia haleon sa saiyang trono kan hade nin Asiria. Mantang nasa bilanggoan, “pinalomoy [ni Manases] an lalauogon ni Jehova na saiyang Dios asin padagos na nagpakumbabang marhay,” kaya ibinalik sia ni Jehova sa trono sa Jerusalem, asin si Manases “nakaisi na si Jehova iyo an tunay na Dios.” (2 Cronica 33:11-13) Iyo, sa kahurihurihi, an mapakumbabang kamugtakan kan isip ni Manases nagpaogma ki Jehova, na nagpaheling man nin kapakumbabaan paagi sa pagpatawad sa saiya asin pagbalik sa saiya bilang hade.
8 An pagigin andam ni Jehova na magpatawad asin an may pagsolsol na aktitud ni Manases nagtao nin mahalagang leksion nin kapakumbabaan sa sato. Maninigo na pirme niatong girumdomon na an pagtratar niato sa mga tibaad nakakolog sa satong boot asin an ipinapaheling niatong aktitud kun kita nagkakasala puedeng makaapektar sa kun paano kita tatrataron ni Jehova. Kun gikan sa boot niatong pinapatawad an mga pagkakasala nin iba asin mapakumbabang inaadmitir an satong mga sala, makakaasa kita sa pagkaherak ni Jehova.—Mateo 5:23, 24; 6:12.
An Kamurawayan nin Dios Ihinayag sa mga Mapakumbaba
9. Tanda daw nin kaluyahan an kapakumbabaan? Ipaliwanag.
9 Minsan siring, an kapakumbabaan asin an konektadong mga kualidad dai maninigong mamisinterpretar bilang tanda nin kaluyahan o bilang tendensia nin pagkonsinte sa sala. Siring kan pinapatotoohan kan Kasuratan, si Jehova mapakumbaba, pero nagpapaheling sia nin matanos na kaanggotan asin makangingirhat na kapangyarihan kun iyan kinakaipuhan. Huli sa saiyang kapakumbabaan, si Jehova nagtatao nin paborableng atension, o espesyal na konsiderasyon, sa mga may kababaan an pag-isip, mantang rinarayoan nia an mga mapalangkaw. (Salmo 138:6) Paano si Jehova nagpaheling nin espesyal na konsiderasyon sa saiyang mapakumbabang mga lingkod?
10. Ano an ihinahayag ni Jehova sa mga mapakumbaba, siring kan ipinapaheling sa 1 Corinto 2:6-10?
10 Sa saiyang itinalaan na panahon asin paagi sa saiyang piniling pinakapaagihan sa pagkomunikar, ihinayag ni Jehova sa mga mapakumbaba an mga detalye mapadapit sa kun paano nia ootobon an saiyang katuyohan. An mamuraway na mga bagay na ini nagdadanay na hilom sa mga may kapalangkawan na nagsasarig, o may katagasan na nangangapot, sa kadonongan o kaisipan nin tawo. (1 Corinto 2:6-10) Alagad an mga mapakumbaba, huling tinawan nin tamang pakasabot dapit sa katuyohan ni Jehova, napapahiro na pamurawayon si Jehova huli ta lalo nindang pinapahalagahan an saiyang nakakagulat na kamurawayan.
11. Kan enot na siglo, paano an nagkapira nagpaheling nin kadaihan nin kapakumbabaan, asin paano ini nakadanyar sa sainda?
11 Kan enot na siglo, dakol, pati na an nagkapira na naghingako na mga Kristiano, an nagpaheling nin kadaihan nin kapakumbabaan asin nagkasiringkog sa ihinayag sa sainda ni apostol Pablo manongod sa katuyohan nin Dios. Si Pablo nagin “apostol sa mga nasyon,” alagad iyan bakong huli sa saiyang nasyonalidad, edukasyon, edad, o halawig na rekord nin marahay na mga gibo. (Roma 11:13) Sa parate, an mga indibiduwal na makalaman an kaisipan minamansay an mga ini bilang basehan sa kun siisay an maninigong gamiton ni Jehova bilang saiyang instrumento. (1 Corinto 1:26-29; 3:1; Colosas 2:18) Minsan siring, si Pablo an pinili ni Jehova, kaoyon kan Saiyang mamomoton na kabootan asin matanos na katuyohan. (1 Corinto 15:8-10) An mga ilinadawan ni Pablo bilang “labi-labi karahay na mga apostol,” siring man an iba pang mga nagkokontra, nagsayumang akoon si Pablo asin an saiyang pangangatanosan hale sa Kasuratan. An saindang kadaihan nin kapakumbabaan nakaolang sa sainda na makamtan an kaaraman asin pakasabot sa mamuraway na paagi nin paghaman ni Jehova sa saiyang katuyohan. Dai man logod niato noarin man pagmenoson o husgaran na tolos an mga pinipiling gamiton ni Jehova sa paghaman kan saiyang kabotan.—2 Corinto 11:4-6.
12. Paano ipinapaheling kan halimbawa ni Moises na tinatawan ni Jehova nin pabor an mga mapakumbaba?
12 Sa ibong na lado, dakol nin halimbawa sa Biblia na nagdodoon kun paanong an mapakumbabang mga tawo tinatawan nin pabor na makaheling nin kadikit na banaag kan kamurawayan nin Dios. Si Moises, “an pinakamahoyo” sa gabos na tawo, nakaheling kan kamurawayan nin Dios asin nagkaigwa nin dayupot na relasyon sa saiya. (Bilang 12:3) An mapakumbabang tawong ini, na 40 taon na nagin hamak na pastor, na posibleng an kadaklan kaini sa Peninsula nin Arabia, tinawan na marhay nin pabor kan Kaglalang sa dakol na paagi. (Exodo 6:12, 30) Paagi sa suporta ni Jehova, si Moises an nagin parataram para sa asin pangenot na organisador kan nasyon nin Israel. Nakakomunikar nia nin simbagan an Dios. Paagi sa bisyon, naheling nia “an kamugtakan ni Jehova.” (Bilang 12:7, 8; Exodo 24:10, 11) An mga nagrekonoser sa mapakumbabang lingkod asin representanteng ini nin Dios binendisyonan man. Kaagid kaiyan, bebendisyonan man kita kun rerekonoseron asin kukuyogon niato an propeta na orog na dakula kisa ki Moises, si Jesus, siring man an “maimbod asin mapagmansay na oripon” na ninombrahan nia.—Mateo 24:45, 46; Gibo 3:22.
13. Paano ihinayag sa mapakumbabang mga pastor kan enot na siglo an kamurawayan ni Jehova?
13 Kiisay ‘suminirang an kamurawayan ni Jehova’ kasabay kan paisi kan mga anghel manongod sa maogmang bareta kan pagkamundag kan “sarong Paraligtas, na iyo si Cristo na Kagurangnan”? Bakong sa haralangkaw an kaisipan na mga namomoon sa relihion o sa importanteng mga tawo sa haralangkaw na posisyon kundi sa mapakumbabang mga pastor na “nag-iistar sa luwas asin nagbabantay sa banggi kan saindang mga aripompon.” (Lucas 2:8-11) Bakong halangkaw an pagheling sa mga indibiduwal na ini huli sa saindang mga kualipikasyon asin trabaho. Pero, sinda an tinawan nin atension ni Jehova asin pinili niang enot na paaramon manongod sa pagkamundag kan Mesiyas. Iyo, ihinahayag ni Jehova an saiyang kamurawayan sa mga mapakumbaba asin matatakton sa Dios.
14. Anong mga bendisyon hale sa Dios an nakakamtan kan mga mapakumbaba?
14 Ano an itinotokdo sato kan mga halimbawang ini? Ipinapaheling kaiyan sa sato na an mga mapakumbaba an tinatawan ni Jehova nin pabor asin sa sainda nia ihinahayag an kaaraman asin pakasabot dapit sa saiyang katuyohan. Pinipili nia an mga indibiduwal na tibaad dai nakakaabot sa mga kualipikasyon na inaasahan nin nagkapirang tawo asin ginagamit sinda tanganing ipahayag sa iba an saiyang mamuraway na katuyohan. Maninigo na magmotibar ini sa sato na padagos na umasa ki Jehova, sa saiyang makahulang Tataramon, asin sa saiyang organisasyon para sa paggiya. Makakasierto kita na padagos na iimpormaran ni Jehova an saiyang mapakumbabang mga lingkod mapadapit sa paghahayag kan saiyang mamuraway na katuyohan. Si propeta Amos nagpahayag: “An Soberanong Kagurangnan na Jehova dai magibo nin ano man sagkod na dai pa nia ikinakapahayag an saiyang kompidensial na bagay sa saiyang mga lingkod na propeta.”—Amos 3:7.
Kultibaron an Kapakumbabaan Asin Kamtan an Pabor nin Dios
15. Taano ta dapat kitang maghingoa na papagdanayon an kapakumbabaan, asin paano ini idinodoon sa nangyari ki Hadeng Saul nin Israel?
15 Tanganing kamtan an nagdadanay na pabor nin Dios, dapat kitang magdanay na mapakumbaba. Dai nangangahulogan na kun an saro nagin nang mapakumbaba pirme na siang magigin mapakumbaba. Posibleng mawaran nin kapakumbabaan an sarong tawo asin magin mapalangkaw patin mapaabaw-abaw, na nagbubunga nin kapangahasan asin grabeng kapahamakan. Si Saul, an enot na linahidan bilang hade nin Israel, nagin siring nanggad kaiyan. Kan pilion sia kan enot, an saboot nia ‘sadit sia sa saiyang sadiring pagheling.’ (1 Samuel 15:17) Minsan siring, duwang taon pa sanang nakapamahala, nagin pangahas na sia. Dai nia iginalang an areglo ni Jehova para sa pagdolot nin mga atang paagi sa propetang si Samuel, asin nag-imbento sia nin mga sarahotan sa paggibo kan mga bagay na bako sia an dapat gumibo. (1 Samuel 13:1, 8-14) Ini an kapinonan nin sunod-sunod na mga pangyayari na malinaw na naghayag kan saiyang kadaihan nin kapakumbabaan. Pagkawara kan espiritu asin pabor nin Dios an nagin resulta, na sa kahurihurihi suminagkod sa saiyang makasusupog na kagadanan. (1 Samuel 15:3-19, 26; 28:6; 31:4) Maliwanag an leksion: Dapat kitang maghingoang papagdanayon an kapakumbabaan asin pagigin mapagpasakop saka pogolan an mga saboot nin sobrang pagtao nin importansia sa sadiri, na sa siring linilikayan an ano man na pangahas na mga paghiro na nagbubunga nin pagkawara kan pabor ni Jehova.
16. Paano makakatabang sa sato sa pagkultibar nin kapakumbabaan an paghorophorop sa satong relasyon ki Jehova asin sa satong kapwa tawo?
16 Minsan ngani an kapakumbabaan dai ilinista bilang kabtang kan bunga kan espiritu nin Dios, iyan sarong diosnon na kualidad na dapat kultibaron. (Galacia 5:22, 23; Colosas 3:10, 12) Mantang kalabot dian an kamugtakan nin isip—an boot sabihon, kun paano niato minamansay an satong sadiri asin an iba—an pagpatalubo nin kapakumbabaan nangangaipo nin may paghorophorop na paghihingoa. An pangangatanosan asin paghorophorop sa satong relasyon ki Jehova asin sa satong kapwa tawo makakatabang sato na magdanay na mapakumbaba. Sa mata nin Dios, an gabos na bakong sangkap na laman garo berdeng doot na nagtutubo sa halipot na panahon, dangan naluluyos asin naaalang. An mga tawo garo sana mga lukton sa oma. (Isaias 40:6, 7, 22) May dahelan daw na magin mapalangkaw an sarong dahon nin doot huli sana ta iyan mas halaba nin dikit kisa ibang dahon nin doot? May dahelan daw na ipaghambog nin sarong lukton na sia matibay huli sana ta iyan nakakalukso nin mas halangkaw nin dikit kisa ibang mga lukton? Makangingisi ngani na isipon iyan. Sa siring, ipinagirumdom ni apostol Pablo sa saiyang mga kapwa Kristiano: “Siisay an nagpapalaen sa saimo? Sa katunayan, ano an rogaring mo na dai mo inako? Ngonyan, kun iyan talagang inako mo, tadaw ta naghahambog ka na garo baga dai mo iyan inako?” (1 Corinto 4:7) An paghorophorop sa mga teksto sa Biblia na siring kaini makakatabang sato na magkultibar asin magpaheling nin kapakumbabaan.
17. Ano an nakatabang ki propeta Daniel na makultibar an kapakumbabaan, asin ano an makakatabang sa sato na gibohon man iyan?
17 An propetang Hebreo na si Daniel ipinahayag na sarong “tawo na kawiliwiling gayo” sa mata nin Dios huli sa “pagpapakumbaba” nia. (Daniel 10:11, 12) Ano an nakatabang ki Daniel na makultibar an kapakumbabaan? Enot sa gabos, sia nagpaheling nin lubos na pagsarig ki Jehova, na regular na minadolok sa saiya paagi sa pamibi. (Daniel 6:10, 11) Dugang pa, si Daniel mahigos asin may tamang motibasyon na estudyante kan Tataramon nin Dios, na nakatabang saiya na magdanay na nakakonsentrar sa mamuraway na katuyohan nin Dios. Andam man siang admitiron an saiyang mga pagkukulang, bako sanang an mga pagkukulang kan saiyang banwaan. Asin interesado talaga sia na suportaran an katanosan nin Dios, bakong an katanosan nia. (Daniel 9:2, 5, 7) Puede daw kitang makanood sa marahayon na halimbawa ni Daniel saka maghingoang kultibaron asin ipaheling an kapakumbabaan sa gabos na aspekto kan satong buhay?
18. Anong kamurawayan an naghahalat sa mga nagpapaheling nin kapakumbabaan ngonyan?
18 “An bunga nin kapakumbabaan asin pagkatakot ki Jehova kayamanan asin kamurawayan patin buhay,” an sabi kan Talinhaga 22:4. Iyo, tinatawan ni Jehova nin pabor an mga mapakumbaba, asin an resulta kamurawayan asin buhay. Pakatapos na haros bayaan an saiyang paglilingkod sa Dios alagad ta kan itanos ni Jehova an saiyang kaisipan, mapakumbabang inadmitir kan salmistang si Asaf: “Paagi kan saimong hatol gigiyahan mo ako, asin sa ngapit dadarahon mo pa ngani ako sa kamurawayan.” (Salmo 73:24) Kumusta man ngonyan? Anong kamurawayan an naghahalat sa mga nagpapaheling nin kapakumbabaan? Apuera sa pagkamit nin may pabor asin maogmang relasyon ki Jehova, makakaasa sinda na maheling an kaotoban kan ipinasabong na mga tataramon ni Hadeng David: “An mga mahoyo mismo makakasadiri kan daga, asin tunay na manonompongan ninda an saindang labi-labi nanggad na kaogmahan sa nagsosopay na katoninongan.” Kanigoan kamamuraway na ngapit!—Salmo 37:11.
Nagigirumdoman daw Nindo?
• Paanong si Esteban sarong halimbawa nin mapakumbabang tawo na sa saiya ihinayag ni Jehova an Saiyang kamurawayan?
• Sa anong mga paagi na si Jehova Dios nagpaheling nin kapakumbabaan?
• Anong mga halimbawa an nagpapaheling na ihinahayag ni Jehova an saiyang kamurawayan sa mga mapakumbaba?
• Paano makakatabang sa sato an halimbawa ni Daniel sa pagkultibar nin kapakumbabaan?
[Kahon sa pahina 12]
Marigon Pero Mapakumbaba
Sa kombension kan Mga Estudyante sa Biblia (na midbid ngonyan na Mga Saksi ni Jehova) kan 1919 sa Cedar Point, Ohio, E.U.A., an 50 anyos na si J. F. Rutherford, na iyong nangangataman kaidto sa gibohon, maogmang nagboluntaryo bilang bellhop, na nagdadara kan mga bagahe asin naghahatod sa mga kombensionista sa saindang mga kuarto. Kan huring aldaw kan kombension, pinalaad nia an boot kan 7,000 na nagdadangog paagi sa mga tataramon na: “Kamo mga embahador kan Hade nin mga hade asin Kagurangnan nin mga kagurangnan, na ipinapaisi sa mga tawo . . . an mamuraway na kahadean kan satong Kagurangnan.” Minsan ngani si Tugang na Rutherford sarong tawong marigon an kombiksion, na midbid sa pagtaram na mapuersa asin dai ikinokompromiso an pinapaniwalaan niang katotoohan, sia tunay man na mapakumbaba sa atubangan nin Dios, na parateng ipinapaheling iyan sa saiyang mga pamibi sa pan-agang pagsamba sa Bethel.
[Ritrato sa pahina 9]
Si Esteban, na kabisado an Kasuratan, mapakumbabang nagdistribwir nin kakanon
[Ritrato sa pahina 10]
An pagigin mapakumbaba kan isip ni Manases nakapaogma ki Jehova
[Ritrato sa pahina 12]
Paano si Daniel nagin sarong “tawo na kawiliwiling gayo”?