Katoninongan Asin Katiwasayan—An Pangangaipo

“An guerra sa ikabeinteng siglo paorog nang paorog na nagigin mas maringis, mas mapanlaglag, mas maraot sa gabos na kabtang kaiyan. . . . An mga bomba na ihinolog sa Hiroshima asin Nagasaki tuminapos sa sarong guerra. Biyo man na liniwanag kaiyan na dapat na kita noarin man dai na magkaigwa nin saro pang guerra. Ini an leksion na dapat na manodan nin tawo asin nin mga namomoon sa gabos na lugar, asin nagtutubod ako na kun iyan manodan na ninda makakanompong sinda nin dalan pasiring sa nagdadanay na katoninongan. Mayo na nin ibang pagpipilian.”—Henry L. Stimson, “The Decision to Use the Atomic Bomb,” Magasin na Harper’s, Pebrero 1947.

SARONG taon pa sana pagkaorganisara kan Naciones Unidas na itinaram ni Mr. Stimson, an sekretaryo sa guerra kan E.U. poon 1940-45, an mga tataramon sa itaas. Bueno, pakalihis nin haros 40 taon, nanodan daw kan tawo an “leksion”? Napangyari daw kan Naciones Unidas na kamo magkamit nin buhay sa “nagdadanay na katoninongan”? Tara, helinga an halangkaw na halaga na ibinayad nin katawohan para sa guerra asin pag-andam para sa guerra poon sana kan Guerra Mundial II.

DANYOS SA MGA TAWO: Ano an danyos sa mga tawo huli sa mga guerra poon kan Guerra Mundial II, sa atubang kan mga paghihingoa kan Naciones Unidas na magtao nin katoninongan? “Poon kan pagkasolo nin Guerra Mundial II, nagkaigwa nin 105 darakulang guerra ([basado sa] mga nagadan na 1,000 o labi pa taon-taon) na pinaglabanan sa 66 na nasyon asin teritoryo. . . . An mga guerra poon kan 1945 causa nin 16 milyones na kagadanan, na mas dakol sa tahaw nin mga sibilyan ki sa napalabot na mga hukbo. (An kabilangan, nangorogna kan mga sibilyan, bakong kompleto; mayo nin opisyal na mga rekord an kadaklan sa mga guerra.)”—World Military and Social Expenditures 1983 ni Ruth Sivard.

An katoninongan asin katiwasayan sa katunayan orog na minarayo—an pagkaparate nin mga guerra nag-ooswag. An paliwanag ni Sivard: “Kan mga taon nin 1950 an promedyo [na kabilangan nin mga guerra] 9 kada taon; kan mga taon nin 60, 11 kada taon; asin kan mga taon nin 70 . . . , 14 kada taon.”

AN DANYOS SIKOLOHIKO: Poon kan Hiroshima, an tawo nabuhay na natatakot sa guerra nuklear. Tara, an pirang armas nuklear kan 1945 nagin nang 50,000 sa bilog na kinaban pag-abot kan 1983. Asin naggigibo pa nin mas dakol! Malinaw na, mientras na an kabilangan nin mga armas nuklear asin an mga nasyon na igwa kaiyan nagdadakol, nag-oorog man an peligro nin guerra nuklear. Alagad ano an sikolohikong epekto nin pagkabuhay na natatakot sa guerra nuklear?

An librong Preparing for Nuclear War—The Psychological Effects minasimbag: “An epekto sa mga paglaom asin ugale nin mga aki asin mga nasa edad na kan pagkabuhay sa anino nin mga armas nuklear nangangaipong gayo nin orog pang pag-imbestigar . . . Uya an mahiwason, nagpapadagos na danyos sa satong mga sosyedad, na nadodoble an interes mantang minagurang an mga kapag-arakian. Ano daw an halaga kan mga pangarap nin sarong aki?”

Totoo nanggad, an mga hobenes nangorognang nabibiktima kan kadaihan nin tiwasay na ngapit. An bago pa sanang pagsurbey sa mga eskuwela sa Australia poon 10 sagkod 12 anyos nagbunga nin mga komento na arog baga kan: “Pagdakula ko seguro magkakaigwa nin guerra asin an gabos sa Australia magagadan.” “An kinaban magagaba—magkakaigwa nin mga bangkay sa gabos na lugar, asin an EUA mapapara sa ibabaw kan daga.” Labing 70 porsiento sa mga aki an “nasambitan an guerra nuklear bilang posibilidad.” An mga parasiyasat sosyal natatakot na an kadaihan nin tiwasay na ngapit tibaad saro sa dahelan kan kaisipan nin dakol na hobenes ngonyan na pabayaan-mo-akong-mabuhay-ngonyan, na an ibinubunga paghanap nin mga kaalingan.

AN DANYOS EKONOMIKO: Bago kan kabangaan nin 1930, an gastos sa militar kan kinaban mga $4.5 bilyones (E.U.) kada taon. Alagad kan 1982 iyan nagin $660 bilyones. Asin, arog kan aram nindo, iyan padagos na naglalangkaw. Tanganing orog na masabotan an mga gastos na ini, an World Military and Social Expenditures 1983 nagpapaliwanag: “Kada minuto 30 aki an nagagadan huli sa kakulangan nin kakanon asin baratong mga bakuna asin kada minuto an presupuwesto sa militar kan kinaban nakakaubos nin $1.3 milyones sa kayamanan kan publiko.” (Samo an italiko.) Asin pakalihis pa nin duwang taon, iyan nakaabot na sa $2 milyones kada minuto.

Kun hohorophoropon nindo an halangkaw na halaga na ibinayad nin tawo para sa guerra asin pagigin andam para sa guerra, sarong bagay an segurado: Sa saiya sana, dai nanompongan nin tawo an “dalan pasiring sa nagdadanay na katoninongan.” Minsan siring, ihapot sa sadiri: Igwa daw nin dalan pasiring sa pankinaban na katoninongan asin katiwasayan sa panahon kan satong pagkabuhay? Saen daw iyan puwedeng gumikan? Maninigo daw kamong maglaom sa Naciones Unidas? Kun dai, paano magkakaigwa nin katoninongan asin katiwasayan?